Алеуметтану тероиясы indb
III бөлім • Модерндік теориядан постмодерндік әлеуметтік теорияға дейін (және одан кейінгілер) Фанон және Маркс
жүктеу/скачать 16,19 Mb. Pdf көрінісі
|
АЛЕУМЕТТАНУ ТЕРОИЯСЫ TPG 130318 (1)
| 620
III бөлім • Модерндік теориядан постмодерндік әлеуметтік теорияға дейін (және одан кейінгілер) Фанон және Маркс. «Қарғысқа ұшыраған жер» еңбегінде марксистік ықпал сезіледі, әйтсе де оған түйінді дәлел келтіру керек. Фанон марксистік идеялар туралы білетін, бірақ ол Маркстің идеяларын мұқият зерттемеген немесе оны жазбаша түрде дәлме-дәл қолданбаған. Фанонның биографы Дэвид Мэйсидің (2012) айтуынша, «Қарғысқа ұшыраған жер» кітабының шығуына үлкен әсер еткен Сартрдың Critique of Dialectical Reason («Диалектикалық ойлауды сы- нау») атты еңбегінде жарияланған марксизм туралы түсініктемесі болды ([1960] 2004). Сонымен бірге «Қарғысқа ұшыраған жер» теориялық немесе философия- лық еңбек ретінде емес, отаршылдыққа қарсы күрес тарихына шолу ретінде жа- зылды. Демек, бұл еңбек революциялық өзгерістердің қатаң теориясы туралы емес, отарсыздандыру туралы, әсіресе Алжирдегі соғыс туралы теориялық мә- лімет беретін шолу болды. 5 Бұл туралы Белл (2010:9): «Фанонның теориясы – нәсілшіл марксизм, ол... Марксизмді отаршылдық тұрғыда қарастырып, барлық қайшылықтың түп тамырын таптан гөрі нәсілдік бөлінуден іздейді, осылайша, нәсілшілдіктің тұрақты тәжірибесі зорлық-зомбылық төңкерісіне алып келе- ді», – дейді. Қорытындылай келе, біз бұл бөлімді Фанон мен Маркс арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды қысқаша салыстыра отырып аяқтаймыз. Фанон Маркстің капитализмді эксплуатациялық экономикалық жүйе ретін- де сипаттауын қолдайды. Ол капитализм мен отаршылдық арасындағы қарым- қатынасты атап көрсетеді. Маркс «Капиталда» ([1867] 1967:351) «қарапайым жинақтау» ұғымын енгізді: ерте кезден бастап отарланған жерлерден алынған қымбат металдар мен шикізаттар капитализмнің дамуы үшін маңыз ды болды. Фанон осы идеяны қайталайды: «Капитализм өзінің экспан сионистік кезеңінде колонияларды өңделгеннен кейін еуропалық нарыққа шығары луы мүмкін шикі- зат көзі ретінде қарастырады» ([1961] 2004:26). Кейінірек, капитализм шыңы- рау шегіне жеткенде, капитализм өркениетіндегі колониялар дың рөлі өзгереді, бірақ бұрынғыдай маңызды болып қалады: «Капитал жинақтау кезеңінен кейін капитализм өзінің рентабельділік ұғымын өзгертті. Колониялар нарыққа айнал- ды. Колониялық тұрғындар – тұтыну нарығы» (26). Кез келген жағдайда коло- ниялар (және олардың тәуелді халықтары) капиталистік өрке ниеттің қажетті ерекшеліктерін айқындайды. Фанонның мәдениет туралы пікірі Маркстің идеологияны сипаттауымен үндес. Еске сала кетейік, Маркс ([1843] 1970) дінді «халықты улайтын апиын» деп атады. Сондай-ақ Фанон мәдениет, әсіресе дін отарланушыларды револю- циядан алшақтатады деп санады. Фанонның отаршылдық мәдениет туралы сипаттамалары ерекше әсерлі, себебі олар оның психиаторлық тәжірибесінен туындады. Фанон идеологияның қаншалықты жақын деңгейде жұмыс істейті- нін біледі. Оның айтуынша, отаршылдық кезінде отарланған адамдар қобалжу жағдайында болады. Отаршылдықтың тұрақты ұзақ уақыт бойғы зорлық-зом- былығы адамдардың ашу-ыза, өшпенділігін тудырады. Ол отарланушыны «шет- ке итермелейді... ойып түсетін, каустикалық агенттерден зардап шегетін жара сияқты» (Fanon, [1961] 2004:19). Бірақ Фанон «отарлаудың алғашқы кезеңде- рінде отарланушылар отарлаушыларға қарсыласпайды» дейді. Отарлаушылар – өте мықты күш. Олардың орнына отарланушылар өздерінің ашуларын басу үшін басқа жол іздейді: басқа отарланушы субъектілермен (мысалы, этносара- лық қақтығыс) күреседі, олар діни, мифологиялық наным дарды қабылдап, ашу энергиясын босататын би мен рәсімдерге қатысады. «Қарапайым» рәсімдерді ұжымдық сананың жағымды көріністері ретінде бағалаған Эмиль Дюркгеймнен айырмашылығы ([1912],1965), Фанон, Маркс сияқты, дінді адамдардың өзін-өзі 621 15-тарау • Нәсіл және отаршылдық теориялары тануында жаңылыстыратын құбылыс ретінде қабылдайды. Тек 1940 және 1950 жылдарда, отарсыздандыру кезеңінде, отарлау субъектілері өз қасіретінің нақ- ты басты себебіне назар аударады: «Көптеген жылдар бойғы жаңылыстырулар- дан кейін, ең керемет фантазиялар жетегінде тырбаңдағаннан кейін, отарланған субъект, ақырында, қару-жарағын сайлап, өзінің өмір сүруіне кедергі жасайтын жалғыз күш – отаршылдыққа қарсы тұрды» ([1961] 2004:20). Ақырында, Фанон «Қарғысқа ұшыраған жер» еңбегінде диалектикалық ой- лауды қолданады. Еске сала кетейік, Маркс үшін материалдық диалектикадағы соңғы нүкте – капитализмнің құлдырауы және коммунистік қоғамның пайда болуы. Фанонның айтуынша, отаршылдық капитализммен тығыз байланысты және социализм капитализмге қарағанда отарсыздандырылған халықтар үшін жақсырақ әлеуметтік-экономикалық жүйе. Дегенмен оның еңбегіндегі тікелей мәселе жұмыс істейтін адамдардың бостандығы емес, ұлт-азаттық қозғалыстар арқылы отарланған адамдардың азат етілуі болды. Сондай-ақ Фанон Маркске мүлдем қайшы (Macey, 2012:475), ол пролетариатты емес, отарланушы шаруа- ларды революциялық күш деп біледі. Бірінші кезекте отаршылдық қоғам нәсілдік жолмен бөлінеді. Олар эконо- микалық, сонымен қатар мәдени және кеңістіктік (мысалы, қалалар отарлау- шылар мен отарланушылар арасында бөлінген) болады. Ұлттық қозғалыстар отарланушы субъектілер атынан сөйлеу үшін бой көтереді. Алайда осы қозға- лыстың көшбасшылары еуропалық білім алудың әсерінен отаршылдықты тоқ- татудан гөрі, отарлаушы қожайындармен ымыраға келуге тырысады. Деген мен қозғалыстар мен олардың көшбасшылары диалектиканы алға бастыруда ма- ңызды рөл атқарады. Олардың сөйлеген сөзі, қалыпты сөзбен айтылса да, отар- шылдыққа қарсы ашу-ызаны өршіте түседі: «Көңіл толқытқан, ... Келіп-кету, сөз сөйлеу, қалың жұрт, полицияның болуы, әскерлердің күші, тұтқындаулар және көшбасшыларды жер аударту – осы тұрғыдағы барлық толқыныстар адамдарға бірдеңе істейтін уақыт келді дегендей әсер береді» (Fanon, [1961] 2004:29). Алғашында ашу бағдарсыз болса да, ақыр соңында, шын мәнінде революциялық ұлттық сананың пайда болуына негіз болады. Маркс пен Эн- гельстің «Коммунистік манифестіндегі» үндеулерін еске салған Фанон былай деп жазады: «Үшінші дүние халқының өз кісенін үзу процесінде табысқа жетуі таңғаларлық» (34, italics added). Фанонның еркін және өзін-өзі анықтайтын постколониалды әлем туралы ойлары орындалмаса да, оның идеялары революциялық ой мен революциялық қозғалыстарды шабыттандыратыны туралы келесі бөлімде оқимыз. жүктеу/скачать 16,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|