Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Радиациялық және плазмалық технологиялар Орысша-қазақша терминологиялық анықтамалық АСТАНА 2012 2
ББК 24.5 Я 2 А 38 Баспаға Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Ғылыми кеңесінің шешімімен ұсынылған № 2 хаттама 2 шілде 2012 жыл
техника ғылымдарының докторы С. Байбеков физика-математика ғылымдарының кандидаты Ж. Салихожа
және
плазмалық технологиялар: орысша қазақша
терминологиялық анықтамалық / Ақылбеков Ә.Т., Кривобоков В.П., Даулетбекова А.К. - Астана: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 2012.- 409 б. www.enu.kz
Анықтамалық радиациялық және плазмалық технологиялар саласы бойынша оқу құралы болып табылады. Авторлар осы салада қолданылатын терминдерді мүмкіндігінше толық жинақтауға, жүйеге келтіруге және анықтама беруге тырысты. Анықтамалық ағылшын тіліндегі аудармасы бар мыңнан аса сӛз және сӛзтіркестерінен тұрады. Оқу құралы қатты дене физикасы, материалдартану, атом энергетикасы және басқада аралас ғылымдар саласының мамандарына, сонымен қатар сәйкес мамандықтардың студенттері мен аспиранттарына арналған.
Справочник является пособием по терминологии в сфере радиационных и плазменных технологий. Авторы попытались собрать, систематизировать и дать определение терминам, используемым в этой области. Словарь содержит более тысячи слов и словосочетаний с переводом на англиский язык. Предназначен для специалистов в области физики твердого тела, материаловедения, атомной энергетики и других смежных наук, а также для студентов и аспирантов соответствующих специальности.
УДК 53+544 (038) ISBN 978-601-7364-98-4 ББК 24.5 Я 2
© Ақылбеков Ә.Т., Кривобоков В.П., Даулетбекова А.К., 2012 © Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ АББ, 2012 3
Радиационные и плазменные технологии обработки материалов – специфическая область знаний, которая включает в себя многие сферы человеческой деятельности: физику твѐрдого тела, теорию взаимодействия ионизирующих излучений с веществом, технику генерации пучков заряженных частиц и плазмы, радиационные методы испытаний и диагностики материалов и изделий, плазмохимию и т.д. Учебное пособие предназначено прежде всего для студентов, аспирантов и молодых учѐных, изучающих методы обработки материалов с помощью пучков заряженных частиц, электромагнитного излучения и потоков плазмы. Цель справочника – собрать в одном издании наиболее важные термины и их определения по радиационным и плазменным технологиям. Справочник построен в алфавитном порядке, имя существительное предшествует прилагательному. Обозначено ударение. В словах, произношение которых не устоялось, указаны два варианта ударения. Большинство терминов приведено на английский язык и указано их происхождение, если они заимствованы из других языков. В процессе структуризации автор старался объединить термины в группы (гнездо) вокруг ключевого слова (понятия). Это значит, что термины, состоящие из одного слова, и ведущие слова гнезд располагаются в общем алфавитном порядке. Но если это приводило к алогизмам, данная схема не использовалась и каждый термин рассматривался как самостоятельное понятие. Слово может быть многозначным, но в справочнике приводятся только те его значения, которые относятся к данной тематике. Если встречаются слова или словосочетания, имеющие несколько значений, то к ним даются несколько толкований, разделенных арабскими цифрами (приводятся только те его значения, которые относятся к данной тематике). В некоторых определениях есть слова, выделенные курсивом. Они связаны с определяемым термином, но отражены в справочнике как самостоятельные понятия. Мы рекомендуем читателю познакомиться с их трактовкой как дополнительной информацией. Также встречаются слова-омонимы: в этом случае они располагаются в разных гнездах. Применяется система отсылок на другие статьи, позволяющие дать дополнительную информацию об интересующем понятии; отсылки приводятся ниже основной словарной статьи с пометкой См. также либо непосредственно после словарной статьи, располагающейся в общем гнезде и выделяется курсивом. В конце приведен список литературы, которая послужила основой для составления настоящего справочника. Данная версия справочника не носит исчерпывающего характера.
4
Материалды ӛңдеудің радиациялық және плазмалық технологияcы - білімнің спецификалық облысы, яғни ол адамзат шығармашылығының кӛптеген сферасын қамтиды: қатты денелер физикасын, иондаушы сәулеленудің затпен әрекеттесуі, зарядталған бӛлшектер және плазманың генерациясы техникасын, материалды радиациялық әдіспен зерттеуді, тексерістен ӛткізуді, плазмохимияны және т.б. Оқу
құралы ең
алдымен зарядталған бӛлшектер шоғыры,
электромагниттік сәулелену және плазма ағыны кӛмегімен материалды ӛңдеу әдісін меңгеріп жатқан жас ғалымдар мен аспиранттарға және барлық студенттерге арналады. Анықтамалықтың мақсаты – радиациялық және плазмалық технология бойынша маңызды терминдер мен олардың анықтамаларын бір басылымда жинақтау. Анықтамалық алфавиттік реттілікпен құрастырылған, зат есім сын есімнің алдында келеді. Сӛздерге екпіннің қалай түсетіндігі кӛрсетілген. Айтылуы тұрақталмаған сӛздерге, екпіннің екі нұсқасы кӛрсетілген. Кӛптеген терминдердің ағылшын тіліндегі нұсқасы бар және сонымен қатар егер де олар басқа тілдерден енген болса олардың шығу тӛркіні кӛрсетілген. Анықтаманы құрастыру процесінде автор терминдерді негізгі кілттік сӛздің айналасында топтарға жинақтауға тырысты. Яғни, ол бір сӛзден тұратын терминдер және бастаушы сӛздер жалпы
алфавиттік реттілікте орналастырылды. Егер де ол алогизмге алып келсе, берілген схема қолданылмады және әрбір термин ӛзінше түсінік ретінде қарастырылды. Сӛз кӛп мағыналы болуы мүмкін, бірақ анықтамада қарастырылып отырған тақырыпқа қатысты мағынасы ғана келтірілді. Егер бірнеше мағынасы бар сӛз және сӛз тіркестері кездессе, оларға араб цифрларымен бӛлінген бірнеше түсіндірмесі беріледі. Кейбір анықтамаларда курсивпен ерекшеленген сӛздер бар. Олар анықталатын терминмен байланысты, бірақ анықтамада ӛзінше бӛлек түсінік ретінде де қарастырылған. Біз оқырмандарға олардың түсіндірмесімен қосымша ақпарат ретінде танысуларына кеңес береміз. Сондай-ақ омоним сӛздер де кездеседі: бұл жағдайда олар әртүрлі ұяшықтарда орналастырылған. Қызықтырушы түсінік жӛнінде қосымша ақпарат алуға мүмкіндік беретін басқа мақалаларға сілтеме жүйесі де қолданылған. Сілтемелер сӛздік мақаладан кейін тӛменгі жағында «Сонымен қатар қараңыз:» деген сілтемемен белгіленіп курсивпен ерекшеленеді. Оқу құралының соңында осы анықтамалықты құрастыруға негіз болған әдебиеттер тізімі кӛрсетілген. Анықтамалықтың берілген нұсқасы ең соңғы сипатта қамтымайды.
5
А Аберрация Aberration (от лат. aberratio – уклонение) Искажение, погрешность изображения, создаваемые оптической, электронно- оптической или
ионно-оптической системами. Абберация проявляется в том, что оптические изображения не вполне отчетливы или оказываются окрашенными. А Аберрация Aberration (от лат. уклонение) Оптикалық, электронды-оптикалық немесе ионды-оптикалық жүйелер туғызатын кескін қателігі, бұрмалануы. Абберация құбылысы оптикалық кескіндердің айқын болмауынан немесе боялуынан байқалады.
– обусловлена несовпадением фокусов лучей света, проходящих на разных расстояниях от оптической оси системы, приводит к изображению точки в виде кружка разной освещенности. сфералық аберрация ⁄ spherical aberration – жүйенің
оптикалық осінен
әртүрлі қашықтықтарда ӛтетін жарық сәулелері фокустарының сәйкес келмеуіне негізделген, нүкте кескінін жарықталуы әртүрлі шеңбер түріне келтіреді.
aberration – обусловлена зависимостью показателя преломления прозрачной среды от длины волны света. В электронной или ионной оптике
является результатом чувствительности отклоняющих свойств линзы (или электронного зеркала) к спектральной неоднородности пучка, наличия тепловых скоростей, дифракции частиц, образования пространственных зарядов и т.д. хроматикалық аберрация ⁄ chromatic aberration – мӛлдір ортаның сыну
кӛрсеткішінің жарықтың толқын ұзындығына тәуелділігіне негізделген. Электронды немесе ионды оптикада линзаның
(немесе электронды айнаның) ауытқытушы қасиеттерінің шоғырдың спектралды біртексіздігіне, жылулық
жылдамдықтарының бар болуына, бӛлшектер дифракциясына, кеңістіктік зарядтардың пайда болуына және т.б сезгіштігінің нәтижесі болып табылады.
Ablation (от лат.Ablatio – отнятие, убыль, устранение). Унос вещества с поверхности твѐрдого тела, вызванный воздействием потока горячих газов, плазмы, пучка заряженных частиц, излучения лазера. Если скорость абляции велика,
возникает «эффект
отдачи», приводящий к сжатию
мишени. В инерциальном термоядерном синтезе на основе пучков заряженных частиц или излучения лазера абляция является важным механизмом сжатия
таблетки термоядерного топлива. Существуют специальные теплозащитные материалы, высокие функциональные свойства которых достигаются за
счѐт
абляции - энергоемкого процесса уноса
испарившегося вещества с поверхности твердого тела. Абляционные материалы наносят на поверхность ракет, космических аппаратов и камер сгорания ракетных двигателей для обеспечения требуемого температурного режима их работы при Абляция Ablation (лат.Ablatio – тартып алу, кему, ескіру). Ыстық газ ағынының, зарядталған бӛлшектер шоғырының, плазманың, лазер сәулесінің әсерінен қатты дене бетінен зат массасын жұлып алу
процесі. Абляцияның жылдамдығы жоғары болса, нысанның сығылуына әкелетін «тебілу эффектісі» пайда болады. Инерциалды термоядролық синтезде зарядталған бӛлшектер немесе лазердің сәулесі негізіндегі термоядролық отынның таблеткасын сығудың маңызды механизмі болып табылады. Жоғары функционалды қасиеттеріне қатты дене бетінен буланатын заттың жұлып
алынатын энергосыйымдылықты процессі болатын абляция есебінен ие болатын арнайы жылудан қорғайтын материалдар бар.
Абляциялық материалдарды ракетаның, ғарыштық аппараттардың және ракета қозғалтқыштарының жану
камерасының беттеріне қарқынды жылу ағындарының әсері кезінде қажет температуралық режимді
6
воздействии интенсивных тепловых потоков. См. также испарение, распыление, эрозия. қамтамасыз ету үшін қаптайды. Сон.қ. қараңыз: булану, тозаңдану, эрозия Абсорбция Absorption(от лат. Absorptio, от absorbeo- поглощаю). Поглощение вещества из газовой смеси (абсорбата) жидкостями или твердыми телами (абсорбентами), один из видов сорбции. При абсорбции поглащение происходит во всем объеме абсорбента (в отличие от адсорбции – поглащения вещества поверхностью). Абсорбция Absorption(лат. Absorptio,
absorbeo- жұтамын). Қатты
дененің (абсорбеттің) немесе сұйықтың газ қоспасынан (абсорбата) затты жұту процесі, сорбцияның бір
түрі. Абсорбция кезінде жұтылу абсорбенттің бүкіл кӛлемінде ӛтеді (ал адсорбция кезінде жұту процесі заттың тек бетінде ғана жүреді). Авария радиационная (ядерная) Radiation accident Потеря управления источником ионизирующего излучения, вызванная неисправностью оборудования, неправиль- ными действиями персонала, стихийными бедствиями или иными причинами, которая привела (может привести) к облучению людей или радиоактивному загрязнению окружающей среды, превышающим величины, регламентированные для контролируемых условий. Радиациялық апат (ядролық) Radiation accident Қондырғының істен шығуы, қызметкерлердің қателігінен, табиғи апаттардан немесе басқа да себептер әсерінен адамдардың, қоршаған ортаның бақыланатын жағдайлар үшін белгіленген шамадан асатын радиациялық сәулеленуіне немесе радиациялық ластануына әкелетін (әкеп соғуы мүмкін) иондаушы сәуле кӛзін басқаруды жоғалту. авария радиационная проектная / designed radiation accident — авария, для которой проектом определены исходные и конечные состояния радиационной обстановки и предусмотрены системы безопасности.
radiation accident — радиациялық жағдайдың бастапқы және соңғы күйлері жобамен анықталған және қауіпсіздік жүйесі қарастырылған апат. авария ядерная / nuclear accident — авария, произошедшая вследствие неконтролируемой самоподдерживающейся цепной ядерной реакции деления.
бақыланбайтын ӛзін-ӛзі қолдайтын ядролық ыдыраудың тізбекті реакциясы салдарынан болатын апат. Автоионизация (ионизация полевая) Autoionization (field ionization). Процесс ионизации атомов и молекул газа в сильном электрическом поле. Автоиондалу (ӛрістік иондалу) Autoionization (field ionization). Күшті электр ӛрісінде газ атомдары және молекулаларының иондалу процесі. Авторадиогра́фия Autoradiography, radioautography. Метод измерения пространственного распределения радиоактивных веществ в исследуемом объекте по их собственному излучению, которое спонтанно испускается радиоизотопами вследствие (а) предварительной бомбардировки материала нейтронами; (в) добавлением в сплав подобных элементов; (с) наличием в материале пустот,
содержащих радиоизотопы. Разрешение достигает 0,1 мкм.
Autoradiography, radioautography. Зерттелуші объектідегі радиобелсенді заттардың кеңістіктік таралуын материалды нейтрондармен алдын ала атқылау (а); құймаға ұқсас элементтерді қосу (в); материалда радиоизотоптардан тұратын бос орындардың болуы (с)
салдарынан радиоизотоптар спонтанды шығаратын олардың меншікті сәулеленуі бойынша ӛлшеу әдісі. Ажырату мүмкіндігі 0,1 мкм-ге дейін жетеді.
7
(см.ст.эпитаксия ).
гомоэпитаксия (эпитаксияны қараңыз).
Adatom, adsorbed atom (от англ. adsorbed atom – адсорбированный атом) Атом,
адсорбированный поверхностью твердого тела. Сокращение, принятое в среде специалистов по физике поверхности твердого тела.
Adatom, adsorbed atom (англ. adsorbed atom – адсорбирленген атом) Қатты дене беті адсорбирлеген атом. Қатты дене бетінің физикасы бойынша мамандар арасында қабылданған қысқарту. адатом внешний ⁄ external adatom – адатом, возникающий в равновесных условиях, например путем осаждения из газовой фазы.
жағдайында туындайтын адатом, мысалы газ фазасынан тұндыру жолымен алынады.
адатом, возникающий в равновесных условиях.
теңдік шартында туындайтын адатом. Адгезив Adhesive Вещество, способное соединять материалы путем поверхностного сцепления (цемент, клей, смолу, пасту, т.д.).
Adhesive Материалдарды беттік ілінісу жолымен байланыстыруға қабілетті зат (цемент, желім, шәйір, паста және т.б.).
Adhesion (от лат. Adhaesio – прилипание, сцепление, притяжение). Способность сцепления между
приведенными в контакт поверхностями двух разнородных твѐрдых или жидких тел (фаз). Адгезия возникает как результат действия межмолекулярных сил и сил химического взаимодействия. Предельный случай
адгезии – химическое взаимодействие на поверхности раздела (хемосорбция). Измеряется силой отрыва поверхностей, нормированной на единицу площади контакта.
Adhesion (лат. Adhaesio – жабысу, іліну, тартылу). Ӛзара жанастырылған әр текті қатты немесе сұйық дене (фаза) беттерінің ілінісу қабілеті. Адгезия молекулааралық және химиялық ӛзара әсерлесу күштерінің нәтижесінде туындайды. Адгезияның шекті жағдайы – бӛліну бетіндегі химиялық ӛзара әсерлесуі болып табылады (хемосорбция). Ол жанасу бетінің бірлік ауданына мӛлшерленген беттердің үзілу күшімен ӛлшенеді. Адсорбат Adsorbate, adsorbed substance Вещество, поглащаемое поверхностью
Adsorbate, adsorbed substance Адсорбция кезінде адсорбент бетімен жұтылатын зат. Адсорбент Adsorbent (новолат. Adsorbens, род. п. adsorbentis – поглащающий, всасывающий) Искуственное или природное тело с развито й поверхностью, которая хорошо поглащает (адсорбирует) вещества из
газов и растворов, окружающих адсорбент. Адсорбционные свойства адсорбента зависят от химического состава и физического состояния поверхности, а также
от пористости и удельной поверхности (поверхности, приходящейся на 1 г вещества). Адсорбент Adsorbent (қазіргі лат. Adsorbens, ілік с. adsorbentis – жұтушы, сорушы ) Адсорбентті қоршайтын газдар
мен ерітінділерден заттарды жақсы жұтатын (адсорбирлейтін) беті жетілген жасанды немесе
табиғи дене.
Адсорбенттің адсорбциялық қасиеттері беттің химиялық құрамы мен физикалық күйіне, сондай-ақ кеуектік сипаты мен меншікті бетіне (1 г. затқа тура келетін бетке) тәуелді.
8
Адсорбция Adsorption (от лат. аd-на, при и sorbeo- поглощаю) Явление поглощения газов и паров, а также растворенных веществ
поверхностным слоем твердых тел (адсорбентов). В зависимости от характера межатомных (межмолекулярных) сил различают физическую адсорбцию и хемосорбцию. Физическая адсорбция не сопровождается химическими изменениями молекул. Она позволяет создавать многослойные системы, обеспечивает миграцию
сорбции. Адсорбция Adsorption (лат. аd-үстінде, кезде және sorbeo-жұтамын) Газдарды және буларды, сонымен қатар еріген заттарды қатты денелердің (адсорбенттердің) беткі қабатының жұту құбылысы. Атомаралық (молекулааралық) күштердің сипаттарына тәуелді физикалық адсорбция мен хемосорбцияны ажыратады. Физикалық адсорбция кезінде молекулалардың химиялық ӛзгерісі байқалмайды. Ол адатомдардың орын ауыстыруын қамтамасыз ете
отырып кӛпқабатты жүйелер жасауға мүмкіндік береді. Сорбцияның жеке жағдайы болып табылады. адсорбция радиационная / radiation adsorbtion – адсорбция, стимулируемая излучением. См.
также абсорбция, десорбция, хемосорбция. радиациялық адсорбция / radiation adsorbtion – сәулелену туғызатын адсорбция. Сондай-ақ қараңыз абсорбция, десорбция,
Nitriding, nitride hardening, nitration, nitridating, nitridation Насыщение поверхностного слоя стали, чугуна и сплавов тугоплавких металлов азотом (обычно при 500—1200 °С) с целью улучшить его механические свойства. Иондық азоттау (плазмалық) Nitriding, nitride hardening, nitration, nitridating, nitridation Болаттың, шойынның және қиын балқитын металл қорытпалары беткі қабаттарының механикалық қасиеттерін жақсарту мақсатында азотпен қанықтыру (негізінен 500-1200 o C кезінде) процесі. азотирование ионное (плазменное) / ion (plasma) nitriding — более эффективный процесс азотирования, разработанный в последние годы, при
котором в разреженной азотсодержащей среде между катодом (деталью) и анодом возбуждается тлеющий разряд с образованием плазмы. При этом ионы азота, бомбардируя поверхность катода, одновременно нагревают еѐ. Температура азотирования — 470-580 °С, давление - 0,13-1,3 кПа, рабочее напряжение - от 400 до 1100 В, продолжительность процесса - от нескольких минут до 24 ч. В качестве азотсодержащих газов применяют NH 3 , N
2 и
смесь N 2 с Н 2 . Ионное азотирование ведут в две стадии: очистка поверхности катодным распылением и собственно насыщение. Обычно его применяют для стали, легированной нитридообразующими элементами — А1, Сг, Мо. В последние годы активно
развиваются методы
иондық азоттау (плазмалық) / ion (plasma) nitriding — катод (бұйым) және анод арасында құрамында сиретілген азотты ортада плазма түзе отырып тәжді разряд қоздырылатын, соңғы жылдары ӛндірілген азоттаудың тиімді процесі. Мұнда азот иондары катод бетін атқылай отырып, оны қыздырады. Азоттау температурасы – 470- 580 о
кернеу – 400-1100 В, процес ұзақтығы – бірнеше минуттан 24 сағатқа дейін созылады. Құрамында азоты бар газ ретінде NH 3 , N 2
және N 2 тың Н
2 мен қоспасын қолданады. Иондық азоттауды екі сатыда жүргізеді: катодтық тозаңдату арқылы бетті тазарту және ӛзін-ӛзі қанықтыру. Әдетте оны нитрид түзуші
элементтермен (А1,
Сг, Мо)
легирленген болат үшін қолданады. Соңғы жылдары нитрид түзуші жылдамдығын, кинетика ӛсімін және кристаллиттардың ӛлшемін
қалыпқа келтіретін, металл пленкаларын бір мезетте
тұндырумен 9
азотирования с одновременным осаждением металлических плѐнок (например, меди), регулирующих скорость образования нитридов, кинетику роста и размеры кристаллитов. (мысалы, мыс) азоттау әдісі қарқынды дамып келеді. Аквадаг Aquadag
Суспензия графита в воде, обычно применяемая
для
образования электропроводящего слоя на внутренней поверхности электронно-лучевых трубок и другого вакуумного оборудования. Аквадаг Aquadag
Әдетте электронды-сәулелік түтікшелердің және басқа вакуумдық жабдықтардың ішкі бетінде электрӛткізгіш қабат тудыру
мақсатында қолданылатын, судағы графит суспензиясы. Аккомода́ция (энергии) Accomodation (от лат. Accomodatio – приспособление). Применительно к технологиям обработки поверхности твѐрдых
тел пучками
заряженных частиц, потоками плазмы, нейтральных атомов (или молекул) – это явление изменения энергии частиц в составе пучка (потока) в результате их теплообмена с твѐрдофазной поверхностью (например, со стенкой канала, по которому они движутся). См. также коэффициент аккомодации.
Accomodation (лат. Accomodatio – бейімделу).
Қатты дене бетін зарядталған бӛлшектер шоғырымен, плазма немесе бейтарап атомдар (немесе молекулалар) ағынымен ӛңдеу технологиясына сай – бұл шоқ (ағын) құрамындағы бӛлшектердің энергиясының қатты фазалық бетпен жылу алмасуы нәтижесінде (мысалы, олар қозғалатын каналдың қабырғасымен) ӛзгеру құбылысы. Сондай-ақ қараңыз аккомодация коэффициенті. Аксептанс (аксептанс) Acceptance Наибольший эмиттанс, который может быть достигнут ускорителем (источником заряженных частиц) без потерь.
Acceptance Үдеткіш (зарядталған бӛлшектер кӛзімен) шығынсыз қол жеткізуге болатын ең үлкен эмиттанс.
Activation Интенсификация физико-химических процессов путѐм выведениея системы из стабильного состояния в нестабильное. Средствами воздействия (активирования) могут быть термоактивация, механический удар (механоактивация), трение (трибохимия), корпускулярно-фотонное излучение, плазма, электрические разряды, химическая обработка и т. д. Активация, как правило, сопровождается изменением термодинамичес-кого состояния вещества, в частности увеличением внутренней энергии системы.
Activation Жүйенің тұрақты күйінен тұрақсыз күйіне ӛткізу
арқылы физика-химиялық процестердің қарқындылығын арттыру. Ықпал ету (активтеу) құралы ретінде термоактивтеу, механикалық соққы (механикалық активтеу), үйкеліс
(трибохимия), корпускулалық фотонды сәулелену, электрлік разрядтар, химиялық ӛңдеу және т.б. болуы мүмкін. Активтеу негізінен заттың термодинамикалық күйінің ӛзгеруімен, атап айтқанда жүйенің ішкі энергиясының артуымен қатар жүреді. активация пластмассы / plastic activation —повышение реакционной способности поверхности пластмассы путем удаления или химического превращения неактивного вещества на поверхности. Примерами являются удаление соединений углерода или образование полярных групп на
plastic
activation —пластмасса бетінен активті емес затты химиялық түрлендіру немесе алып тастау арқылы оның реакциялық қабілетін арттыру. Мысал ретінде полиолефиндегі кӛміртегі байланысын жою немесе полярлы топтарды түзу процесін айтуға болады. 10
полиолефинах. Активация часто является обязательным условием для последующего процесса нанесения покрытий с целью обеспечения достаточного смачивания или, соответственно, адгезии наносимого слоя. Наиболее универсальный метод состоит в плазменной активации. Наряду с этим существуют такие методы, как обработка пламенем, коронным разрядом или химические ванны для активации. Активтеу әрі қарай қаптама жүргізу процесі үшін жағылатын қабаттың адгезиясы немесе сәйкесінше жеткілікті дәрежеде дымқылдануы мақсатында міндетті болып табылады. Әмбебап
әдістердің бірі-
плазмалық активтеу. Мұнымен қатар
активтеуге арналған: жалынмен, тәжді разрядпен немесе химиялық ваннамен ӛңдеу сияқты әдістер бар.
plasma surface activation — обработка поверхности твѐрдого тела или частиц порошкового материала с помощью плазмы (например, в тлеющем разряде) перед нанесением на неѐ
(поверхность) модифицирующего покрытия. Благодаря этому существенно возрастает вероятность образования химических связей между молекулами покрытия и подложки.
activation — қатты дененің бетін немесе ұнтақты материал бӛлшектерін оған
модификациялаушы қаптаманы жүргізбес бұрын оларды плазманың (мысалы, солғын разрядтағы) кӛмегімен ӛңдеу. Осының арқасында қаптама мен
тӛсеніштің молекулалары арасында химиялық байланыстардың түзілуінің ықтималдығы артады. Активность Activity (от лат. Activus – деятельный). Характеристика интенсивности процесса или способности вешества к какому-либо действию. Слово приобретает конкретный смысл при сочетании с существительным или прилагательным.
Activity (лат. Activus – жігерлі, әрекетті). Қандай да
бір әсерге
процесстің қарқындылығының немесе заттың қабілетінің сипаттамасы. Сӛз зат есіммен немесе сын есімдермен үйлескенде нақты мағынаға ие болады.
minimally significant activity — активность открытого источника ионизирующего излучения в помещении или на рабочем месте, при превышении которой требуется разрешение органов госсанэпиднадзора на использование этих источников, если при этом
также превышено значение минимально значимой удельной активности.
minimally significant activity — ғимаратта немесе жұмыс орнында оның артуы осы кӛздерді қолдануға мемсанэпидбақылау (госсанэпиднадзор) рұқсатын қажет ететін, меншікті мәнге ие минмаль мәні артпаған жағдайда, иондаушы сәулеленің ашық кӛзінің белсенділігі. активность минимально значимая удельная / specific minimally significant activity — удельная активность открытого источника ионизирующего излучения в помещении или на рабочем месте, при превышении которой требуется разрешение органов
госсанэпиднадзора на
использование этого источника, если при этом
также превышено значение минимально значимой активности. минимальді ескерілетін меншікті белсенділік / specific minimally significant activity — ғимаратта немесе жұмыс орнында оның артуы осы кӛздерді қолдануға мемсанэпидбақылау (госсанэпиднадзор) рұқсатын қажет ететін, меншікті мәнге ие минмаль мәні артпаған жағдайда, иондаушы сәулеленің ашық кӛзінің
меншікті белсенділігі. активность оптическая / optical activity — способность среды вызывать вращение плоскости поляризации проходящего через неѐ оптического излучения. оптикалық белсенділік / optical activity — ортаның одан ӛтетін оптикалық сәулесі арқылы ӛтетін поляризация жазықтығының айналдыру қабілеті. 11
activity — способность адсорбируемого вещества существенно снижать
поверхностное натяжение адсорбирующего вещества. беттік белсенділік / surface activity — адсорбцияланушы заттың адсорбциялаушы заттағы беттік керілуді тӛмендету қабілеті.
activity — количество распадов радиоактивных атомных ядер источника в секунду. В системе СИ один распад в секунду соответствует одному беккерелю (Бк). Внесистемная единица — кюри (Ки). Один Ки равен 3,7 x 10 10 Бк радиоактивті сәулелену көзінің белсенділігі / radioactive emission sourse activity — радиоактивті атомдық ядролар кӛзінің ыдырау саны. ХБ жүйесінде секундына бір ыдырау бір беккерельге (Бк) сәйкес келеді. Жүйеден тыс бірлік – кюри (Ки). Бір Ки 3,7 x 10 10 Бк тең. активность радиационная – то же, что радиоактивность. радиациялық белсенділік – радиобелсенділік. активность удельная массовая (объемная) / mass (volume) specific activity – отношение активности источника радиоактивного излучения к массе (объему) вещества, содержащегося в источнике. Единица удельной активности – беккерель на килограмм, Бк/кг. Единица объемной активности – беккерель на метр кубический, Бк / м
3 меншікті массалық (көлемдік) белсенділік / mass (volume) specific activity – радиоактивті сәулелену кӛзі
белсенділігінің кӛз
құрамындағы зат массасына (кӛлеміне) қатынасы. Меншікті белсенділік бірлігі – килограмға беккерель, Бк/кг. Кӛлемді
белсенділік бірлігі – беккерель куб метрге, Бк/м
3 . Акцептанс – см. аксептанс Акцептанс – аксептансты қараңыз. Акцептор Acceptor (от лат. Acceptor – принимающий) Дефект кристалической решетки полупроводника в виде примесного атома, который может захватывать электроны из валентной зоны у доноров, образуя в ней дырки, участвующие в электропроводности.
Acceptor (от лат. Acceptor – қабылдаушы) Жартылай ӛткізгіштің кристалдық торының электрӛткізгіштікке қатысатын кемтіктерін түзе отырып,
валентті аумақтағы донорлардан электрондарды қармай алатын қоспалық атом түріндегі ақауы. акцептор радиационный / radiation acceptor – акцептор, появление которого связано с воздействием ионизирующих излучений.
иондаушы сәулеленулердің әсеріне
байланысты пайда болатын акцептор. Аллотропия Allotropy, allotropism Существование химических элементов в двух или более молекулярных либо кристалических формах.
Например, аллотропами являются обычный кислород O 2
3 ; в этом случае аллотропия обусловлена образованием молекул с разным числом атомов. Чаще всего аллотрория связана
с образованием кристаллов различных модификаций (полиморфизм). См. также полиморфизм.
Allotropy, allotropism Химиялық элементтердің екі немесе одан да кӛп молекулалы, не кристалды түрде болуы. Мысалы, кәдімгі оттегі O 2 мен озон O 3 аллотроптарға жатады; бұл
жағдайда аллотропия атомдар саны
әртүрлі молекулалардың түзілуіне негізделген. Кӛп жағдайда аллотропия түрлі модификациялардағы (полиморфизм) кристалдардың
пайда
болуымен байланысты. Сондай-ақ қараңыз полиморфизм.
Aluminizing, calorizing Алитирлеу Aluminizing, calorizing 12
Насыщение поверхности металлических (из никелевых сплавов, сталей и чугуна) деталей алюминием с целью повышения жаростойкости и сопротивления атмосферной коррозии. Ыстыққа тӛзімділікті және атмосфералық коррозияға қарсы
тұруын арттыру
мақсатында металл бұйымдардың (никель қорытпалардан, болат және шойын) бетін аллюминиймен қанықтыру.
Alligatoring 1. Явные широкие трещины на поверхности покрытия, имеющего внешний вид кожи аллигатора. 2. Продольное расщепление поверхности покрытия в плоскости обработанной поверхности. Дефект, также называемый «рыбьим ртом». Аллиготоринг (жарықшақ торы) Alligatoring 1. Сыртқы түрі аллигатор терісіндей қаптаманың бетіндегі анық байқалатын жалпақ жарықшақтар. 2. Ӛңделген бет жазықтығындағы қаптама бетінің бойлық бӛлшектенуі. Сондай-ақ, бұл ақау «балық аузы» деп аталады. Альбедо Albedo, reflectance (от лат. Albedo – белизна). Величина, характеризующая способность поверхности какого-либо тела отражать (рассеивать) падающее на него излучение. Иногда под
альбедо понимают коэффициент отражения, т.е. отношение величины потока частиц, отражѐнных поверхностью, к потоку частиц, упавших на неѐ за этот же промежуток времени. Альбедо Albedo, reflectance (лат. Albedo – ақтық).
Дене бетінің ӛзіне түскен сәулені шағылдыру (шашырату) қабілетін сипаттайтын шама. Кейде альбедо деп шағылдыру коэффициентін, яғни беттен шағылған бӛлшектер ағыны шамасының осы уақыт аралығында оған келіп түскен бӛлшектер ағынына қатынасы ретінде де түсінеді.
Alpha-radiation Вид ионизирующего излучения — поток положительно заряженных частиц (альфа- частиц), испускаемых при радиоактивном распаде и ядерных реакциях. Проникающая способность альфа-излучения невелика (задерживается листом бумаги). Чрезвычайно опасно попадание источников альфа-излучения внутрь организма с пищей, воздухом или через повреждения кожи.
Alpha-radiation Иондаушы сәуленің бір түрі - радиоактивті ыдырау және ядролық реакциялар кезінде бӛлінетін оң зарядталған бӛлшектер (альфа- бӛлшектер) ағыны. Альфа-сәуленің ӛтімділігі үлкен емес (қағаз парағынан ӛте алмайды). Альфа-сәуле кӛздерінің тамақ, ауа немесе зақымданған тері арқылы ағзаға енуі ӛте қауіпті. А́льфа-распад Alpha decay Самопроизвольное испускание альфа- частиц радиоактивными ядрами. Альфа-ыдырау Alpha decay Радиоактивті ядроның
альфа-бӛлшекті ӛздігінен бӛліп шығаруы. А́льфа-частица Alpha particle, helion Ядро гелия, состоящее из двух протонов и двух (реже одного) нейтронов. Альфа-бӛлшек Alpha particle, helion Екі протон мен екі (кей жағдайларда - бір) нейтроннан тұратын гелий
атомының ядросы. Аморфизация Amorphisation Потеря твѐрдым телом анизотропности свойств, присущих кристаллическим (поликристаллическим) структурам. Для них характерны изотропность и отсутствие Аморфтану Amorphisation Қатты денелердің кристалдық (поликристалл) құрылымдарына тән анизатроптық қасиетінен айырылуы. Оларға изотроптық және бірегей балқу нүктесінің болмауы тән. 13
единой точки плавления. В радиационной физике твѐрдого тела принят термин «рентгено-аморфная структура», т.е.
структура, рентгенограмма которой не имеет явно выраженных пиков для определѐнных углов и содержит галло в широком диапазоне углов. Қатты дененің радиациялық физикасында «рентгенді-аморфтық құрылым» деген
термин, яғни рентгенограммасы белгілі бір бұрышта анық байқалатын шыңы жоқ және бұрыштың кең диапазонында галлоны қамтитын құрылым қолданылады. Амплитуда процесса рассеяния Scattering process amplitude В квантовой теории поля это величина, квадрат
модуля которой
определяет вероятность (или эффективное сечение) рассеяния. Совокупность всех возможных процессов рассеяния описывается матрицей рассеяния.
Scattering process amplitude Ӛрістің кванттық теориясында бұл шаманың модулінің квадраты шашырау ықтималдығын (немесе эффективті қиманы) анықтайды. Шашыраудың барлық ықтимал процестерінің жиынтығы шашырау
матрицасының кӛмегімен сипатталады. Ангстрем (устаревш. – А́нгстрем) Angstrom unit (по имени швед.физика А.Й. Ангстрема / A.J. Ångström). Внесистемная единица длины, широко употребляемая в атомной и радиационной физике, равная 10 -10 м.
Ангстрем (кӛнерген – А́нгстрем) Angstrom unit (А.Й. Ангстрема / A.J. Ångström швед физигі атында). Атомдық және радиациялық физикада кеңінен қолданылатын 10 -10
м-ге тең,
ұзындықтың жүйеден тыс ӛлшем бірлігі. Анализ вещества Analysis (от греч. analysis – разложение, расчленение) Совокупность методов определения состава, структуры, физических свойств вещества, из которого состоит исследуемый образец, размеров и местоположения его структурных элементов, также параметров процессов, которые в нем происходит в результате перехода в равновесное состояние или в результате внешних воздействий. Зат талдауы Analysis (грек тілінен ауд. analysis – жітелу, мүшелену) Зерттелетін нұсқа құрамындағы заттың құрамын, құрылысын, физикалық қасиеттерін, оның құрылымдық элементтерінің ӛлшемдерін және орналасуын, сонымен қатар тепе тең күйге ӛту нәтижесінде немесе сыртқы әсерлердің нәтижесінде іске асатын
процестердің параметрлерін анықтау әдістерінің жиынтығы.
с целью определения его химического или изотопного состава, основанных на
облучении его каким-либо потоком частиц, благодаря чему часть ядер превращается в радиоактивные, с последующим исследованием и идентификацией характеристик их излучения. белсенді талдау / activation analysis – ядролардың бір бӛлігі радиоактивті ядроларға айналдырып, одан ары зерттейтін және
сәулелену сипаттамаларын идентификациялайтын заттың химиялық немесе
изотопты құрамын
анықтау мақсатында затты талдау әдістерінің жалпылама атауы.
analysis - метод анализа вещества с целью определения химического или изотопного состава, основанный на облучении его потоком заряженных частиц, благодаря чему
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|