ЕКІ КАМЕРАЛЫ ШАРЛЫ ДИІРМЕННІҢ ДЫБЫСТЫҚ ШУЫЛ СПЕКТРЛЕРІНІҢ

 

182 

3. Диірменнің жүктелуімен корреляциясы жоғары дыбыс сигналының аймағын анықтау. Ол үшін 

микрофон диірмен ұзындығы бойымен төрт нүктеде ауыстырылады (2-сурет): 

1-нүкте – бірінші камераның жүктелу облысы;  

2-нүкте – бірінші камераның босатылу облысы;  

З-нүкте – екінші камераның босатылу облысы;  

4-нүкте – екінші камераның жүктелу облысы. 

4. Диірменнің үш жұмыс режимінде  1-4 нүктелерінде дыбыстық өлшем  сигналдарын алу: аз 

жүктелу, қалыпты жүктелу, аса жүктелу; 

5. Екінші камераның бірінші камера спектріне әсерін бағалау үшін кіші ұнтақтау камерасының 

шекті жұмыс  істеу режимінде 1,2 – нүктелеріндегі жиіліктік  спектрі алынды және, керісінше, 3,4 -  

нүктелерінде бірінші камераның шекті режимінде екінші камера спектріне әсері анықталды; 

6.  Көрші  диірмен  кедергісін  анықтау  мақсатында  көрші  диірмендер  тоқтатылған  жағдайда 

шардан босатылған диірменнің жиіліктік спектрі алынды. Бұл жағдайда электр жетегі мен редуктор 

және  кеннен  босатылған  көрші  диірменнің  жұмысымен  анықталатын  әсерлер  минимальді,  осында 

цехтің жалпы максимальді шуылы орын алады; 

7.  Көрші  камера  кедергісінің  таза  облысын  анықтау  мақсатында  басқа  камера  шарлардан 

босатылған кезде бірінші камераның спектральді сипаттамалары алынды; 

8.  Цехтің  жалпы  шуылын  анықтау  мақсатында  диірмен  толық  шардан  босатылған  кездегі 

спектральді сипаттамалар алынды; 

9.  Камералардың  жүктелуін  қадағалаушы  датчик  ретінде  қолдану  мүмкіндігін  анықтау  үшін 

тұрақты магниті бар және тұрақты магниті жоқ индуктивті датчиктерін сынақтан өткізді. 

 

                                             

 

 

 

 

 

 

2-сурет. Диірмен ұзындығы бойынша микрофон датчиктерінің орналасуы 

 

Тәжірибелік материалдарды талдау келесі нәтижелерді берді: 

1.  Датчиктердің  үш  түрінің  зерттелуі,  олардың  сезгіштігі  бірдей  екенін  көрсетті,  бірақ 

электрлік  әсерлер  шамасы  бойынша  индуктивті  датчиктер  электр  динамикалық  микрофонмен 

бәсекеге түсе алмады. Акустикалық сигнал датчигі ретінде  ДЭМ-4М түріндегі электр динамикалық 

микрофон қабылданды; 

2.  Ұнтақтау  аймағында  алынған  жиілік  спектрі  қарқындылығы  ең  үлкен  (3-сурет),  ал 

датчиктерді  диірменнің  ұзындығы  бойынша  сезімталдылығы  бірдей,  бірақ  1  және  4  нүктелеріндегі 

датчиктерге орын береді, өйткені мұнда кешігу шамасы төмендейдейді; 

 

ІІ 

 І 

 ІV 

 ІII 

7н

ю. 

6н. 

5н 

4н 

3н 

2н 

1н 

8н 

 І к кірісі 

 І камера 

 ІІ камера 

ІІ к кір 

1н. 

2н. 

3 н. 

4н. 

1-сурет. Диірмен барабаны периметрі 

бойынша микрофон датчиктерінің 

орналасуы 

 

 

183 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-сурет. Диірмен барабанының периметрі бойымен датчиктерді жылжытқандағы  

диірменнің дыбыстық өлшем сипаттамасы 

 

Пайдалы акустикалық сигналдың жиіліктік спектрінің гармоникалық құрамасының шамамен 95 

% 400÷3500 Гц диапазонына келеді, оның ішінде 600÷2500 Гц диапазоны 80 % -дан асады (3-сурет). 

3.  Диірменнің  жүктелуін  минимумнан  максимум  шамаға  өзгерткенде    600÷2000  Гц 

диапазонындағы  дыбыс  спектрінің  қарқындылығы  шамамен  бірқалыпты  өзгереді,  осыған 

байланысты жүктелуді қадағалау осы диапазонның шуылы қарқындылығымен жүргізіледі (4-сурет); 

4.  Кіші  ұнтақтау  камерасының  үлкен  ұнтақтау  камерасының  сигналына  әсері  соңғы  камера 

сигналының шамасының 20 – 25 %-н құрайды (5-сурет); 

5.  Үлкен  ұнтақтау  камерасының  кіші  ұнтақтау  камерасының  сигналына  әсері  соңғы  камера 

сигналының шамасының 30 – 35 % -н құрайды(6-сурет) 

6.  Жалпы шуылдың екі камера спектріне әсері бірінші бірінші камера сигнал шамасының  5–7 

%-н  құрайды. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Z,mV 

80 

60 

40 

20 

0 

1000 

600 

1500 

2000 

2500 

3000 

f,Гц 

1 

2 

3 

а) 

Z,mV 

С4-7 талдауышында диапазонды  

 қайта қосу 

 

80 

60 

40 

20 

0 

1000 

600 

1500 

2000 

2500 

3000 

f,Гц 

т.1. 

т.5 

т.2,8 

т.3,7 

т.4,6 

 

184 

 

 

 

4-сурет. Екі камералы шарлы диірменнің әртүрлі жұмыс режиміндегі спектрлік сипаттамалар:  

а) ірі ұнтақтау камерасының  № 1 нүктесінде; б) кіші ұнтақтау камерасының № 4 нүктесінде;  

1 – өңделген диірмен; 2 – қалыпты жүктелген диірмен; 3 –  аса жүктелген диірмен 

 

Осылайша  диірмен  өндіретін  негізгі  шуылдың  диапазоны  40÷3500  Гц  аралығы  болып 

табылады.    Микрофон  датчигімен  алынған  сигнал  диірменнің  әр  камерасының  жүктелуіне 

байланысты пайдалы және цех шуылынан тұратын кедергі сигнал құрамаларынан тұрады. Дыбыстық 

өлшем  сигналы  әр  камераның жүктелуінен  тікелей  әсер  алады.  Ауа  арқылы  көрші  камерадан және 

жалпы  цех  шуылынан  келетін  кедергі  сигналдарды  жіңішке  бағытталған  микрофондарды  қолдану 

арқылы жоюға болады. Диірмен сырты мен микрофон ара қашықтығын өзгерткенде әсер ету дәрежесі 

де өзгереді. Тәжірибе жүзінде бұл қашықтық 22 мм етіп алынды. 

 

                                                                   

                                                

 

 

 

5-сурет. Екінші камераның бірінші камера сигналына әсері: 1 –  4-ші нүктедегі екінші камера спектрі;  

2 –  1-ші нүктеде екінші камераның біріншісіне әсері (бірінші камера шарлардан босатылан)

  

 

Z,mV 

80 

60 

40 

20 

0 

1000 

600 

1500 

2000 

2500 

3000 

f,Гц 

2 

1 

3 

б) 

    І К          ІІ К 

М

1

  

М

2

  

Z,mV 

80 

60 

40 

20 

0 

1000 

600 

1500 

2000 

2500 

3000 

f,Гц 

1 

2 

100 

Z

oII

=100% 

Z

n

=20÷2.5%% 

 

185 

 

 

 

6-сурет. Бірінші камераның екінші камера сигналына әсері: 1 –  1-ші нүктедегі бірінші камера спектрі;  

2 –  2-ші нүктеде бірінші камераның екіншісіне әсері (екінші камера шарлардан босатылған)

 

 

Жалпы  шуыл  спектрінен  пайдалы  сигналды  бөліп  алу  және  әр  түрлі  жұмыс  режимдерінде 

шуылдың орташа деңгейінің ақпараттылығын бағалау жұмысының келесі сатысы болып табылады.  

Хабар  ақпараттылығы  кедергілерге  байланысты  және  олар  жоқ  болған  жағдайда  ақпарат 

мөлшері жалпыға белгілі формула бойынша анықталады: 

 

J = 

2

2

P

og



                                                                (1) 

 

мұндағы 

2

P

 - қабылдағыш кірісіне түскенге дейін осы құбылыстың ықтималдылығы. 

Жалпы  жағдайда  сигналда  хабар  туралы  пайдалы  ақпарат  және  кедергілер  туралы  ақпарат 

болады. Тек пайдалы ақпарат қана іс жүзіндегі құндылыққа ие. Хабарды беруде кедергілер болғанда 

негізгі  мәселелердің  бірі  пайдалы  сигналды  бөліп  алу  екені  бекер  емес.  Шуылды  сүзгілеу  арқылы 

кескіндегі оқшауланған нүктелерді немесе қадағаланатын сигналдың пайдалы ақпараттылығын өсіре 

отыра басқа шуыл-кедергілерді жояды. 

Үлкендігі  бойынша  шарлы  жүктеменің  таралуы  барлық  тәжірибеде  бірдей  етіп  қабылданды. 

Ә

ртүрлі  шарлы  жүктеме  кезіндегі  барабан  бойындағы  байланыс  арналарының  жиіліктік 

сипаттамалары сәйкес сигнал спектрлерін бөлу арқылы алынды. 

Кенмен  диірменнің  камералар  бойынша  жүктелу  жағдайы  туралы  білуге  мүмкіндік  беретін 

зерттеліп  отырған  агрегаттардың  дыбыстық  сипаттамаларды  зерттеуде  пайдалы  құраманы  бөліп 

алуға  көп  көңіл  бөлінді.  Ақпаратты  байланыс  арнасымен  жібергенде,  ол  бұрмаланады  және  оған 

қосымша кедергілер әсер етеді. Диірмен барабаны бойымен және ауамен камера арасында байланыс 

арнасының болуы әр  камераның жағдайы туралы сигналдағы ақпаратты көбейтіп жібереді. Осыған 

байланысты  екі  камераға  ортақ  диірменнің  барабаны  бойымен  камера  арасындағы  байланыс 

арнасында дыбыстық сигналдардың шуылға қарсы төзімділігін арттыру үшін зерттеулер жүргізілді. 

Ауамен  келетін  екі  камераның  арасындағы  байланыс  арнасы  қарастырылмады,  өйткені,  жоғарыда 

айтылғандай,  оларды  жіңішке  бағытталған  микрофондармен  жоюға  болады.  Бірінші  және  екінші 

камераларды шармен әртүрлі жүктеу кезіндегі  шуыл спектрлері 7-9-суреттерде келтірілген. Сигнал 

қосымша жоғары гармоника сүзгілерінен өткізілді. 

 

 

 

 

 

 

    І К          ІІ К 

М

1

          

ІІ К 

М

2

          

ІІ К 

Z,mV 

80 

60 

40 

20 

0 

1000 

600 

1500 

2000 

2500 

3000 

f,Гц 

1 

2 

100 

Z

oI

=100% 

Z

n

=30÷35%% 

 

186 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 

 

 

  

 

 

 

 

7-сурет. Шарлы жүктеме толтырылғандағы бірінші және екінші камералардың шуылының АЖС-сы:   

бірінші камера 100 % (I қисық), екінші камера 0 % (II қисық),  

III-барбан бойындағы байланыс арнасының АЖС-сы 

 

 

 

 

 

 

                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-сурет. Шарлы жүктеме толтырылған бірінші және екінші камералардың шуылының АЖС-сы:  

бірінші камера 0 %  (II қисық), екінші камера 100 % (I қисық),  

III –  барабан бойындағы байланыс арнасының АЖС-сы 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-сурет. Шарлы жүктеме толтырылған бірінші және екінші камералардың шуылының АЖС-сы:  

бірінші камера 100 % және кенмен (I қисық), екінші камера 0 % (II қисық),  

III –  барабан бойындағы байланыс арнасының АЖС-сы 

I 

400 

800 

1200 

1600 

2000 

2400 

0 

1 

2 

3 

4 

f

, Гц 

A, о.е 

5 

II 

III=I-II 

I 

II 

III=I-II 

400 

800 

1200 

1600 

2000 

2400 

0 

1 

2 

3 

4 

f

, Гц 

A, о.е 

5 

I 

II 

III=I-II 

400 

800 

1200 

1600 

2000 

2400 

0 

1 

2 

3 

4 

f

, Гц 

A, о.е 

5 

 

187 

Шарлы  диірмендердің  жұмыс  камерасында  шарлы  жүктеменің  әртүрлі  қатынасы  кезіндегі 

барабан  бойындағы  байланыс  арнасының  амплитудалық-жиіліктік  сипаттамаларының  өзгеруі  10-

суретте көрсетілген.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10-сурет. Әр түрлі шарлы жүктеме кезінде диірмен барабаны бойындағы байланыс арнасының АЖС-сы:  

 I – бірінші  камераның 100 %-ға, екіншісінің 0 %-ға жүктелуі кезінде; II – бірінші  камераның 0 %-ға , 

екіншісінің 100%-ға жүктелуі кезінде ;   III –  бірінші  камераның 100 %-ға, екіншісінің 0 %-ға кенмен  

100%-ға жүктелуі кезінде 

 

Барабан  бойындағы  байланыс  арнасының  логарифмдік  амплитудалық-жиіліктік  сипаттамасы 

11-суретте келтірілген. 

Сипаттамалардың  анализінен  барабан  бойындағы  байланыс  арнасы  f  =  870    1550  Гц 

диапазонында  сызықты  екені  және    К  =  5,5  дБ  әлсіреу  коэффициенті  бар  екені  шығады,  оның 

алдыңғы фронтының еңкеюі   – 10 дБ/дек, артқы фронтының еңкеюі + 20 дБ/дек болады (11-сурет) 

және сызықты буындармен оңай модельдеуге болады [1, 2]. 

Осылайша,  байланыс  арнасы  жиіліктік  сипаттамасы  ұнтақтау  агрегаты  жұмыс  режимінен  де, 

басқа факторлардан да (қорғаныс жағдайы, ұнтақтау материалының ірілігі және т.с.с.) тәуелді  емес 

сызықты  сүзгі  болып  табылады.  Соңғысы  техникалық  жағдайы  іс  жүзінде  өзгермейтін  диірмен 

барабаны  болып  табылатын  сигнал  беру  арнасымен  байланысты,  оның  нәтижесінде,  байланыс 

арнасының жағдайы өзгеріссіз қалады 

Автоматты қадағалау жүйесін жөнге келтіруі мен реттеуін жеңілдететін дыбыстық сигналының 

жиілігінің  жіңішке  спектрін  қолдану  арқылы  ұнтақтау  үрдісін  басқарғанда  жиілік  сүзгісін  f  = 

870÷1550 Гц диапазонына келтіру керек. Мұнда жиіліктік сипаттаманың еңкеюі 0 дБ/дек. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11-сурет. Барабан бойындағы байланыс арнасының ЛАЖС-сы:  

I –  нақты байланыс арнасының сипаттамасы; II –  орташа сипаттама;  

III  –  әртүрлі еңкеюлермен  модельденген байланыс арнасының сипаттмасы 

I 

II 

III 

400 

800 

1200 

1600 

2000 

2400 

0 

1 

2 

3 

4 

f

, Гц 

A, о.е 

5 

I 

II 

III 

200 

600 

870  1000 

Lgω 

 

дек. 

A, дб 

1400  1550 

1800 

2000 

0 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Т

1 

Т

2 

 

Т

3 

Т

4 

Т

5 

Т

6 

 

188 

Екінші  жағынан,  орташа  жиіліктер  қажет  жиіліктерге  сәйкес  келетіндей (

2

1

f

f

f

m





 

- жоғары 

және  төменгі  шекаралық  жиіліктердің  геометриялық  ортасы)  өткізу  жолақтары  сәйкес  таңдалуы  керек 

(ИСО R 266 - "Акустикалық өлшеулер үшін қажетті жиіліктер" ұсынысына сәйкес).  

Диірменнің жүктелу режимдерін қадағалау және реттеудің жетілдірілген автоматты жүйесінде 

активті сүзгілер  f

H

 = 1250 Гц жиілігіне келтірілген. 

 

Ә

ДЕБИЕТ 

1. Адамбаев М.Д. Автоматическое управление процессами сухой рудоподготовки. – Алматы: Комплекс, 

2004. – 163 с.  

2.  Ломакин  М.С.  Автоматическое  управление  технологическими  процессами  карьеров.  –  М.:    Недра, 

1978, 280 с. 

 

Бердалы А.У.,  Адамбаев М.Д., Шынарбек Ш.А. 

 

Исследование и оценка полезной информации звукометрических спекторов шума двухкамерной 

шаровой мельницы и разработка устройства компенсации 

Аннотация.  В  работе  представлен  оргинальный  материал  по  исследованию  звукометрических 

характеристик  двухкамерной  сепораторной  мельницы.  Это  позволило  создать  систему  автоматического 

контроля  покамерной  загрузки  камермельницы  рудой,  позволяющая  значительно  поднять  технико  – 

экономические показатели данного производства. 

Ключевые  слова:  звукометрические  характеристики,  спектр  частот,  помехи,  рабочие  камеры 

двухкамерной мельницы, компенсация помех. 

 

Berdaly A.U., Adambaev M.D., Shinarbek Sh.A. 

The sound noise of two-compartment ball  mill’s useful information investigation  

spectrums and value and resistances compensate device explicate 

Resume. While working on investigation the sound noise of two-compartment ball  mill used original material. 

This mill allowed to create  the automatic control system synthesis chamber of charge ore cells. This system gives 

opportunity  to see many  technician – economical index.  

Key  words:  The  Sound  measuring  descriptions,  spectrum  the  frequencies,  can  block,  cells  the  affair  two-

compartment mill, resistances compensate. 

 

 

Ә

ОЖ 620.92.502.174.1 

 

Бөкейхан А., Рахымкелді  Ж., Мұңсызбай Т.М. 

Қ.И. Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті,  

Алматы қ., Қазақстан Республикасы,  

E-mail: altinay_12@mail.ru 

 

БИОҚАЛДЫҚТАРЫН ОПТИМАЛДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛЫ 

 

Аңдатпа.  Ғылым-техниканың  дамуына  байланысты  энергияға  деген  қажетілік  артып  жаңартылмайтын 

энергия  көздерінің  көп  мөлшерде  қолдануынан  экологиялық  ортаның  ластануы  туындады,  қазіргі  таңда 

жаңартылатын  энергия  көздерін  қолдану  басты  тақырыпқа  айналды,  жасыл  энергия  көздерін  қолдану  коп 

жақтылы қолданыстарға ие болды. Жасыл энергияға жататын биогаз қондырғылары да қондансын тапты, бірақ 

Биогаз қондырғыларынан тек қана газін қолданып басқада қалдық заттар толғымен толық қолдансын таппады, 

осы жағдайды ескере отырып биоқалдықтарын толғымен пайдалансақ бір жағынан ортаны тазартуға енді бір 

жағынан қажеттігімізден шығу болады.  

Түйін сөздер: биогаз, биомасса, биогаз қондырғысы, биоқалдықтар, биотыңайтқыштар. 

 

Энергия  маселесі  кезіргі  кезде  негізгі  тақырыптардың  біріне  айналды,  экологиялық  ортаның 

ластануы, жаңартылмайтын энергия қорларының азаюы мен таусылуына байланысты жаңртылатын 

энергия көздерін пайдалану бұнің ішінде жасыл энергияның қажеттілгі артып келеді, жасыл энергия 

саласында биогаз қондырғларының орны ерекше,  Биогаз- әр түрлі  органикалық заттардан құралған 

қоспа газ. Биомасса – биологиялық шикізаттан энергия алудың ең тиімді жолдарының бірі. Биомасса 

ферментацияға  тәуелді  биологоиялық  шикізат.  Оларға  мал  шаруашылығының,  өсімдік 

шаруашылығының  және  тамақ  өнеркәсібінің  қалдықтары  жатады.  Биомасса  -  күн  энергиясының 

туындысының химиялық түрі, сонымен қатар ең көп тараған және  универсалды ресурстардың бірі. 

Ол тек қана тамақ өнімдерін ғана емес сонымен қатар энергияны, құрылыс материалдарын, қағазды, 

матаны, медициналық препараттарын және химиялық заттарды алуға мүмкіндік береді. Бүгінгі күнде 

 

189 

 

 

1-сурет. Жалпы энергия қарағанда биомассның  

өндірлуі және тұтынылуы. 

биомассадан  алынған  отын  әртүрлі  мақсаттарда  қолданылуы  мүмкін.  Мысалы  электр  энергиясын 

өндіруге, үйлерді жылытуға және автомобильдерге жанармай ретінде қолдануға болады. 

Өсімдіктер биомассаның ең көп тараған түрі. Олар мыңжылдықтар бойы ағаш, торф және сабан 

түрінде қолданылды. Қазіргі таңда батыс елдері биомассаны көбінесе тиімсіз деп есептейді. Олардың 

пікірлері бойынша көмір, мұнай және электр тоғы одан тиімді де  технологиялық жағдайынан әлде 

қайда  дамыған.  Бірақ  бұл  пікір  дұрыс  емес.  Өсімдіктер  арнайы  энергетикалық  мақсатпен  өсірілуі 

немесе қоршаған ортадан алынуы мүмкін. Плантацияларда көбінесе аз уақытта тез өсетін және көп 

биомасса жасайтын өсімдіктер өсіріледі. Бұларға ағаш тектес ( сырға тал немесе эвкалипт) тез өсетін 

қант құрағы, жүгері және соя өсімдіктерін жатқызуға болады. 

Атмосферадағы  көмірқышқыл  газы  және  грунттағы  су  фотосинтез  процессінде  орын  алып, 

нәтижесінде  көміртегі  пайда  болады.  Көміртегіден  сахаридтер  пайда  болып,  солар  биомассаның 

құрылыс  блоктарын  құрайды.  Соның  нәтижесінде  фотосинтезде  қолданылатын  күн  энергиясы 

биомассаның  құрылымында  химиялық  түрінде  сақталады.  Егер  біз  биомассаны  тиімді  тәсілмен 

жақсақ химиялық энергияны аламыз, атмосферадағы оттегі және өсімдіктердегі көміртегі реакцияға 

түсіп    көмірқышқыл  газы  және  су  түзіледі.  Процесс  циклді  болады,  өйткені  көмірқышқыл  газы 

тағыда жаңадан биомассаның түзілуінде пайдалануы мүмкін. 

Биомасса келешекте ең маңызды энергия көздерінің бірі болатынына күмән жоқ. Қазіргі таңда 

біріншілік  энергияның  14%  құрайды.  Дамып  кележатқан  мемлекеттердің  төрттен  үшінде  биомасса 

энергияның  ең  манызды  көзі.  Адам  санының  көбеюі  және  бір  адамға  энергия  тұтынуының  көбеюі, 

сонымен қатар қазбалы отынның азаюы биомассаға деген сұранысты көбейтеді. Дамып келе жатқан 

елдерде  орташа есеппен алғанда биомасса біріншілік энергиның 38% құрайды (кей мемелекеттерде 

90%). XXI ғасырда биомассаның дамып кележатқан мемлекеттердегі  ең маңызды және көп тараған 

энергия көзі болуы ықтимал.  

Биомассаның  және  қазбалы  отынның 

басқада айырмашылықтарының бірі де олардың 

атмосфераға  және  қоршаған  ортаға  әсерімен 

анықталады.  Ыдырау  үрдісі  кезінде  химиялық 

заттар атмосфераға түседі. Соған қарама қарсы 

қазбалы отын жер астында болып атмосфераға 

ә

сер  етпейді. Ағаш – биомассаның ең танымал 

және көп тараған түрі. Ағаштың жануы кезінде 

жылдар  бойы  күн  сәулелерін  игеріп,  сақтаған 

энергиясы  шығады.  Бірақ,  ағаш  биомассаның 

тек  бір  ғана  емес.  Ағаштан  басқа  биомасса 

түрлері  қолданылуы  мүмкін.  Оларға  келесідей 

түрлері 

кіреді: 

ауылшаруашылық 

қалдықтар(жүгері,  күріш,  жаңғақтан  қалатын 

қалдықтар),  ағаштын  қалдықтары  (жаңқа), 

қағаз  қалдықтары  (ыдыс,тамақ  өнеркәсібінің 

қалдықтары),  энергетикалық  өсімдіктер(тез 

өсетін  талдар)  сонымен  қатар  ҚТҚ  (қатты  тұрмыстық  қалдықтар)  полигондарында  және  ақаба 

суларды  тазарту  станцияларында  жиналған  метан.  Бұл  мақсатта  мал  немесе  құс  фермаларының 

қалдықтары пайдалануы мүмкін.  

Дамып келе жатқан елдерде биомассаға деген сұраныс тез ұлғайып келе жатыр. Кейбір дамыған 

елдерде  биомасса  жедел  қарқынмен  дамып  қолданып  жатыр.  Мысалы  Швеция  және  Австрия 

біріншілік  энергетикалық  тасығыштардың  сұранысының  15%  биомасса  арқылы  қамтамасыз  етеді. 

Швеция  келешекте  биомассаны  пайдалануын  көбейтіп,  жылулық  және  атомдық  станцияларын 

жабуын  көздейді.  Бұл  экологияға  және  атмосфераға  шығатын  ластануды  азайтады.  АҚШ  -  та 

энергияның 4% биомассадан алады (соншалықты мөлшерде де атомдық электр станциясынан алады). 

Қазір де биомассаны жағатын қондырғыларды қолданылып, олардың жалпы қуаты 9000 МВт болды.  

Биотыңайтқыштарды қолданғанан түсетін табыстар – минералды тыңайтқыштарды сатып алуға 

кететін  қаржы  және  ауыл  шаруашылық  өнімдерінің  өнімділігінің  ұлғаюы.  Жалпы  энергияға 

қарағанда биомассаның өндірілуі және тұтынылуы 1–суретте көрсетілген. 

Мысалға  шағын  шаруашылық  егінді  100  гектарлық  егістікте  өсіреді  делік.  Бұл  шаруашылық 

жыл  сайын  минералды  тыңайтқыштарға  740  000  теңге  жұмсайды.  Егер  бұл  шаруашылық 

биотыңайтқыштарды  сатып  алатын  болса  жылына  580 000  теңге  үнемдеп  небәрі  160 000  теңге 

жұмсайды.  Ал  егер  сол  шаруашылық  өндірісінен  қалған  органикалық  қалдықтарды  биогаз 

 

190 

 

2-сурет. Биоқалдықтардың биогаз  

қондырғыларында өңдеу сұлбасы 

 

технологиясы  арқылы  өндесе  жылына  750  000  теңге  үнемдейді.  Сонымен  қатар  өнімнің  10%-ке 

өсуіне байланысты жылына қосымша 370 000 теңге табыс болады. 

Биомассаның  күлділігі  көмірге  қарағанда  әлдеқайда  аз.  Сонымен  қатар  биомассаның  күлінде 

ауыр  металдар  және  басқада  ластағыштар  болмайды.  Сондықтан  ол  жерге  тыңайтқыш  ретінде 

пайдалануы мүмкін 

Көбінесе  биомассаны  қателесіп  тиімсіз  және  аз  қуатты  отын  түріне  жатқызып,  көп  елдерде 

оның  қолдануын  статистикалық  мағұлматтарда  да  көрсетпейді.  Биомасса  өте  универсалды  және 

ә

ртүрлі  энергия  түрлерін  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  береді.  Биомасса  энергиясы  жылулық  және 

электрлік  энергияны  заманға  сай  қондырғылармен  (тұрмыстық  пештерден  көп  мегаваттық  электр 

станцияларына  дейін)  шығаруға    болады.  Биомассаны  энергетикалық  мақсаттармен  қолданылатын 

жүйелері  бүкіл  әлемдік  жылыну  эффектіне  әсер  етпей  экономикалық  дамуын  қамтамасыз  етеді. 

өйткені ол атмосфераға көмір қышқыл газын шығуына нейтральді болып табылады, әрине егер оның 

қолдануы дұрыс жолмен болса. Сонымен қатар биомасса басқа да экологиялық тұрғылардан тиімді 

болып  келеді.  Соның  ішінде  деградацияға  ұшыраған  жерлерді  күкірт  және  азот  оксидтерінің  кіші 

эмиссиясы.  Үлкен  коммерциялық  жүйелерде  биомассаның  қолдануы  табиғи  ресурстарын  тиімді 

пайдалануын туғызуы мүмкін.

 

Дамыған  және  дамып  келе  жатқан  елдерде  ауылшаруашылықтың  экономикалық  дамуы 

биомассаның    қолданудың  артықшылығының  бірі  болып  табылады.  Фермерлердің  табыстарының 

ұлғаюы  және  нарықтың  диверсификациясы,  аграрлық  жаңа  технологиялар  және  қосымша  ақша 

түсімдері,  халықаралық  нарықтағы  бәсекелестіктің  көбеюі,  2-суретте  көрсетілгендей 

ауылшаруашылық  секторындағы  жалпы  экономикалық  жандануы,  қоршаған  ортаға  жағымсыз 

ә

сердің  азаюы  бұлардың  бәрі  биомассаны  энергия  көзі  ретінде  қолданудың  маңызды  факторлары. 

Жаңа қаржы түсімдері фермерлердің және басқа да  ауыл тұрғындарының материалдық жағдайларын 

жақсартып, жергілікті экономиканың одан әрі 

дамуына жол ашады.  

Қазақстанда  және  басқада  дамып  келе 

жатқан  мемелекеттерде  құнарлы  жердің 

дегредациясы,  орман  жойылуы  проблемасы 

өте  өзекті.  Көбінесе  биомасса  тиімді 

қолданылмай  биоцикл  толығымен  жүзеге 

аспайды.  Сонын  нәтижесінде  қоршаған 

ортаның  экологиялық  жағдайы  одан  әрі 

нашарланады.  Жердің  құнарлығын  арттыру 

үшін    органикалық  қалдықтарды  толығымен 

өңдеп,  нәрлі  заттардың  балансын  қалпына 

келтіреміз. 

Биогаз 

технологияларын 

қолдана 

отырып  ауыл  шаруашылығына  пайдалы 

тыңайтқыштар  өндіруге  болады.  Солардың  көмегімен  табиғи  балансты  қалпына  келтіріп,  жалпы 

экологиялық жағдайды жақсартуға болады. Жерің құнарлылығының өсуі астықтың едәуір көбеюіне 

себеп болады. 

Биотыңайтқыштар  органикалық  заттардың  ыдырауының  нәтижесінде  пайда  болған  өнім 

болғанан  кейін  синтетикалық  химиялық  қосылыстардан  таза  болып  саналады.  Органикалық 

заттардың фракциялары нәрлі заттарды тез сіңіру үшін қажетті микроорганизмдердің тіршілік жасау 

ортасын  қамтамасыз  етеді.  Практикадан  белгілі  зерттеулерден  био  тыңайтқыштардың  астықтың 

ұлғаюына әкелетіні мәлім. 

Шетел  тәжірибелерінен  биогазды  электр  энергиясына  түрлендіру  өте  жақсы  нәтиже  бергені 

мәлім.  Биогазды  газдық  электрлік  генераторларда  қолдану  экономикалық  тұрғыдан  өте  тиімді. 

Газдық  элктргенераторларында  биогаздың  1  м

3

  жанғанда  1,6  дан  2,3  кВт  дейін  электрлік  энергия 

өндіріледі.  Осындай  энергияның  тағы  да  бір  тиімділігі,  генератор  моторының  суығандағы  жылуы 

биогаз қондырғысының реакторын жылытуға кетеді. Сол үшінде біз биогаз қонырғларын пайдаланып 

балама энергия көздерін дамытуымыз керек. 

 

Ә

ДЕБИЕТ 

1.  Бөкейхан  А.,  Маутқан  Е.,  Мұңсызбай  Т.М.,  Үзіліссіз  жұмыс  істейтін  биогаз 

генераторы//Қазақстандағы  тау-кен  ісі  және  металлургия  .  Қазіргі  жағдайы  мен  болашағы//Халқаралық 

ғылыми-тәжірибелік  конференциясының  тизистер  жинағы  11-12  қазан  2012  ж    Алмты  қ-сы,  Қазақстан 

Республикасы, 224-Б. 

 

191 

2.  «Биоэнергетикалық  система»,  ACRE,  Австралия  CRS  қайталанатын  энергия  көздері  компаниясы, 

http:// www.phys.murdoch.edu.aus/acre/. 

жүктеу/скачать 37,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: