§ В міндеті десек, тш   қазір кейінге калдырмай моиьщоап

Мәселен,  С.Қожановтың  «Бірлік туы»  газетівде  «Түркістанда  орыс 
сиездері»  [103]  атгы  мақашеы  жарияланды.  Онда  үлтжанды  азамат: 
«Өткен  жылғы  нойабр  басынан  бері  қарай  Түркістан  аймагьшың  бшіігін 
қолдарына алып, өз үкіметін жүргізіп, оз айтқанын қылдырып түр.  Кезінде 
ірілі-уақты  мүсылман  үйымдары  «Біз  мүндай  қорлықпен  күш  қылыи, 
бостандыққа  қарсы  іс  қылғандарды  танымаймыз.  Айгқаньш  тындап, 
айдағаньша жүрмейміз», — деп қарап еді.  Бүны  елең қылған болшеуикгср 
жоқ.  «Тоқпағы  мыкты  болса,  киіз  қазық жерғе енеді»  деген  осы  дағы»,  -
инуар,
жүмыскерлер
оүқара  атынан  шешіп  отыр.  Крестиаңцарды  мүйидеп  айдап  шығып, 
солдат,  х<үмыскер  уәкілдері  (он  шақтысынан  басқасьшың бәрі  болшеуик) 
74  адам  сиез  ашты.  Халық  комиссарларының  докладгары  тыңцалып 
болған  соң,  бірінші  қаралатын  мэсеяе  автономия  болды.  Бұл  турады  23 
гинуарда  сөз  болып:  «Автономия  жоғалту  тиіс.  Мүсылмандар  өздерп* 
басқарып  жүретін  шекке  жеткен  жоқ.  Әуелі  өзіміз  мүсылмаңдар  басын
қосып,  соует ашып,  солар керек десе  ғана  береміз»,  -  деп  қаулы  жасадьі. 
Он  миллиогшан  асгам  мүсылмандар,
елеусіз  етіп,  5-6  болшеуик  бүтін  Түркістандь
1 үркістан  аимағының  мүсылманы  бар,  басқа  халықгары  бар,  бүларды 
қаңтардағы  бурадай  ауыздарынан кебіктерін  ағызып,  сақылдатып  қоя  ма, 
жоқ болмаса бір нэрсе дей ме, оны келешек көрсетер.
Мынау  жүре  бара түзеліп  кетер деп  ардақтаған  автономиямыз  еді 
Халық,  бүған  қол  көтерейія  деп  түр,  қарсы  іс  етілейін  деп 
түр. 
Мүсьшмандар,  басқа  Түркістан  қамын  жеген  бшіалары,  қайдасың?! 
Айтарыңыз  бар  ма,  болмаса жүмған ауыздарыңызды  ашгіай  қала  береси 
бе?» -  деп қиналады.
Сүлтанбек  Қожановтың  публицистикасындағы  ең  көлемді  орык 
алатъш,  тарихта  өз  ерекшелігі  бар,  қай  кезде  де  өзінің  өмірлік  маңьиын 
жоймайтын «Түркістан автономиясы қалай қүрылды?» деген тезисі кеңестік 
Т үркістан Автономиясының он жылдығына жазылған.
Автор бүл еңбегінде:  «Қазан төңкерісіне  жергілікгі халықтан шыққаз і 
жүмысшьшар  да  орыс  пролеіариатьша  қосыльш,  бірақ  үлттық  жүмысшы 
тобы  ретінде  айкьш  мәнге  ие  бола  алған  ж оқ  бүған  саяси  дайындығы  да 
жетіңкіремейді.  Міне,  сондықган  да  орыс  пролетариаты  мен  жергіліхгі 
шаруалар  арасыңда  дәнекерлік  рөл  атқаруға  икемсЬ  болды»,  -   деп  орыс 
пролетариатымен жергілікті халықіың тіл табыспаү себептеоіне токгаладьг.
88

Одаи  эрі  мақалада  ел  шшздегі,  иартия  мен  халық  арасындағы 
і^сінбеушілікгерге  талдау  беріледі.  Және  Түркістатш ң  Совепік
автономия 
жариялауына  дейінгі  даму  кезеңі  төмендегідей  екі 
түряі
себешіен айкындалғанын көрсетеді:
1.  Түземдік халық арасында  советтік жэне  паргиялық түрғыдан
қоғамдасу біртіндеп туып, дамып жетілді;
2.  Партия  мен совет үкіметінің жергілікті  халық еңбекшіперінің 
саяси өмірін Оргалық партия  комитетшің жэне Совег үкіметі 
органдарының  директивалары  негізінде  үйымдастырып,
басқаруға күш салды.
Ұлт мәселесін елемеу  1917  жылы Ленин  қол  қойған:  «Бүдан былай
сіздердін эдет-ғүрыптарыңьгз, үлттық жяне мәдени мекемелерініз еріқшіік 
жағдайында  деп  жарияланады.  Өз  өмірлеріңізге  кожа,  өз  елдеріңізді 
калаған  жолмен  күруларьщыз  керек.  Сіздер  бүған  праволысыздар, 
сидердің  тағдырларыңыз  өз  қолдарыңызда»  деген  шақьгруынан  кеіһн
бгсеңсіп,  нэтяжесінде  1918  жылдьщ  30  сэуірінде  «Түркістан  өлкесі  -
Федеративті кеңес республикасы» болып жарияланды.
Тарихымызды  таразьшай  отырып,  осы  тезисті  оқи  отырып,
Сүлганбек  Қожановты  өз  үлты  алдында,  жалпы  адамзат  алдыңда
айрықша жеке бір қырынан көргендей боламыз.
XX ғасырдың басындағы қазак баспасөзін іліері дамьпуга өзіңдік үлес
косқан  ірі түлгалардың бірі 1  Қошмүхамед Кемеңгеров.  Ол  1896  жьшы  15 
шілдеде  Омбы  уезі,  Теке  болыстығыңда  дүниеге  келген.  Ол  алгаш
проходская  школаны,  сосын  ветеринарлық-фельдшерлік  мектеппң  екі 
класын  бітіреді.  Өзге  окушылардан  оқшауланып,  өзипң  алғьфлығымен,
слгезектігімен ерге көзге түседі. Мүны бітіріп, ол  1913 жьшы  гамыз айыньш
біршші 
жүлдызыніа 
Омбы 
ауылшаруашьшық 
училищесшт
ауылшаруашклық  бьліміне  түседі.  Мүнда  Қоппсе  өзі  сынды  Смағүл 
Садуақасов,  Асфандияр  Шорманов  жэне  т.б.  білімдарлармен  бірге  скып 
етенё 
араласып, оның өмірге, ортақ қоғамға, жалпы саясатка деген к«?қарасы
ахііылып,  айкындала  түседі.  Осы  учшшще  қабыргасыңда  жүрш,  ол 
жклы өзінід алғашқы өлеңдерін сол кездегі көпшЬпк көңшінен орьш анатъш 
басылымньщ  бірі  -   «Айқглқа»  беріп  отьфады.  Солардьщ  кеибфеуі  «Бақ 
іздегею», «Жазгкпүры»,  «Солғын іүл», «Пайгамбар» -  Пушкшшен аударма,
«Сэскелік көлдің жағасында» -  Никитиннен аударма деп аталады.
1915  жылы  Омбыда  «Бірлік»  атгы  қазақ  жастарының  үиымы 
кұрылады.  Бүл  үйьпл  ұлт  тәуелсіздігіне  аса  мән  берш,  қазақ  жастарын 
бфлікке,  елдікке,  таіулыққа  шақырған.  Осы  үйымнан  таральш  шыгып
89

тұрған  «Балапан»  қолжазба  журналыида  ҚКемгңгеров  редакторлық 
қьшмет атқарған.  «Журналда  негізінеіі жастардыд тэй-тэй басқан  алғашкы 
жазбалары, олеңдері, шағын әңгімелері жарық көріп тұрған» -дей ді  бүічіл і 
эдебиет зертгеушілері өз еңбектерінде.  Себебі, бүгінгі күні «Бірлік» үйымы 
гуралы  там-түмдагі  аз  ғана  деректер  жиналған,  ал  «Балапан»  кояжазба 
лсурналы  іуралы  көрдік-білдік  деген  мэліметгер  мүлдем  жоқ.  Қошке 
ауылшаруашылық  училищесін  1918  жылы  бітіреді.  Енді  ол  Оябы 
губерниялық халық ағарту бөлімінің нүсқаушы қызметін атқарады
«Балапан»  журналынан  бастап  қазақ  баспасозінің  бәріне  ат 
салысқан  Қошке  қоғамдық  жүмыстарға  белсене  арапасудан  да  ерекше 
көзге  түседі.  Осы  кезде  Омбы  қаласыңца  жас  алаштардың  қурган  «Жас 
азамат»  үйымына  мүше  болып  кіреді.  Осы  үйымныц  Қызылжар 
қаласында  шығып  түрған  «Жас  азамат»  газетіне  қаламгер  Кемеңгеров 
редакторлық  қызмет  атқарады.  Газеттің  алғашқы  саны  1918  жьілы  30
Ч * '  
а
 
* 
лі'?-
 
ш  
*
шілде  күні  жарьхқ  көреді.  Бұл  басылым  қазақ  жастарыньхң  баспасәзі, 
жасіар  органы  ретінде  шыға  басгады.  Ал  бүл  органның  төрагасы 
Еайділдә  Мырзаұлы болған еді.  «Жас  азамат»  газеті  негізінен  қогамдык- 
саяси  мэселелерді  кеңінен  қаміыды,  өз  дэуірікің  саясатына  белсене 
араласып,  ел  басындағы  қиыншылықтарды  ашық жазып,  сынап  оіырды. 
Жалпы,  газет ұлт тэуелсіздігін,  қазақ жастарыкың  бірлігін,  алаш  мұңын 
жоісгады.  Сол  заманда езі  құралпы  шығып іүрған  «Сарыарқа»,  «Қазақ»,
«Бірлік  туы»  газеттері  мен  «Абай»  атгы  журналмен  мазмүлы,  көтерген 
идеясы жағынан ундес болды.
Бұдан соң Қошке  1924  жылы Ташкентте шығып турған «Сана» деп 
аіалатын  ғылыми-танымдық  журналда  жауапты  хатшы  қызметін 
атқарган.  І е к   Омбыда  емес,  Ташкентгегі  САГУ-де  М.Өуезовпен  біріе 
аспирзятураны бітірген.  Қазақ тарихын зерттеуде «Езілгек ұлттар» деген 
деректі  кітап  та  жазған.  Соньшен  қатар  «Жабропалықтар  үшін  сқу 
құралы»  атты  екі  кітаптан  тұратын,  «Қазақ-орыс  іілмашы»  атты  создік 
еңбектерінің  де  рөлі  өте  зор.  Әсіресе,  Омбыдан  шыққан  «Қазақ 
іарихынан» зерттеуі оның есімін кепке танымал етті.
Жазушы талантының тағы да  бір  ерекше  атап егетін кұндылыгы — 
Қошке  Кемеіугеров  қазақ халқының алғашқы драматургтерінің бірі.  Осы 
кұнге дейін эдебиет қойнауьпада алғашқы қойылым  М Әуезовгің «Еңлік- 
Кебегімен»  ашылды  деп  келсе,  бүл  күні  жаңа  зерттеу,  соны  деректерге 
сүйене  отырып  қазақ  театрының  алғашқы  қойылымы  1923  жыльі 
қаңтардьщ  13  күні  Қ.Кемеіігеровтың  «Алтын  сақика»  атгы  пьесасымен
90

ашылғанына  коз  жеткізілді.  Мұнда  семья,  отбасы,  мәңгілік  ескірмейтін 
т?
 қырып -  ене мен келін арасындағы қатынас суретгелген.
«Абай»  журналын  шығару  жөніндегі  алғашқы  үсыныс  қазақ 
зияльіларының  арасында  1914  жылдыц  өзінде-ақ  қабыл  алынып,  үлы 
ақынның  қазасының  он  жылдмғына  байланысты  Семей  қаласьшда 
өткізілген  үлкен  жиылыс  үстінде  бекітілген  болатын.  Алайда,  бірінші 
дүниежүзілік  соғыстың  басталуына  және  патшалық  Ресей  гарапынан 
отарлау саясатының бүрынғыдан да күшейе түсуіне орай журнал шығару 
міндеті 
орындалмай қалды.
Бүл  арманға  қазақ зиялыларының қолы тек  1918  жылы  ғана жетті. 
Осы  жылдың  4-жүлдызынан  бастап  «Абай» 
атты 
ғылыми,  эдеби, 
піаруашылық  журнал  белгілі  қазақ  жазушысы  Ж . 
Аймау ытовты 
ң 
редакторльпс  етуімен  Семей  қаласында  шыға  басгады.  Негізінен  бүл 
басылымдь;  шығарушылар  «Екеу»  деген  лақап  атпен  қол  қоюшылар 
болатын.  Оның  бірі  журналдың  ресми  редакторы  Ж.Аймауытов  болса, 
зкіншісі әдебиет майданына енді араласқан М.Әуезов еді.  [104]
Осы  «Абай»  журналында  М.Әуезовтің  бірталай  мақалалары 
жариялаңды. 
Басылымның  түңғыш 
санында  басылган  «Ғылым» 
мақаласында  ол  адам  баласының  үзақ  сапар  тарихынан  көпгеген 
мысалдар келтіріп, ғьшым  қалай пайда болғанын сөз етеді.  Тәжірибеден,
өмірлік қажетгіліктек туған нанымды дәлелдейді.
Рухани  'гіршілік  үшін  ғылым  атқарар  қызметгі  айрықша дэріптеп: 
«Шын  ғьшым  жолын  түсінсе,  шын  көздеген  мақсаты  адамдық,  ақтық
болар  еді»,  —  дейді.  Бүл  мақала  лейтмотивті  де  адамшьшық, 
агартушылық.  Білімнің жетістіктерін  санай келіп, публицист мақаласын: 
«Мүлшаны  тапқан  көркем  ақыл,  көсем  ғалым  осы  араға  келіп  токгап 
калмай,  адамшылықтың  иманжүзді  жарық  күннің  астыиа  апарып, 
бар 
адам  баласын бүрынғы қаскүнемдік, қанішер, жауыздығын тастатып, 
бір 
сүйіспеншілік, бір туысқандық жүрекпен табыстырса керек деп білемін»,
~ деген бауырмашылық ойлармен аяқтайды.
«Қайсысын  қолданамыз?»  (1917),  «Ғылым 
тілі» 
(1918),  «Оку 
іоі» 
(1917)  макалалары -   қазақ тілінде оқулықгар  шьтғару туралы.  «Қайсысын 
қолданамыз?»  мақаласы  педагогиканың  жанды  тармағы  -   оқулықтар 
жасау  мәселесін  сол  уақыттың  өзінде  өте  дүрыс  көтерген  қүнды  еңбек 
«Қазакка  келсек,  мектепке арналған рето бір  кітап жоқ», — деп  күизелген 
автор  кедергінің  түп  төркіні  —  терминдердің  жөше  түспеуінде, 
мектептсрдегі  бірізділіктің  жоқтығында  деп  білсді.  Бір  нүсқалы  оқу 
қүралдарын  жасау  керек  дейді  Өуезов.  Бүл  ойлар  «Ғъшым  гілі»
91

мақаласында одан әрі таратылып, то л ықгыр ыл ы п, іереңдей түседі, іермии 
мэселесі айрықша сөз болып, автор өз байламын үсынады.
М.Әуезов  бүл  жерде  «турікшілдікке»  карсы  шыгыл  отыр 
Термиңдер  жасауда  ең  алдымен  ана  тілінің  байыргы  мүмкіпдііггеріа 
сарқа  пайдалануды,  қажет  болғанда  ғана  басқа  тілдерден  жаңа  свздер. 
жана  үғымдар  алуды  жақтайды,  бірақ  қазақ  тілін  орынсыз  түбарлауға 
қарсы шығады.
Мүхтардың  бүл  кездеғі  ғылыми-мәдени  саладағы 
ізденістері  әр 
киырда,  әр  салада.  «Философия  жайынан»  (1918)  мақаласында  автср 
философияның  басқа  ғылымдарға  қатысын,  олардың 
қатарывда  шатъш 
орнын, зерттейтін объектісін дүрыс түсіндіреді.  Шәкіртгік  мінез,  білімі е 
қүштарлықган туған философияға таңдай қаға табыну да бар.
Олқылық,  әлеуметгік-қоғамдық  проблемаларға  арнап 
жазьі гған 
«Мәдениетке  қай  кәсіп  жуық?»  (1918),  «Мәдениет  және  үлт», 
«Земство 
һэм  кооператив  қауымдары»  сиякгы  мақалалары  бар.  Мәселен,  негізіяен 
экономиканы сез ететін «Мэдениетке  қай кэсіп жуық?»  еңбегінде  эртүрлі 
халықтардың  белгілі  бір  шаруашылықпен  айналысуына 
географтаяық
орта 
жасаитын  ықгіал дүние жүзіндеп  көптеген елдер тарихынан 
аяынхш 
үтымды мысалдармен сенімді дэлелденеді.  Ғылымға,  мэдениетке ең жуық 
кәсіп -  егіпшілік деген пікірді публицист ерекше куаттайды.
Жан-Жак  Руссоның  «Цивилизация  адамды  бүзады»  дейгік  қаі
байламына  М.Әуезов  «Мэдениет һэм  үлт»  мақаласында  карсы  шыгады, 
ондай концепцияның зияндығын, жалғандығын дэлелдейді.
Ағартушылық  бағытта,  педагогикалық  жүйеде  сапалы  ойлар 
айга 
алған  Әуезов  қазақ  қоғамындағы  элеуметгік  қайшылықтарды  анық  көре 
алады,  жалпы теңсіздік,  жалпы  бақсыздықтың қыр тіршілігіне  қас 
нзрсе 
деп үқгы.  Дала еміріне  тускен  сан  қилы жарықшақгың себебін 
тап  басз 
алмай,  оны  бас  бірікпеушілікте,  партияшылықта  деп  гүсінген 
автор 
езінше  қамаудан  шыгар  жол  іздейді.  «Ескеру  керек»  деген  мақаласын, тд 
былай 
деп жазады:  «Жуан ауъш — 
қырдағы 
бүзық мінездің үясы.  Ел ішіье 
күшті,  эділ  үкімет  орнатып,  нашар  мен  жуанды  тецестіріп,  жуан 
зорлықшылды не қылса да елден айырып, элсіретуге тырысу керек».
Бүл  байламдардың реформашылдық екені  керініп түр.  Мүхгардим 
тапқаны  бірінші,  қара  қылды  қақ  жаратын  оқыған,  білімді,  әділ  бодыс, 
екінші,  жүртгың  тиын-тебенін  жемейтін  —  түтынушылар  дүкендері, 
үшінші,  енімді  еңбекке  жүмылу.  «Земство  һэм  кооператив  қауым;;ары>/ 
мак.аласында  кооперативтің  пайдалы,  тиімді  жақгарын  жан-жақть'  сөз 
қылады.  Түрмысымды  түзейін  десең,  дүниенің  ебін  біл,  саудагерге
92

адданба,  өзара  бірлескен  серіістік  құр  дейді.  Мүның 
бәрі 
де  қоғамдық 
күбылыстардың заңцылықтарын білмеуден туған байламдар деді.
Мұхтардың сол кездегі  педагогикалық ойларының қорытындысы -  
«Оку  ісі»  мақаласы».  Мұнда  мектеп  мұқгажын  сынай  сөз  ету  бар.  Түпті 
олқылық  мұғалімдер  кадрларын  даярлаудың  сапасында  жатқаны 
айтылады.  Қазақ  меісзгептерінің  кінэратгы  қиыншылықгары  -   ортақ 
баідарлама, 
ортақ 
оқулық 
жоқгығы, 
мүғалімдерді 
кызметке
түрактаңдыру мәселелерінің шешілу жолдары қарастырылады.
М.Эуезов  1922-1923  жылдардьщ  қысында  Ташкенгге  оқып,  одан
хейін  Ленинград  университетіне  ауысады.  Оның  кеңес  үкіметін 
ориәлу 
жолындағы  еңбегін  херсететін  тарихи 
қркатгар  ретінде  губревком 
органы  «Қазақ  тілі» 
газетінде 
«Уакілдер  келді»  (1921),  «Төнкеріс 
комитеті сайлаңды» (1921) деген материалдарды атауга болады.
Кеңес  мекемелерінде  қоғамдык  қызмет  атқарып, 
ірі 
орындарда 
болу  Әуезовті  саяси  жағынан  шыңдап, 
ой-өрісін, 
дүниетанымын 
байытгы,  оның  шыгармаларының  таптық,  сапалық  өткірлігі  күгаейеді. 
Семей  губревкомының 
«Қазақ 
тілі» 
газетіңце 
жариялаиған 
«Қазақ 
оқығандарына  ашық  хет»  (1920)  мақаласының 
гіршщшггі  маңызы  бар. 
Ойткені,  бұл  мақала  Әуезовтін  идеялық  жағынан  жаңа  биіктерге
квтерілгендігін байқататын еңбек.
Оқығаңдарды  Өуезов  кеңес  үкіметі  үшін  аянбай  қызмет  атқаруға
тақырады.  «Қазіргі заман  қазақгың басьгаа  келіп тұрған эрі ең қиын,эрі 
ең  пайдалы,  жайлы  заман» -  деген  пікірді  интеллигенңияның  көкірепне
кұяды. 
Қарақзн 
бастың  тыныттык  қамьш  ойлап,  әлеуметпк  істерден
тысқары қалудан безіндіреді.
«Жалпы жарлық» (1921), «Бүгінгі зор мівдет» (1920) мақалаларында
кеңес  окіметінің  жүргізіп  оіырган  күвделікгі 
маңыздаі 
шаралары 
түсіңдіріледі. Сауатсыздықгы жоюдың мемлекетпк маңызы аитылады
93

Ж ЕТІНШ ІТАРАУ
«Үш жүз» партиясы және «Үш жүз» газеті туралы
тимеи
партиясы  туралы  ауызға  алынбаса,  оган  қарсы  бағыттағы  «Үш  ж \
партиясы  жайында  аз  да  болса  мәліметтео  окупшляпга 
ж т п п   о т к іп п
кезінде  бүл  тақырыпқа
Богачев  А.К.,  Бурабаев  М.С.,  Елеуов  Т.,  Елкеев  Б.  жәке  т.б.  қалам
Алайда
тарихтан  езінщ   шын  орын  ала  алмай
түрлі
келді
Брайнин
«ұсақ*
баилардың  саяси  үйымы»  ал,  Қүрамысов  —  «жартылай  феодалдық 
байлардың партиясы»  дегені  белгілі.  Сондай-ақ «Үш жүз»  партиясын  да 
олар  осылай  «қазақтардың  үсақ  буржуазиясының  оппозициялық 
фракциясы»,  «үлттық  саяси  үйым  немесе  қозғалыс»,  «қазақ  кедейлері
мен жалшыларының одагы» деп келді.
Бүл екі партияның да кезінде  қогамнан алган шын  мағьшасынлагы
яғни.
Алаш
нғы  кеибір  мақалаларымызды  соз  еткендіктен 
жүз» партиясы төңірегінде эңгіме қозғамақпыз.  Г
Ьелгші  ғалым,  тарихшы  К.Нұрпейісов  бүл  екі  партия
өзнің  «Алаш  һәм  Алашорда»  атты  зерттеу-монографиясында 
жазады:  «1917  жылдың  күзіне  қарай  Қазақстаңда  тагы  да  £
ұйым
социалистік партиясы» деп атады. 
айтылғандай  қазақ  интеллигендиясы
қазақ қоғамы сияқты бір текті болған жоқ.  Оның қатарында, сан жағынаи 
аз  болса  да,  ұсақ  буржуазиялық  ортадан  немесе  соларға  жақын 
элеуметгік 
ортадан 
шыққан 
жекелеген 
топтар 
болды. 
Қазақ 
зиялыларының 
осы  тобында  Россиядағы 
социалистік  бағытгағы
партиялар  насихаттаған  идеялар  аитарлықтаи  ықпал  етгі.Мүлдай 
партгиялар  татар,  бапіқүрт  сияқты  қазақтарға  жақын  халықгэрдың 
еңбекшілері  тарапынан белгілі дэрежеде қолдау тапты.  Түрік халықтары 
шыққан  әртүрлі  бағыттағы  социалистер  Россиялық  буржуазияға  жәие
94

кадеттерге
жылы
*   1   *  
*
---------------------- --------------------- А   Д
7
 
Д
Д
|   I  
^  
^ 
_ 
-
Уақытша  үкімет  арасындағы  саяси  қарсылықгың  терендей,  шиеленісе 
гүсуі барысында үлттық социалистер ұлттық буржуазиялық үйымдардан 
вз  іргелерін  алысырақ  салып,  тіпті  кейбір  әлеуметтік-саяси  мэселелер 
төңірегінде  оларға  ашық  түрде  қарсы  шыга  бастады.  Осыған  үқсас, 
осымен  сабақгас  процестер Қазақстанда да орын  алды.  Мүны  «Үш  жүз» 
пяптиясынын өміоге келүінен анық көруге болады.
__  
а айларында пайда болды.  Әуел
бастан  ол 
Алашпен  бірлесе 
эрекет  жасау 
мүмківдігі  туралы
мэлімдегенімен,  ол  ойынан  тез  қайтгы  да  коп  кешікпей  Қазақслашіың 
қоғамдық-саяси  жэне  элеуметгік-экономикалық  мэселелері  жөнінен 
Алаштьщ басты  сынаушысына  (оппонентіне)  айналды.  «Үш  жүз»  саяси 
үйымында*ы 
жетекшілік 
ролдерді 
бүрынғы 
қорғаушы 
адвокат, 
журналист  жэне  драмматург  Көлбай  Тоғысов,  фельдшер  жэне  тілмаш 
Шаймерден  Досов,  жүк  тасушы  жүмысшы  Ысхан  Кабеков,  журналист
Мұқан Әйтпенов атқарды.
Ш.Әлжанов,  М.Әйтпенов  жэне  К.Тоғысов  1912-1915  жылдары 
«Айқап» журналына жақын  болып, оның істерінде мэдениет,  оқу-ағарту, 
денсаулық  сақгау,  жер  мэселелері  туралы  мақалалар  жазып  тұрған.
К Тоғысов  1907-1912  жылдары  патшалық  экімшілік  тарапынан  қуғын- 
сүргінге  үшыраған.  1916  жылдан бастап  ол Ташкенг  қаласыида  «Алаш» 
атты  газет  шығарды.  Оның  алғашқы  савдарында  ресми  өкіметке  қарсы 
мазмүндағы  макдлалар жарияланған жоқ, алайда бұл  басылым  өзішң
ші саньгаан бастап (1917 жылгы 24 ақпан) 
р е в о л ю ц и я л ы қ -д е м о к р а т и я л ы қ
баҒЬГГ 1917жылғы  наурыз-сэуір  айларында  Көлбай  Тоғысов  Сырдария 
облысының  қалалары  мен  басқа  елді  мекендерівде  «Шора-и-Ислам» 
партиясыньшұйымдарын кұруда Мұсгафа Шодайүлына көмекге^пжэне
оның 
Т а ш к е н т  
ұйымына  мүше  болды.  Осы  ұиымның  атына 
мұсылмандардың  бүкілроссиялық  Съезіне  делегат  болып  қатынасып,
ояың атқару комитетінің құрамына саиланды. 
казак
1917  жыддың  бірінші  жартысында  Колбаи  Тоғысов  қазақ
қауымының  демократиялық  бағытгы  ұсташын  п1иРлес^ Р 1ме”  ° Р 
жалпымұсылмандық  жэне  онын  аймақгық  қозгалыстары
белсенді  түрде  саяса-шен  айналысты.  Алаида  ол  1917  жылғы  көктемде 
откен бірде-бір қазақ съездеріне  қаіыспада, 
өткен б ^ м і
жалпықазақ  съезіне  де  шақырылмады.  Мұның  себебга  қазір  дэл  бась
95

айту  мүмкін  емес.  Дей  тұрсақ  та,  Әлихан  Бөкейханов  пен  оның  жақын 
серіктері  сол  кездің  өзінде  Көлбай  Тоғысовқа  сенімсіздікпен  қараганы 
дау туғызбаса керек.
Қалай  десек  те,  Көлбай  Тоғысов  1917  жылғы  көктемде  қазақ
қауымының  солшыл  шкірде  оолған  әртектшер  өкшінен  өзінің  саяси 
ұйымын (партиясын) құру ісіне кірісті.
Саясат  сахнасында  өз  партиясын  орнықгырып,  оны  көппіілікке 
кеңінен  таныстыру  үшін  К.Тоғысов  пен  оның  пікірлестері  өз 
жакгастарының 
бір 
тобын 
Қүрылтай 
жиналысы 
депутатгығына 
кандидаттар  етіп  үсынды.  Ұсынғандардың  Семейде  түратын  Нүрғали 
Құлжановтан  басқасының  барлығы  Ақмола  облыстық қазақ  комитетініі; 
үш  мұшесі:  Хасенқожа  Бекхожин,  Қазы  Торсанов  жэне  Байсейіт Әділов, 
Омбы  уездік  қазақ  комитетінің  гөрағасы  Мүқан  Әйтпенов  жәке- 
Петропавл  уездік  қазақ  комитетінің  төрағасы  Ғалиасқар  Қуанышев 
болды.  Көлбай  Тогысовтың  өзі  кандидаттар  қатарынан  Бүкілроссиялык 
шаруалар  Советінің  атқару  комитетінің  мүшесі  ретінде  орын  алды. 
Жоғарыда айтыпғандардан тьіс кандвдаттар тізімінде Үсен Қасаев, Сәкен 
Сейфуллин,  Семей  семинариясьшың  оқытушысы  Нұргали  Қүлжанов, 
әскер  қатарынан  кеткен  офицер  Махмұт  Уэлиханов,  фельдшер 
Шаймерден  Әлжанов,  Сұлтан  Абьшаев  жэне  Ыбырай  Төлебаев  болды. 
«Үш  жүз»  тізімі  бойынша  Құрылтай  жиналысы  депутаттығына 
ұсынылған жоғарыда аталған он үш адам негізінен сол кездегі россиялық 
үш  саяси  партияға:  эссерлерге,  ұлттық  социалистерге  жэне  социал- 
демократтарға  іш  тартты.  1917  жыл  жағдайында  жоғарыда  есімдері 
аталған  кандидаттардың  «Үш  жүз»  тізімі  арқылы  депутаттыққа 
үсынғандықгарына  қарсы  болғандыгы  жөнінде  сол  кездің  баспасөзінде 
жэне  архив  қүжаттарында  сақталған  мэліметтер  тарихшыларга  белгісіз. 
Совет  екіметі  азамат  соғысында  жеңіске  жеткеннен  кейін  Сокел 
Сейфуллин  ғана  «Үш  жүз»  атынан  қүрьштай  жиналысы  мүшелігіне
кандидат етіп үсынылуға өз келісімін бермегенддгі жөнінде мэлімдеді.
Кандидатгар  тізімі  «Қырғыздың  (қазақгың-  авт.)  социалистік  «Үш 
жүз» гіартиясының Орталық комитетінің қүрылуы туралы» хабарымен қатар 
жарияланды.  «Үш  жүз»  партиясы  Орталық  комитетінің  алғашқы  төрагасы 
болып Мұқан Әйтпенов, оның орьшбасарлығына Көлбай Тоғысов сайлаңды. 
Өзінің 
элеумепік 
тегі 
жағынан 
«Үш 
жүз» 
ұсақ-буржуазиягиыл 
демократгардың  саяси  ұйымы  болды.  Оның  бағдарламалық  мақсаты  -  
мүдделерінің  алғашқы  кезде  Алаштық  программасымен  көи  айырмасы 
болған  жоқ.  Олар  согыс  мэселесі  жөніңце  ғана  Алаштан  баска  позиция
96

үстады.  Кейінірек,  елде  саяси  хал-ахуал  шиеленісіп,  өимет  үшш  шьфқау 
шегіне жетііі, таптық жікгелу процесі  күшейген жағдайда «Үш жүз» іргесін 
Апаштан аулақ салып, большевиктермен солшыл эссерлерге жақындай түсті 
жэне Қазан революциясы жендске жеткен соң Алаш партиясьша карсы ашық
күреске шықгы. [107]
«Үш жүз» партиясы туралы Қ.Есмағамбетов өзінің «Қазақтар шетел
әдебие-гінде»  ап ы   еңбегінде:  «Уақытша  үкіметген  коңілі  қалған  кейбір
казақгар  Бүкілқазақтық  конгресс  шешімдерінен  бас  тартты.  Олардың
кепшілігі  Көлбай  Тогасов  есімді  кісінің  айналасьша  тоіггалды,  ол
құрылган  күнінен  бастап  «Бірлік»  тобының  белсендісі  болды.  Ақпан
төнкерісінен  кейінгі  кезде  қазақ  тілінде  шыгатын  «Алаш»  газетіпің
редакторы  бола  жүріп,  Оңгүстік  Қазақстандағы  Түркістан  қазақтарын
үйымдастьфуға  қызу  араласқанымен,  Бөкейханов  пен  «Қазақ»  тобының
кызметіне  еш  уақытга  тартылмаған  болатын.  1917  жылгы  12  наруызда
Тоғысов  Таппсеште  жиналыс  үйымдастырады,  оған  бүған дейін Ташкент
кеңсесіндегі  қызметімен  көрінген  Түрар  Рысқүлов  катысады.  Жиналыс
Тоғысов үшін жайлы болмағанға үқсайды, айдың аяғында ол өзінің саяси
белсенділік орталығын асығыс түрде Қазалыга көшіреді, оңда 27 наурызда
5000-дай  қазақ,  өзбек  жэне  татар  қатысқан  (бұларды  кейішрек  кеңес
дсректері  мүсылман  солдатгары  деп  дүрыс  көрсетпейді)  жиналысқа
тәрағалық етеді.  Қолдары бос болмағанына қарамастан,  олар  1917  жьшіы
мамырда  болатын  бүкілресейлік  мүсылмаңцар  конгрессіне  үш  татар,  үш
қазақ жэне- үш өзбек делегатын сайлайды», [ 108] -  деп жазды.
Тоғысовтың  ықпалы  күн  санап  өсе  берді. 
1917  жылдын 
қарашасында Алашорда үкіметі қүрылған кезде ол неғүрлым ықпалды-ау 
деген  қазақ  ошюзициялық  фракциясын  басқарады.  Фракция  күрамында 
Сэкен  Сейфуллин  мен  Шаймерден  Әлжанов  енеді.  Олар  Тоғысовпен 
бірге Ташкентте «Үш жүз» (Үш Орда) партиясының негізш қалады.  Осы 
тоигың, 
эсіресе, 
Сефуллтіің 
социалистік 
идеялар 
ьюқпалында 
болғандығы 
туралы 
көп 
жазылғанына 
қарамастан, 
Алашорда 
оасшыларымен 
арадага 
жеке 
бастарының 
бэсекелестіп. 
ала шордашылардың  оздерінің  ақсүйектік  шығу  тепн  даусыз  жоға 
қоюлары  Тоғысов  пен  оның  достарын  ез  бетгер.нше  қимылдауға 
итермеледі.  Қалай болғанымен  де  Тоғысовтың фракциясы  большевиктік
билікті қолдауда пысыюгық таныта білді, -  дегендер де болды
Ал  Сәкен Сейфуллиннің өзі  болса «Үш жүз» партиясы, оған е зш т  
қатысуы туралы  «Тар жол, тайғақ  кешуінде» былай дег.  кврсеткен.  «Бүл 
ггартияны  ашушылар  сол  Омбыдағы  Мүқан  Өйшенүлы,  Көлбай
97

Тогысүлы,  Шаймерден 
Әлжаяүлы,  т.б. 
Бүлар  партияның  атын 
«социалшыл»,  «Үш  жүз»  партиясы  деген.  Партияларыньщ  тізіміне 
сырітан Ақмола қаласындағы  бізді де  кіргізіп  қойыпты...» дей келе  одан 
әрі  өздерінің  бүл  партиядан  не  себепті  бас  тартатьшдықтары  туралы 
«Біздің «Үш жүзге»  қосыла алмайтыньгмызды  «Тіршілікке»  жазғанымы 
і
 
былай  түрсын,  менің  «Қазақ»  газетіне  телеграмма  бергенім  былай 
түрсын,  эуелі  сондағы  «Алаш»  партиясын  ашып  және  учредительное 
собрание  сайлауын  өткізуге  Ақмолаға  келіп  жатқан  Мүқтар  Смаіүлы 
көзімен  көрген.  Мүның  бүл  туралы  Орынборға  соққая  телергаммасы 
«Қазақ»  газетіне  басылған.  «Қазақ»  газетінің  259-ыншы  нөмірінде  1918 
жылы,  12 январда хабар ретінде былай деген:
«Мүхтар 
Сматүлы 
басқармаға  телеграмма 
берді: 
26-31-ші 
декабрьде  болатьш  сайлауға  керекті  нэрселер  жетпей  қалды.  Сайдау 
кейін  болуъш  сүранып  түрмыз.  «Үш  жүз»  партиясы  көрсеткен  Ақмола 
кандидаттарының бэрі тасқа түспейтін болды...».
Біз  «Үш  жүзден»  бөлек  екенімізді  білдіреміз  деп  гасқа  түспедік. 
Әйтпесе,  Алаш  партиясынан  қорьщқанымыз  жоқ.  Жэне  «Үш  жүз»
партиясынан  бойымызды  аулақ  қылғанда,  бүл  партияның  бастыі^гары
«Алаш»  партиясының  бастықтарынан  кем  адамдар  деп  жэне  теріс 
адамдар  деп  бой  тартқанымыз  жоқ.  Қайта  «Үш  жүздің»  ішінде 
ІПаймерден  тэрізді,  Ысқақ  тэрізді  артық  адамдар  бар  еді.  Революцияға 
«Үш  жүзден»,  «Ачаш»  зияндырақ  еді.  Жақсы  болсын,  жаман  болсьш 
«Үш  жүздің»  бастықтары  1917-1918  жылы,  ердің ерін  сынайтын  тарихи 
күндерде қызылдар жағында болды, революция жағында болды.
Бізді  «Үш  жүзге»  қосылды  деген  шатпақтардан  (демогогия)  соң, 
учредительное  собрание  сайлауына  белсеніп  кірісе  алмай  қалдық 
Кіріскенде  Ақмола  қазақгарыньщ қалың бүқарасы  біздің жақта  болатым 
еді.  Оны  сол  учредительное  собрание  сайлануынан  бірнеше  күн  бүрын 
ғана  кейін  болған  Земство  сайлауында  көрдік.  Бүл  земство  сайлауына 
біраз  қатынасып  едік.  Земствоның уездік жиылысында  зор  көпшілік (90 
проценп)  біздікі  болды.  Оны  сонда  Ақмолада  болған  «Алашорданың» 
Нүралин,  Сейітүлы,  Абылайханүлы  тэрізді  адамдары  және  баска 
адамдары көзімен көрген» деп жазды.
Ғасыр  басында  айтылған  Сэкен  Сейфуллиннің  бүл  ойын  XX 
ғасырдың соңыңда  белгілі  тарихшы,  зерттеуші  К.Нүрпейісов  былай  деп 
жалғастырады:  «Қазақ  мемлекеттігін (қазақ автономиясьш) қүру ісін  күн 
тәртібіне қойылған сэтте өлкенің көп үлттылығы,  эсіресе, оны бір жарьім 
миллионннан  астам  орыстар  мен  басқа  славян тектілердің  мекендеуі  гек
98

каиа  Алаш  партиясы  жетекшілерін  алаңцатып  қойған  жоқ.  Сонымен 
катар  «Үш жүз» партиясы басшьшарын да қаіты ойландырды.
«Үш  жүз»  партиясының  қазақ  автономиясы  туралы,  әсіресе,  осы 
автономия  мен  үлтаралық  қатыкас  мэселелері  хақындағы  көзқарас  бірде 
«Алаш»  кесемдерінің  пікірлеріне  қайшы  келіп,  бірде  жақындағанын 
байқауга  болады.Сөзіміз  дэлелді  болуы  үшін  «Үш  жүз»  газетінің  1918 
жылы  наурыздың  2  -   ісіндегі  жетінгаі  санында  жарияланған  «Алаш 
авгсномиясы» атгы мақаладан үзінділер  келтірейін:  «...  қазақ-қыргыз  оку, 
өнер,  ғылыммен  жэне  басқа дүние  байлықтарынан  айнала жарлы  ...  Азат 
болып  отырғаның  кеше.  Енді  мынау  жаңа  заман  жаиғаспай,  бостандық, 
тсңдік дариясьшан,  тым  болмаса,  ерсілі-қарсылы  жүзіп,  тур  корігі,  нүсқа 
злмай,  жалаңаш  кеуде,  қүр  қолмен  аюдай  автономияны  қалай  үстап 
багамыз...  Біздің  қазақ-қырғыз  шөлдегі  бытыраңқы  қүландар  сияқгы. 
Күланды қоркьпу (қоршауға алу мағынасында -  К.Н.) қандай қиын болса, 
қырдағы кырғыз-қазақты автоиомияға көндіру сондай ауьф».
Көп  үлтты  Қазақстанның  автономия  болу  қиыншылықтарыи 
түсіндірудегі  «Үш  жүз»  партиясының  пікірі,  кейбір  қиынтылықтарға 
қарамастан,  Ә.Бөкейханов  ойларымен  сабақтас.  Мүны  аталған  макалада 
айтылган  мьша  пікірден  анық  көруге  болады:  «...  қазақтар  өз  алдына 
автономия  болуына,  нсер-суы  шалғай  жатыр.  Қазақ-қырғыз  басы 
Астраханьда,  аяғы  Қытайда,  ортамызда  үзьга  акқан  Ертіс,  Есіл,  Тобыл. 
Еділ,  Жайық  секілді  өзендер  жатыр.  Бүлардың  алқабындағы  жердің 
бэрінде  де  қашаннан  бері  орналасып  қалған  кірме,  көрші  орыстар  бар. 
Бүлардың езінде  я  бізге  кіру жоқ,  я  бізден кету жоқ,  ауыл  шетіне  отыру 
тағы  жоқ.  Бүлай  болған  соң  олармен,  элбетге  сыйласып-сипасып 
отырыспасақ  жоқ  нэрсе.  Көп  орыс  аз  орысты  қазаққа  бауырлага 
коймайды».  Одан  эрі  газет:  «Қазақ халқы  езі  кешпелі,  өзі  кедей,  өзі  ата 
куып,  гап тайпасымен түратын, езі  бүрын тарих жүзінде мемлекет болып 
орнек  алмаған  жүрт»,  -   дей  келіп  былай  қорытындылайды:  «Басқасын 
тастап, осы аталған бес нүсқаның көзі түгел түрғанда қазақ-қырғыз бөлек 
автономия  боламыз  деп,  жұртқа  жар  салып,  жария  қылғанымыз  аспанға 
атқан  мылтықпен  бір  есеп...  Қысқасы,  мына  сұрапыл  заманда  қазақ- 
қырғыз  аралас  көрші  отырған  жұртгармен  қостас  болып,  кол  үстасып, 
казықгы  я  Сібірге,  я  Түркістанға  бірге  қағысып  бас  қамдарын  қылмаса, 
ез  алдымызға автономия  болғанымыз  қатер».  ...  «Үш  жүз»  партиясынын 
қазақ автономиясы туралы бұл пікірлері  газет бетіне  1918 жьығы иаурыз 
айының басында жарияланғанымен,  олар  1917 жылғы  қараша-желтоқсан
айларында жасалған  гүжырымдар еді.
99

Әлихан 
Бөкейханов  пен  жоғарыда  келтірілген  «Үш  жүз» 
партиясының қазақ автономиясы  туралы  көзқарастарының үқсастықгары 
мен  қайшылыісгары  неде  деген  сүраққа  жауап  берер  болсақ,  ол  мынаган 
саяды:  «Қайшылықтар  —  Ә.Бөкейханов  көп  үлтты  Қазақстан  жеке 
автономия  болса,  ішімізде  орыстар  оны қолдайды деп үміттенді,  ал  «Үш 
жүздегілер»  «Көп  орыс  аз  орысты  қазаққа  бауырлата  қоймайды»  дейді 
Ә.Бөкейханов 
отарлау 
саясаты 
нәтижесінде 
жойылган 
қазақ 
мемлекеттігін жаңа жагдайда кіргізе отырып, кейін бөлініп шығу» жайы н 
ойласа, «Үш жүздегілер» Қазақстан Түркістан өлкесімен бірлесе отырып, 
Ресей  құрамына  федерациялық  негізде  кіруді  жақтаған.  «Үш  жүз» 
газетінің  бетінде:  «...Қысқасы,  мына  сүрапыл  заманда  қазақ-қырғыз 
аралас көрші отьфған жүрттармен қостас  болып,  қол үстасып,  қазықты я
Сібірге,  я  Түркістанға  бірге  қағысып  бас  қамдарын  қылмаса,  оз 
алдымызға автономия болғанымыз қатер».  [109]
«Үш жүз»  партиясының негізгі лидері  Көлбай Тоғысов  1879 жылы 
Зайсан  оязы  Шорға  болысында,  қазіргі  Шығыс  Қазақстан  облысының 
Тарбағатай  ауданында  туған.  Оның  қогамдық-саяси  әрекетпен  белсеііе 
араласуы  бірінші  орыс революциясымен түспа-түс  келіп,  1905  жылғы  17 
қарашада  Қарқаралыда  патшаның  1905  жылғы  17  қазандағы  манифесінс 
орай  митинг  пен  ереуілді  үйымдастырушылардың  бірі  ретінде  аталады. 
Ол  баспасөз  істерінде  сол  кездегі  саяси  ахуал,  патша  шенеуніктерінш 
қиянат,  озбырлықгары  мен  парақорлығы  жөнінде  жиі-жиі  мақалалар 
жариялап түрған.  Мәселен, «Айқаптағы» «Әй, қазақ!» өлеңі:
...Қайран жүрт шын адасып кетемісің,
Жер үшін малын сатып бітемісің,
Болмаса, бала оқытып, ғылым іздеп,
Әр итке адамшылық жетемісің.
Лапьшдап келіп қалған өртке кетпей,
Көпірден анау түрған өтемісің?!
Бүл бір жүмбақ ойландым, шеше алмадым,
Ерте ойландым, сандалдым, жете алмадым,
Ішім толған қан, жара, сыртым дүлей,
Надандық қақпанынан өте алмадым.
Талаптандым, талпындым, көп ойландым,
Шеңгелінен зорлықтың өте алмадым.
Мен шаршадым, қаламын, сен де  гоқга,
Кім естіді сөзіңді, ісің жоқ па?!
Қанша айтсаң да тіліңді қазақ алмас,
100

Жазған өлең сырынды көпке жаяр,
Қой тоқта, жолығарсың атқан оққа.
Дарияны бір тамшы сұт ағарта ма?
Ғаділдік устін болмақ бақ арта ма?
Шындық пен өтірікті айырмасаң,
Тарихында жазылар қара таңба!
Бір бес күнге аптығьт, аңғалданьт,
Адамшылық туынан босқа қалма.
Туыппыз жиырмасыншы ғасыр саясында,
Арналсын бүл қазақгың баласына.
Адасқан алашыңды жолға бастап,
Жүрекгің дэрі ізделік жарасына.
Көзінді аш, 'гаң келеді, оян қазақ,
Мәз болмай кісіліктің жаласына, —
Деп  дүйім  қазақ  халқын  жарқын  болашаққа  шақырып,  олардын 
алдарында түрған негізгі міндеттерді өлең жолдарымен өріп берген.
Күпян  басқа  оның  «Айқап»  журналында  Қапалдағы  елдердің
мэдениті,  шаруашылығы,  оқу-ағарту ісі,  сот жүмысы жайында жазылған 
«Қазақ  даласынан»,  «Қазақ»  газетінің  1915  жылғы  98  нөмірінде  қазақ 
арасындағы  сот  туралы  жазылған  мақала  жайында  «Қайсінікі  дүрыс?», 
«Қапал жағыңда болған уақиғалар», «Райымжанның созінде шындық бар 
ма?»  және  т.б.  мақалалары  жарық  көрген.  Сондай-ақ  оның  «Қазақ» 
газетінде  Жетісу  маңындағы  Жалайьф  руы  жайында  «Жалайыр  елі» 
деген  хабары,  «Алаш»  газетіңце  эр  халық  өз  алдына  егеменді  ел, 
демократиялық  республика  болу  керек  деген  идеяны  үсынатын
«Жоғалсын Романовтар!» деген көптеген мақалалары жарияланган.
Саяси  эрекеттері  үшін  патша  өкіметі  Көлбаиды  куғын-сүрпнге 
ұшыратып,  үстінен  қьшмыстық  іс  қозғап,  абақіыға  жауып  үш  жыл 
мерзімге  Қапалга  жер  аударады.  Қапалда  мерзімін  өтеген  соң  Наманган, 
Ташкенг  жаққа  кепгіп,  1916  жылғы  26-қарашадан  бастап  «Алаш»  газепн
аіыгара бастаған.  Көлбайдың езі қоғамдық-саяси жүмыстармен  аиналысу 
күқығьшан айырылгандықган газетгі эйелі Мариямның атанан шығаргағг
Келбай  Тогысов  «Алаштың»  бірінші  саньшдағы  бас  мақаласында
«Казақ»  газеті  мен  «Айқап»  журналының  «Алаш»  газетшің  ағасы  екенш
айта ксліп, казақ халқының болашағы үшін бірлесіп қимьшдауга шақырадаі-
Омбыда  шьиьш  түрған  «Революционная  мысль»  газетітң 
іу
жылғы23 карашадағынемірінде «Кдзақстансопиалисгікпар™ясы)>- «Үш
жуздін» күрылғаны жазылды.  Паршяның Орталық комитепищ тврағасы -
101

Мұқан  Әйтпенов,  оньщ  жолдасы  (орынбасары)  болып  Көлбай  Тоғысов 
сайланды.  Кейін  ол  партияның  тәрағасы  болды.  Партияньщ  баспа  органы 
«Үш жұз» газеті шықіы. Редакгоры -  Көлбай Тоғысов болды.
Бүл  жөнінде  Сәкен  Сейфуллин  өзінің  «Тар  жол  тайғақ  кешу» 
романьшда  былай деп жазды:  «Қызылжар  қаласында  «Үш  жүз»  деген  газет 
шыға бастады. Газеттің бетін «Алаппъщ» көсемдерін сөгумен толіыра берді.
Әрине, «Алаш» партиясыньщ көсе мдері де «Үш жүз» басыңдағыларды 
сөгуден кенде қалған жоқ. Бүлар да боқгады. Қайга бүлар сөгуді, жамандауды 
«Үш  ясүзден»  асырьш  жіберді.  Өйткені,  бүлар  сөзге  шеберірек.  Бүлардын 
саны  көп,  бүлардың  бастықхарьшьщ  бэрі  де  зор  оқығандар.  Жэне  әр 
облыстарды шығьш жатқан қазақ газеттерінің «Т іршіліктен» басқас ының бәрі 
бүлардікі  еді.  Семейдегі  «Сарыарқа»  газеті,  Ташкенггегі  «Бірлік  туы»  деген 
газет, Астраханьдағы «Үран» деген газет, Орьшбордағы «Қазақ» газеті бэрі де 
Омбыда «Үш жұздің» бастықгарын сөгіп бақгы.  Әрине, кімді болса да сөгуге 
«Алаштың» шешеңдері шеберірек болын шықіы.
Әрине,  шеберлікіі  бәрінен  Орынбордагы  «Қазақ»  газеті  асырды.  Өзге 
«Алаш»  газетгерінің  «Қазақ»  газеті  ағасы  болған  соң,  шеберлікті  асырмай 
қояр ма? «ІІІеберліктерін» көзбен көру үшін және «Үш жүзге» көзқарастарын 
аңду  үшін  «Қазақртан»  және  «Сарыарқэдан»  «Үш  жүзді»  балағагтаған біраз 
ғана  сөздер  келтірелік.  Ал  «Үш  жүз»  газетінен  сөз  келтіруге  бүл  күнде 
қолымызда ол газет болмады.
«Сарыарқаның»  26-шы  нөміріңде  бүлай  дейді  жэне  мүны  260-шы 
нөміріңде «Қазақ» көшіріп басқан. Газеттен:
«Қазақшн шыққан арамзалар.
Бостандьіқ  болғаннан  бері  жұрттьщ  көзі  ашылып,  қайда  болса  да 
ынтымақ  бірлік  табылып,  қалың  қазақ  ішіне  береке  үйгщысы  орнағаңдай 
болып  түр  еді.  Қазақ  арасында  кейбір  жүгенсіздік  үлғайьш,  азаматтарының 
соңына  ерген  жүртгы  арамза  қулары  азғьірьт,  адастарып  түр  еді.  Біздің 
үяттан кешкен, ардан безген арамзалар шығып, газет таратқан болып, ел ішіне 
әрекет  шашкдлы  жүр.  «Алаштың»  туьш  үстаған,  асқар  белдей  ерлерімізді 
жынданган итке үқсап, арамзалар қаппақ болып, жынын қүсып, уын шашып 
жүр.  Түрі  адамға  үқсағанмен  пікірі  аюан  сияқты  адамдар.  «Үш  жүздің>> 
партиясы  деп  атақ  байланып,  үйытқысы  болған  «Алаш»  партиясының 
адамдарьш  арам  аузымен  былғамақ  болып  жүр.  Төрг  аяқіы  қасқырга 
астыртын у салушы еді, ал оған деген у мынау:
«Үш жүз»  партиясы — содырлы-сойқанды, жүзі қаралар партиясы. 
Бүл 
лсүртқд  келген  үлкен  дерт.  Сөзіне  қүлақ  қоймай,  өздерінен  аулақ  больш, 
сақгану  — алаш  балаларына  борыш.  Қазақгың  баяғыдан  бері  аяқ  астъша
102

басылып, көрген қорлығы, көрген зорлығы мен зомбылығы аз емес. Еңді«Ү ш 
жүздщ»  куларына  айтарымыз:  «Елімізді  ертпеңіздер,  ел  қылып  үстау 
сендердің  қолддрыңнан  келетін  іс  емес.  Ел  де  есін  біледі,  сеңдердің 
соңдары ңнан  еріп,  жарға  жамальгп  жығылмаиды.  Халықгы  әуре  қылмай, 
елген мұжықіъщ қойнында калаш табылатъш болса, соны іздеп кдраңцар!
Біз «Алаш» партиясының соңынан ереміз: анық басшыларымыз сонда. 
Семейдің  уезный  Земствоның  мүшелері  Ахметжан  Авдамасүлы, 
Жамшырбай  Шөлембайүлы,  Темірші  Жүсшүлы,  Садық  Дүйсенбаиүлы, 
Кұрмабай 
Мүздыбайүлы,  Бәйсеісе  Есіркепүлы,  Майльібай ^Есенбаиүлы, 
Имамбазар  Қазанғапүлы,  Рақымжан  Мәрсекүлы,  Кдл
Кәкбай Шанатайүлы».
Одан  әрі  Көлбай  Тоғысовтың  Түрмеге  қамалғандьды  туралы  Сәкен
Сейфуллин бьшай деп жазды: «...  1918 жылдың жазы шықгы. «Алашорда» 
д
а
жоне  оның  інішектері  де  карап  жатпады.  Бүлардың  Омбыдағъшары 
большевиюерге  қосылған  Мүқан  Әйтпенүлы  мен  Көлбай  Тоғысүлының 
арасына  от  жакіы. 
Екеуін  жауластырды. 
«Киімді  шайтандардың» 
әрекетгерінің  ақырында  Көлбай  Мүқанды 
қаматіы. 
Соңсоң  тез  Мүқан 
камаудан  шықіы.  Еңщ  Көлбавдың үстінен  кэралайітлн  материалдар  жинап,
Совдеп арк^шы Көлбайды қаматтырды.
Омбыда  оқып  журген  жастардың  1914  жьщдан  бері  келе  жагқан
<<

жүктеу/скачать 9,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: