Алеуметтану тероиясы indb
жүктеу/скачать 16,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сын-пікірлер
Әлбетте, рационалды таңдау теориясы (Goldfield and Gilbert, 1997; D. Green and Shapiro, 1994; Imber, 1997) әлеуметтанудың зіл батпан ауыртпалығының астында қалды. Шын мәнінде, Хекаторн (1997:15) атап өткендей, әлеуметта- нудың кейбір шеңберінде рационалды таңдау теориясы туралы «байбалам» естіліп қалады. Джеймс Коулманның еңбектері көптеген сыншылардың ша- буылына ұшырады (Alexander, 1992; Rambo, 1995). Мысалы, Тилли (1997:83) Коулман теориясына төмендегідей сын айтты: 1. «Себеп-салдарлық тетіктерін көрсетуді қажет етпеді». 2. «Толық аяқталмаған, соған сәйкес, жаңылыстырушы психологиялық ре- дук ционизм». 3. «Белгілі бір уақыт ішінде әлеуметтік ғалымдарды тығырыққа тіреген жалпы теорияның формасы – рационалды таңдау талдауы насихаттал- ды. Осы тығырықта әлеуметтік ғалымдар жеке редукционизмнің әртүрлі брендтерін сатып жүрген жергілікті баскесерлер мен сенім білдірушілер- дің құрбанына айналып, мақсатсыз кезіп жүрді». Тұтастай алғанда, біраз зерттеушілер (Weakliem and Heath, 1994) рацио нал- ды таңдау теориясының дұрыс тұстарын қолдайды, бірақ сынның басым көп- шілігі әлеуметтанудың балама ұстанымдарының жақтастары тарапынан болды (Wrong, 1997). Мысалы, өзінің макроқұрылымдық ұстанымын ескере отырып, Блау (1997): «Әлеуметтану макродеңгейдегі феномендерге назар аударуы тиіс және рационалды таңдау теориясының пәні ретінде жеке мінез-құлықты түсін- діру әлеуметтану аясынан тыс шығып кетеді», – деп тұжырымдайды. Рационалды таңдау теориясы шектен тыс амбициясы үшін, яғни барлық басқа теориялық перспективалардың орнын басқысы келген менмендігі үшін 473 11-тарау • Айырбас, желілік және рационалды таңдау теориялары көптеген сынға ұшырады. Сөйтіп, Дональд Грин мен Ян Шапиро (1994:203): «Рационалды таңдау теориясы «рационалды таңдауды түсіндірудің шегін зерт- тейді» және «бәсекелесуші теориялық есептерді елемеу, сіңіру немесе сенімсіз- дік үрдісіне... көну», – деп тұжырымдайды. Феминистік көзқарас тұрғысынан Ингланд пен Кильборн (1990) рацио нал- ды таңдау теориясындағы өзімшілдік болжамын сынады; олардың көзқа ра сы бойынша, өзімшілдік-альтруизм айнымалы ретінде қарастырылуы керек. Өзім- шілдік туралы болжам батылдыққа бейімділікті білдіреді. Олар бұл жо рамал- дан бас тартып және оған айнымалы ретінде қара са, рационалды таңдау теория- сының «дедуктивті детерминанттылығын» кемі теті нін мойындайды, бірақ олар «ақиқатқа жақын, ағаттығы аз теориялық бағыттың артықшылығы шығынды өсіреді» деп болжайды. Символикалық интеракционизм тұрғысынан Дензин ([1990b]; осы кітап- тың 9-тарауын қараңыз) теориялық бағыттың аса диаметрлік қарама-қайшы- лықты сынын ұсынады: «Рационалды таңдау теориясы... «қоғам қалай болуы мүмкін» деген сұраққа айқын жауап бермейді... Оның рационалдықтың идеалды нор- малары өзара әрекет етуші тұлғалардың іс жүзіндегі қызметін үйлес- тіретін күнделікті өмірге, рационалдық және эмоциялы норма ларына сай келмейді». «Рационалды таңдау теориясының қазіргі әлеуметтік теория үшін шек- теулі пайдасы бар. Оның топтық өмір туралы сызбасы және адам, әрекет, өзара әрекеттесу, өзіндік, гендер, эмоциялық, билік, тіл, күнделікті өмір- дің және тарихтың саяси экономиясы туралы сипаттамасы танымдық тұрғыдан өте шектеулі және толығымен ақылға қонымсыз». (Denzin, 1990a:182–183). Жалпы қабылданған интерпретация тұрғысынан жұмыс істейтіндердің көп- шілігі Дензиннің рационалды таңдау теориясына қатысты айтқан сынын қа- былдады. Жалпы сынға толықтыру ретінде айтар болсақ, рационалды таңдау теория- сы мәдениет (Fararo, 1996) және сәтті кездесулер (G. Hill, 1997) сияқты құбы- лысты елемей немесе кемсіткені үшін сынға ұшырады. Соңында, көптеген сыни пікірлермен қатар, Смелзердің (1992) «басқа тео- риялық перспективалар сияқты рационалды таңдау теориясы ішкі эволюция немесе сыртқы наразылыққа мән беру секілді құбылыстар нәтижесінде туын- дады» деген дәлелін еске ала кеткен жөн. Осылайша рационалды таңдау теориясы тавтологиялық және бұрмалану- ға келмейтін сипатқа ие болды, ең маңыздысы ол «барлығын түсіндіру, және соған сәйкес ештеңені түсіндіре алмау қасиетін» дамытты (Smelser, 1992:400). Рационалды таңдау теориясының жақтаушылары (Hedstrom and Swedberg, 1996) жеткілікті. Талайлардың оны әлеуметтік теория ретінде мәртебесін кө- теріп заңдастыруға, тіпті теорияның қолдану аясын кеңейтуге құлшына кірісіп жүргеніне куәміз. Сондай-ақ рационалды таңдау теориясына қа тысты сындар- дың әрі қарай өрши түсуі де мүмкін. 474 II бөлім • Қазіргі заманғы әлеуметтану теориясы: негізгі мектептер Бұл тарауда позитивистік бағытты ұстанатын өзара байланысты үш теория қарастырыл- ды. Қазіргі айырбас теориясы зияткерлік әсер сериясы арқылы эволюцияланады, әсіресе бихевиоризм және рационалды таңдау теориясы арқылы дамыды. Қазіргі айырбас теория- сының негізін қалаушы Джордж Хоманс болып саналады. Оның редукционистік, табанды түрде микробағдарланған айырбас теориясы ұсыныстардың кіші санына жинақта лды. Блау бірінші кезекте нормалардың маңыздылығын атап, макродеңгейде айырбас теориясын ке- ңейтуге ұмтылды. Айырбас теориясындағы қазіргі жұмыстың көп бөлігі айырбас үшін ин- тег ративті, микро-макротәсілді әзірлеу үшін Ричард Эмерсонның дамытудың құрылымдық жүктемесінің ықпалында болды. Эмерсон ізбасарлары және басқалар оның теориялық ке- лешегін жаңа домендер қатары арқылы кеңейту мақсатында еңбектеніп жатыр. Эмерсон концерндерінің бірі – желілер, сонымен қатар желілік теориясымен байланыс- ты концерн. Сондай-ақ айырбас теориясы мен желілік теориясы арасында көптеген қай- талаулар кездеседі, көптеген желілік теорияшылар айырбас шегінен тыс жұмыс істейді. Желілік теориясы әлеуметтік шынайылықтың микро- және макродеңгейлері арасындағы байланыстардың объективті үлгісіне жұмылдырылады. Желілік айырбас теориясы айырбас желісіндегі билікті бөлуге назар аудару мақсатында әлеуметтік айырбас теориясын және желілік талдауды біріктіреді. Ол қайбір құрылымдар- дың өздігінен күшті немесе әлсіз болу жолдарын қарастырды. Көп деңгейде Джеймс Коулманның қажырлы еңбегінің арқасында айырбас теориясы- ның дамуында айрықша орын алатын рационалды таңдау теориясы теориялық перспекти- ва ретінде қалыптасты. Ең алдымен, экономикаға негізделген бірнеше принциптерді қол- дана отырып, рационалды таңдау теориясы микро- және макродеңгей мәселелерін шешу мүмкіндігін, сонымен қатар макродеңгей феноменінің қалыптасуындағы микродеңгейлік факторлар рөлін тұспалдайды. Әлеуметтануда рационалды таңдау теориясын жақтаушы- лардың саны көбеюде, алайда басқа теориялық перспективаларды қолдайтындардың оларға қарсыласуы да артып келеді. жүктеу/скачать 16,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|