Алғашқы қазақ романдарының идеялық-көркемдік және жанрлық-тақырыптық ерекшеліктеріне салыстырмалы талдау жасау

Қазақ даласының Россияға қосылыуы XIX ғасырдың орта кезіде аяқталды. XX ғасырдың басы–қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық ой-пікірдің өрлеуіне м.мкіндік туып, ресей патшалығы әдейі тұмшаланған ой-сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең. Ендеше ұлттық сананың ең өнімді саласы–әдебиеттің, қоғамдық сананың көрсеткіші баспасөздің бұл кезеңде күрт алға басуы –табиғи заңдылық. Бұл тұста Абайдың нақты жалғасы іспетті Шәкәрім мен дүниеге абайдан кейін келсе де, еңбегі ерте жарық көрген Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармашылығы өзінің кемел шағына жетіп, шырқау бигіне көтерілсе, Ахмет, Міржақып, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Бернияз, т.б. тәрізді алыптар әдебиет айдынында бой көрсетіп, биікке көркемдік сипаттағы дүниелерін жариялай бастады. XIX ғ-ң екінші жартысындағы қазақ ағартушылары мен ақын жазушылары аңсаған ілім-білімді үйренуге үндеу–XX ғасырдың бас кезінде біршама нәтижесін беріп, алдыңғы қатардағы қазақ азаматтарын елді ояту, азаттыққа қол жеткізу мақсатына жетеледі. Оқыған зиялылар арсынан ел бағытын айқындар сара жолды жаңылмай нұсқап, адастырмас даңғылға алып шығуы ұмтылған жаңа тұлғалар шоғыры таныла бастады. Сол көш бастаушылардың алдыңғы қатарында қазақ ақын-жазушылары да болғаны талассыз шындық.

Патшалық Ресейдің отарлық езгісінде қиын да күрделі өмір сүрген қазақ халқының әлеуметтік тұрмысы XX ғасыр басында тіптен қиындап кетті. Ұланғайыр өлкені сүлікше сорған Ресей билеушілері обыр құлқынның қамы үшін тізгінді неғұрлым қыса ұстап, тежеп отыруды оңтайлы көріп, саяси-әкімшілік қысымды күшейтк түсті. Бірақ қашанда әрбір нәрсенің екі жағы болатыны секілді өмір өз заңдылығымен алға дамып, Россияға бодан болудың да екі жақты әсері болды. Оны ешқашан жоққа шығара алмаймыз. Бірі зорлық-зомбылық, езіп қанау болса, екінші жағы Қазақстанға көз алартушылар сиреді, мардымсыз болса да өндіріс орындары ашылды. Қазақ жұртына батыстық ілімнің жарығы шашырып, ағарту ісі жандана бастады. Тарихи дамудың сол бір кезеңінде замана ағысын аңдаған, жеткілікті дәрежеде білімі бар азамаииар ел арасында көптеп кездесетін. Бұл тұстағы, яғни XX ғасырдың бас кезіндегі мәдени-әлеуметтік дамудың бір көрінісін қазақша кітаптардың көптеп шығып, ел арасына кеңінен тарауы аңғартса керек.

Қоғамдық өмірдің және әлеуметтік дамудың айнасы баспасөз десек, аталмыш кезеңде оянған сананы алға жетелеген көрнекті басылымдар мәдениет рухын септі. Қазақ тілінде кітап басып шығару XIX ғасырдың басында қайта өрістеді. Бірақ онда да қазақ кітаптары Қазақстанның өз ішінде басылған жоқ. Петербургта, Қазанда, Уфада, Орынборда, Омбыда, Ташкентте басылды. Көбінше Қазанда, Қазан университетінің баспаханасында. Кәрімовтер, Хусайыновтар баспаларынан шықты. Қазақ тілінде кітап бастыру XIX ғасырдың басынан қайта өрістесе де алғашқы кезде де, XIX ғасырдың бірінші жартысында ол аса мандымады. Тек бірді-екілі ғана кітап шықты. Қазақ тілінде кітап бастырып шығару XIX ғасырдың ақырынан бастап қарқынды дамыды. Оған, алдымен, өлкенің осы кезде шаруашылық, мәдениет жағынан ілгері дамуының әсері тиді. Ал XX ғасырдың басында --недәуір дами түсті. Егер XIX ғасырда 70-80 жыл бойы 70 шамалы ғана кітап басылса, XX ғасыр басында, 1900-1917 жылдар арасында қазақ тілінде 200 кітап басылды. Қазақ тілінде XX ғасыр басында шыққан кітаптар арасында діни кітаптармен қатар қазақтың ақын- жазушылары- Абайдың, Ыбырайдың, Ақмолланың, Нұржан Наушабаевтың, М.Ж.Көпеевтің, М.Қалтаевтың, М.Сералиннің,С.Дөнентаевтің,С.Көбеевтің т.б. шығармалары, А.С.Пушкиннің «Капитан қызы», И.А.Крыловтың мысалдары сияқты орыс тілінен аударылған кітаптар бар. Отаршыл әкімшіліктің «Түркістан уәлаяты», «дала уалаяты» секілді қазақ тілінде шығарылған ресми газеттерімен бірге жаңа сипаттағы еркін басылымдар дүниеге келді. «Серке» (1907), «Қазақстан» (1911-13), «Ешім даласы» (1913) газеттері, «Айқап» (1911-15) журналы және жалпы ұлттық қоғамдық –саяси һәм көп тиражбен тараған «Қазақ» (1913-18) газеті қазақ ұлтының саяси әлеуметтік ой -санасына түрткі салып, замананың көкейтесті мәселелерін қозғады. Отарлық саясаттың езгісінде отырған қазақ халқының бостандығы мен азаттығын аңсап, ел-жұртын ғылымы мен білімі өркендеген халықтар санатында көруді қалады.

XIX ғасырдағы Абай қара сөздерінің Ыбырай әңгімелерінің ізімен XX ғасырдың басындағы қазақ ұлтының болмысын қара сөзді шығармалар арқылы суреттеуді мақсат тұтқан.Міржақыптың, Спандиярдың, Сұлтанмахмұттың ұмтылыстары өз нәтижесін бермей қойған жоқ. Қазақ прозасының қанатын кеңге жая бастағанының куәсіндей роман жанры дүниеге келді. Қазақ қаламгерлері ұлтымыздың басындағы қасіретті жағдайларды шығармаларына басты тақырып ете алып, оларды мейлінше терең ашып көрсетуге тырысты. М.Дулатов жазған қазақ әдебиетіндегі алғашықы роман – «Бақытсыз Жамал» 1910 жылы дүниеге келді. Оған қанаттаса өздері роман деп атаған Т. Жомартбаевтың «Қыз көрелік» (1912), М.Кәшімовтың «Мұңлы Мәриям» атты ұзақ әңгімелері, С.Көбеевтің «Қалың мал» (1913), Торайғыровтың «Қамар сұлу» (1914) романдары жарыққа шықты. Жаңа ғасыр басындағы өзекті мәселелерді көркем өнерде бейнелеуге әдебиетіміздегі тың да тосын жанрлардың бірі дрматургия қосылды. Қазақ драматургиясының тырнақ алды туындылары жазылған сәттен-ақ қолданысқа түсіп, далалық сипаттағы шағын сахналарда қойыла бастады. Мұнда ең алдымен Б.Серкебаев аты ауызға ілінері сөзсіз. Оның қолжазба күйіндегі пьесалары – «Жер дауы» (1912), «Қызыл бұзау» (1913), «Бақсы»(1914), «Әйел теңдігі» (1915), «Ғазиза» (1915) белгілі болған. Абай дәстүрін дамыту үшін, Абайтанудың алғашқы қадамдарының жасалды ("Қазақтың бас ақыны", "Абай", "Абай (Ибраһим) Құнанбаев" т.б.).

Қазақ ауыз әдебиеті, қазақтың жазба әдебиеті жайлы түрлі әдеби-сын мақалалардың жазылды. Сынның түрлі жанрларының пайда болды. Замана шындығын нақты ашуда көлемді жанрлардың (поэма, ұзақ әңгіме, роман) пайда болуы. Кейбірі жанр табиғатына, көркемдік талапқа сай жазылмаса да, жазба әдебиеттің дамуына елеулі үлес қосқаны ("Мұңлы Мариям", "Қыз көрелік"). Поэзиядағы эпикалық жанрдың белең алды. Ш. Құдайбердиев, М. Сералин, М. Жұмабаев, С. Торайғыров сияқты айтулы шеберлері қалыптасты. Поэма жанрын С. Сейфуллин. І Жасүгіров сынды жаңа ақындық дарындардың жаңа үлгідегі керемет туындылары толықтырды. Жалпы алғанда XXғасырдың басындағы әдебиеттің кейінгі әдебиеттің дамуына жаңа арналар ашқаны белгілі. Қазақ әдебиетінің нағыз кәсіптік әдебиет деңгейіне көтерілуіне сол тұстағы ақын-жазушылардың өлшеусіз үлес қосты.

ҰОС еліміз бен оның рухани келбетіне өшпес із қалдырды. Бір халықтың өмірінде болып жатқан оқиғалар сол халықтың әдебиетінен көрініс тауып отырады.Соғыс жылдарында қазақ поэзиясы айрықша көзге көрінді. Сұрапыл соғыстың оқиғасы қай ақынды болса да толғантпай, тебірентпей қойған жоқ.Қазақ халқының қаһарлы кезеңдегі рухани келбетін танытуда поэзияның атқарған рөлі аса орасан. Халық поэзиясының алыбы Ж.Жабаевтың соғыс жылдарында шығарған өлеңдері қазақ поэзиясының ірі көркемдік табысы болғаны мәлім. «Ленинграттық өренім», «Москва», «Отан әмірі», «Совет гвардеецтеріне» атты өлеңдері майданның алғы шебінде жауынгарлерді ерлік күреске рухтандыратын ұран іспетті болды.Соғыс кезіндегі лирикалық поэзияның басты кейіпкері –халық. Лирикалық поэзияда эпостық сипаттардың ұшырауы әбден мүмкін. Лириканың өзіне тән белгі-бедерімен қатар, онда эпикалық суреттеулер де мол кездеседі, өйткені халықтың көңіл күйін, жан дүниесін бейнелеумен қатар, оның алып тұлғасын, ұлы қимылын аңғарту үшін ақындарға эпостық сарында жырлау үлгісін пайдалану аса қажет еді. Бірінші жақтан сөйлеу– лирикалық поэзияға тән. Ақындар осы бірінші жақтан жыр төге отырып, «меннен» «бізге» көшеді, халық, ел атынан сөйлейді. Соғыс жылдарындағы поэзияда қазақ ақындары халқымыздың алып тұлғасын , рухани дүниесінің байлығын, тереңдігін, құдіреттілігін жан-жақты суреттеумен қатар, жаумен күресте ерліктің неше атасының үлгісін танытқан майдан жауынгерлерінің нақты бейнесін жасауға да көп еңбек сіңірген. Соғыс жылдары қазақ лирикасындағы жауынгер бейнесі әр түрлі көркемдік тәсілмен жасалғандығы байқалады. Ең алдымен жауынгердің қаһарлы жылдардағы батырлық кейпі лирикалық өлеңдердегі лирикалық кейіпкерлердің жан сырының ашылуы арқылы ибейнеленгенін атап айтқан дұрыс. Бұл ретте біраз ақындардың лириканық ішкі жанрлық мүмкіншілігін мейілінше мол пайдалануда едәуір шеберлікке қол жеткізгенін аңғару қиын емес. Қ.Аманжоловтың «Сәбитке», «Ғабдоллаға» атты лирикалық өлеңдерінде майданда жүрген жауынгерлердің жан-дүниесі айқын ашылған. Өлеңнің лирикалық кейіпкерлері ел қорғау жолындағы майданда қорқу, сескенуді білмейтін батыл да батыр, өр де өжет. Ақындар лирикалық өлеңдеріндегі жауынгер тұлғасын мүсіндеу үшін эпостық баяндау тәсілін аз пайдаланған жоқ. Жауынгердің майдан үстіндегі ерлік қимылының, іс-әрекетінің шағын эпизодын бедерлі баяндау, оның тұлғасын қаз-қалпында беру сияқты әдіс- тәсілдер біраз өлеңдерде ұшырайды. Д.Әбілевтің «Жұлдызды жігіт» атты өлеңіндегі үш жауынгердің жаумен шайқасы, Ғ.Ормановтың «Ер арманы» атты өлеңіндегі пулеметшінің күші басым дұшпанмен соңғы демі біткенше алысуы, жарқын жыр жолдарымен баяндалғанын көруге болады. Осы кезеңде қазақ поэзиясына Қ.Аманжолов, Ж.Жабаев, С.Мәуленов, Ж.Молдағалив,Х.Ерғалив т.б. қазақ ақындары өз жырларын қалдырды.