Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd
І дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады //Ү
жүктеу/скачать 10,2 Mb. Pdf көрінісі
|
| І дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы
жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады //Ү дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. Ауыз және көмей жаңғыртқылары өзара қысаң өткел арқылы байланысады. Ендеше, қысаң өткелді дауыстылар болып табылады. І дыбысын айтқанда ерін қысаң қалады. Еріннің қатысына қарай қысаң ерін дауысты дыбыс болып табылады //Ү дыбысын айтқанда ерін доғал дөңгеленіп тұрады. Еріннің қатысына қарай доғал еріндік дауысты болып табылады. Ауыз (қуысы) жаңғыртқы доғал шығысты болып аяқталады. Жаңғыртқының бітер тұсына қарай і қысаң ерін және ү доғал ерін шығысты дауыстылар болып табылады. І дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының алдыңғы жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Көмей жаңғыртқы ауыз жаңғыртқыдан үлкен болады //Ү дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының орта тұсына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Ауыз жаңғыртқы көмей жаңғыртқыдан кіші болады. Сонда дауысты І: ауыз жаңғыртқы – кіші, көмей жаңғыртқы – үлкен, // Дауысты Ү: ауыз жаңғыртқы – кіші, көмей жаңғыртқы – үлкен. 70 Жаңғыртқы белгілері: І – қысаң өткелді, қысаң ерін шығысты, кішілі-үлкенді // Ү – қысаң өткелді, доғал ерін шығысты, кішілі-үлкенді. Екінші кезекте кешенді акустикалық көрінісі берілді. Қазақ тілі қысаң еріндік дауысты дыбыстарының акустикалық көрінісі олардың форманттарының (жолақ таңбаларының) орна- ласым ретінен көрінеді. Дауыстылардың қысаң еріндік белгісі форманттарының төменгі жиілікте орналасқанынан байқалады. Үндесім естілім үшін форманттар құрамы маңызды болғандықтан, басқа акустикалық (әуен, созылыңқылық, қарқын) белгілеріне мән бермей қоя тұрамыз. Дауысты І дыбысының ҒІ (300-500 Гц) және ҒІІ (1700-2000 Гц) форманттары бір-бірінен алшақ және әркелкі жиілікте орналасады 4.25-сурет). Форманттарының бір-бірімен ұласып, бірігіп кететін кезі болмайды. Форманттарының бір-біріне жақын алшақ орналасуына қарай жайылыңқы дауысты болып табылады. Бедер таңбаға қатысты акустикалық белгісі – жайылыңқы. 5.25-сурет. Дауысты і дыбысының акустикалық көрінісі 4.25-сурет. Дауысты і дыбысының акустикалық көрінісі Дауысты Ү дыбысының ҒІ (300-400 Гц) және ҒІІ (1300-1500 Гц) форманттары бір-бірінен алшақ және әртүрлі жиілікте орналасады (4.26-сурет). Дауыстының форманттары барлық уақытта бір-бірінен алшақ жатады. Форманттарының бір-бірінен алшақ орналасуына қарай шашыраңқы дауысты болып табылады. Бедер таңбаға қатысты акустикалық белгісі – шашыраңқы. 71 5.26-сурет. Дауысты ү дыбысының акустикалық көрінісі 4.26-сурет. Дауысты ү дыбысының акустикалық көрінісі Естілім зерттелім үшін форманттардың нақты (абсолют) жиілігінің мәні жоқ, сондықтан форманттардың салыстырма (относительный) жиілік деңгейін модельдеп шығамыз. Модель дауыстылар арасындағы естілімге қатысты акустикалық айырмашылықты көрнекі бейнелейді. Дауысты і/ү дыбыстарының салыстырма көрнекілігі олардың арасындағы акустикалық айырмашылықты бейнелейді (4.27-сурет). 5.27-сурет. Дауысты і/ү дыбыстарының форманттарының салыстырма орналасымы 4.27-сурет. Дауысты і/ү дыбыстарының форманттарының салыстырма орналасымы Дауыстылардың өзара шашыраңқы/шашыраңқы белгілері көр- некі өрнектелген. Өрнек қысаң езулік/еріндік дауыстылардың дәстүрлі жіңішке/жіңішке жіктелімін көрнекі пысықтап тұр. Дауыстылардың жіңішке/жіңішке белгілері естілім деңгейінде на- шар аңғарылатын болып шықты. Естілім талданымға қатысқан ауди- торлардың 40 %-ке жуығы дұрыс белгілеп шықты. 72 Мұның өзі езулік/еріндік қысаң дауысты дыбыстар үшін акустика- лық көрсеткіштер мен естілім нәтижелерінің орнықсыз екенін көрсетеді. Бесінші кезекте ы/ү жұбын аламыз, дауыстылардың жұбы қою сы- зықпен көмкеріліп, қою жебемен қосылған. Ы І Ұ Ү Өрнектен көрініп тұрғандай, қысаң дауыстылар өзара алты рет жұптасады. Ендеше, акустикалық және перцепциялық талданым алты рет қайталанады. Ы/Ү дауысты дыбыстарының акустикалық жұбы. Бірінші кезекте артикуляциялық белгілерінің жаңғыртқылар (резонаторлар) моделі жасалды (4.28-сурет). 5.28-сурет. Дауысты ы және ү дыбыстарының жаңғыртқылар жүйесі 4.28-сурет. Дауысты ы және ү дыбыстарының жаңғыртқылар жүйесі жүктеу/скачать 10,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|