Электронды құжат айналым жүйесіне шолу жəне жүктеу

156 

Түйінді  сөздер:  электрондық  құжат,  электронды  құжат  айналымы  жүйесі  (ЭҚАЖ),  жіктеу  əдістері, 

тұйықталу құрылғысы, жүйелік таңдау ЭҚА жүзеге асыру, компьютерлік желі. 

 

Yeskarayeva A.A., Asylbayeva N.N. 

Review and classification of electronic document management systems 

Summary. In this paper provides an overview of existing electronic document management systems (EDMS), 

defined goals of creating EDMS, a classification of electronic document management systems, value and development 

of the EDMS in higher education. 

Key words: electronic document, electronic document management system (EDMS), classification methods, the 

circuit device, system selection, implementation of the EDMS , a computer network. 

 

 

УДК 004.021  

 

Ескендирова Д.М., Сыдыбаева М.А. 

Казахский национальный технический университет имени К. Сатпаева 

 г.Алматы, Республика Казахстан 

damelya_06@list.ru 

 

РАЗРАБОТКА ЭЛЕКТРОННОГО КАЗАХСКО-РУССКОГО СЛОВАРЯ С 

АВТОМАТИЗИРОВАННЫМ МОРФОЛОГИЧЕСКИМ РАЗБОРОМ 

 

Аннотация.  Рассмотрены  проблемы  разработки  русско-казахских  и  казахско-русских  электронных 

словарей.  Приведены  теоретические  основы  морфологического  разбора  слов  казахского  языка.  Разработан 

алгоритм морфологического разбора казахского языка на основе законов казахского языка. 

Ключевые слова: морфологический разбор, электронные словари, алгоритм морфологического разбора. 

 

Казахский  язык – является  одним  из  самых  трудных  тюркских  языков,  в  котором  есть  девять 

частей  речи,  два  существительного,  четыре  глагола,  разбор  частей  речи  и  морфологии  трудоемки 

процесс.  Язык характеризуется большим числом словоформ для каждого слова, образованных путем 

добавления к его концу суффиксов и окончаний. Суффиксы относятся к семантической категории и при 

образовании новых слов часто изменяют части речи, к которой относится корневое слово или основа. 

Разработка  морфологического  казахского  словаря  является  на  сегодняшний  день  одной  из 

актуальнейших задач для развития казахской компьютерной лингвистики в целом. Казахский язык – 

является  одним  из  самых  трудных  тюркских  языков,  в  котором  есть  девять  частей  речи,  два 

существительных,  четыре  глагола  и  т.д.  Язык  характеризуется  большим  числом  словоформ  для 

каждого  слова,  образованных  путем  добавления  к  его  концу  суффиксов  и  окончаний.  Суффиксы 

относятся  к  семантической  категории  и  при  образовании  новых  слов  часто  изменяют  часть  речи,  к 

которой  относится  корневое  слово  или  основа.  Для  автоматизированного  наполнения  словаря 

необходимо  разработать  методы  автоматического  определения  части  речи  казахских  слов,  их 

словоизменения.  Наличие русского перевода слов позволит в дальнейшем использовать словарь для 

разработки методов автоматического перевода казахских текстов на русский язык.  

Декомпозиция позволит увидеть оптимальный алгоритм для определения частей речи наглядно. 

Ниже представлен рисунок, на котором показаны три этапа морфологического разбора. 

На вход подаем одно слово, определяем часть речи, в казахском языке существует девять частей, 

если на данном этапе удалось определить часть речи, то определяется окончание, дальще определим 

состав.  Таким  образом  на  выходе  получим  морфологический  разобранное  слово.  Режим 

администратора позволит добавлять изменения в определении частей речи и состава.  

 

 

 

 

 

 

 

 

157 

Морфологические законы казахского языка 

                                                                                                              

 

 

 

             Морфологически         разобранное слово 

 

Слово 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      

   

 

            

                    Режим администратора                          Инструменты 

 

Рисунок 1 - Декомпозиция определения морфологии слова. 

 

Определение частей речи 

В  казахском  языке  существует  девять  частей  речи  (см.рис-2).  Каждый  из  них  делится  на 

несколько типов подчастей. Каждая из подчастей имеют свои окончания, с помощью которых можно 

определить принадлежность слово к этой под части речи.  

 

 

 

Рисунок 2 - Части речи 

 

Слово  "сын"  в  казахском  языке  имеет  четыре  значения,  несмотря  на  то,  что  в  современных 

словарях  обычно  указывается  максимум  два  его  перевода.  Основным  значением,  несомненно, 

является  "критика",  после  этого  по  популярности  следует  "испытание",  а  также  иногда  это  слово 

переводят  как  "растолченный".  Нас  же  в  первую  очередь  интересует  значение  слова  "сын", 

переводящееся  на  русский  язык  как  "свойство,  качество" - ведь  именно  так  легче  всего  запомнить 

этот термин и привязать его к "имени прилагательному". 

Отвечает оно в казахском языке на вопросы какой? какой именно (из перечисленных)? - қандай? қай? 

Морфологически  же  и  семантически  в  казахском  языке  существует  четыре  основных 

классификационных признака прилагательного: 

Форма - основная  (негізгі)  или  производная  (туынды).  К  первой  группе  относятся  чаще  всего 

одно-  и  двусложные  слова,  образованные  только  исторически  неизмененным  корнем:  көк,  ақ,  биік, 

тар, адал. Ко второй же группе относятся корни, измененные либо синтаксически (сочетанием двух 

корней),  либо  прибавлением  аффиксов,  о  которых  будет  сказано  позднее.  Примерами  производных 

прилагательных могут послужить подобные слова: ащы-тұщы, жап-жасыл, сулы, таулы. 

Определить часть речи 

(Сөз табы) (сущ 9) 

Определить состав 

слово(Сөз құрамы ) 

(сущ 2) 

158 

Состав - прилагательные  в  казахском  языке  бывают  простыми  (дара)  и  составными  (күрделі). 

Несложно догадаться, что простые прилагательные состоят из одного слова, а составные - из двух и 

более.  Так,  слова  сары,  сулы  или  ащы  относятся  к  простым,  а  сап-сары,  қара  көк,  ақ  көңіл - к 

составным. 

Семантическое  значение - по  этому  признаку  прилагательные  делятся  на  качественные 

(сапалық) и относительные (қатыстық). Вообще говоря, этот признак классификации прилагательных 

можно было бы приравнять к первому, так как морфологически качественные прилагательные - это 

все основные прилагательные; но, поскольку объяснение разницы между семантическим значением 

подобных  слов  отличается  от  различий  между  производными  и  основными  прилагательными,  это 

будет  отдельным  пунктом  списка.  Разница  же  заключается  в  том,  что,  если  качественные 

прилагательные  описывают  непосредственно  сам  предмет  (үлкен,  қара,  тəтті),  то  относительные 

описывают предмет через признаки других предметов (балалы, жазғы, өткір). 

Степень  сравнения  (шырай) - в  казахском  языке  четыре.  Откровенно  говоря,  слово  "шырай" 

переводится  прямо  как  "черты  лица,  вид,  облик",  но  для  простоты  восприятия  будем  пользоваться 

грамматическими  терминами.  Итак,  степени  сравнения  прилагательных  образуются  с  помощью 

пресловутых аффиксов - позже всем возможным видам аффиксов будет уделено особое внимание в 

серии постов о морфологическом составе слова в казахском. А сейчас просто перечислим аффиксы, 

характерные для: 

простой степени сравнения (жай шырай). Собственно говоря, у нее нет никаких аффиксов - это 

просто коренное прилагательное, то есть окончательный корень. Примеры: сары, биік, тұщы; 

сравнительной степени (салыстырмалы шырай). Для нее характерны аффиксы -рақ, -рек, -ырақ, -

ірек, -ғыл, -қыл, -ғылт, -қылт, -шыл, -шіл, -аң, -қай, -лау, -леу, -тау, -теу, -дау, -деу (строго говоря, это 

суффиксы). Примерами могут послужить слова: көгілдір, биіктеу, тəттілеу, сұрғылт; 

усилительной  степени  (күшейтпелі  шырай).  Эта  степень  сравнения  образуется  путем 

дублирования первого слога в слове и замены (или прибавления) последней согласной в ней на букву 

"п": көп-көк, бип-биік, тəп-тəтті, сап-сары. Именно благодаря существованию подобных слов в речи 

русскоговорящих  казахов  возникла  чудесная  лексема  "чёп-черный".  При  этом  существует  два 

исключения  из  правила:  для  слов  ақ  и  көк  усилительные  степени  будут  звучать  как  аппақ  и 

көкпенбек; 

превосходной  степени  (асырмалы  шырай).  Она  образуется  с  помощью  дополнительных  слов, 

добавляемых к слову и стоящих перед ним. К ним относятся такие слова, как ең, өте, тым, нағыз, аса 

и др.: өте əдемі, аса биік, тым жұқа, ең жайлы. 

Ниже описаны алгоритмы определения частей речи (M

ij

). Сын есiм (Имя прилагательное(M

2j

)) 

K

i 

- множество элементов k

i

 

k

i 

– казахские слова из базы 

R

j

 – множество элементов r

i  

r

j

 – русские слова  из базы 

V

i

 – выбранный язык 

S

j

 – корень слова 

M

ij

- Часть речи (9) 

i= 1,..,9 (части речи) 

j= 1,..,n (типы i-ой части речи) 

Автоматизированный алгоритм определения части речи зависит от окончания введенного слова, 

если слово вводиться только корень, то предоставляется выбор пользователю, выбор сохраняется. 

Если M

ij

 

 S

i

 то автоматический определяется принадлежность слово к части речи. 

Если M

2j

 S

i 

то слово принадлежит к Сын есiм (Имя прилагательное) 

j=1,..,5 

1.1 

Есім сөздерден сын есім жасайтын(Окончания,  которые преобразуют именные в имя 

прилагательное)(M

21

): 

К  M

21

 относятся следующие слова(окончания): 

{ лы,-лі,-ды,-ді,-ты,-ті,-сыз,-сіз,-ғы,-гі,-қы,-кі,-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік,-шыл,-шіл,-шаң,-шең,-

дай,-дей,-тай,-тей,-қой,-қор,-паз,-кер,-гер,-и,-ы,-і} 

1.2  Етістіктен  сын  есім  жасайтын  (Окончания,  которые  преобразуют  именные  в  имя 

прилагательное)(M

22

): 

К  M

22 

относятся следующие слова(окончания): 

159 

{-ғақ,-гек,-қақ,-кек,-ақ,-ек,-ық,-ік,-қ,-к,-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш,-ғыр,-гір,-қыр,-кір,-шақ,-шек,-ынды,-

інді,-нды,-нді,-малы,-мелі,-палы,-пелі,-балы,-белі,-ымды,-імді,-мды,-мді,-аған,-еген,-улы,-улі,-ма,-ме,-

ба,-бе,-па,-пе,-ыңқы,-іңкі,-ңқы,-ңкі} 

1.3  Үстеуден  сын  есім  жасайтын(Окончания,  которые  преобразуют  наречие    в  имя 

прилагательное)(M

23

): 

К  M

23 

относятся следующие слова(окончания): 

{-қы,-кі,-ғы,-гі} 

1.4  Салыстырмалы  шырай-бір  заттың  сындық  белгісін  екінші  затпен  салыстырғанда  кем    не 

артық екенін білдіретін шырай түрі(Сравнительная степень – сравнение больше или меньше качеств 

двух веществ )(M

24

): 

К  M

24 

относятся следующие слова(окончания): 

{-ырақ,-ірек,-рақ,-рек,-лау,-леу,-дау,-деу,тау,-теу,-қыл,-ғыл,-қылт,-ғылт,-ғылтым,-тым,-шыл,-

шіл,-қай,-аң,-шылтым,-шілтім,-ғыш,-ілдір,-ша,-ше} 

При  определении  M

24

  существует  два  способа,  на  первой  определяется  корень  и  окончание  и 

выводиться точный анализ слово. Если выполняется первый способ, то второй не выполняется, если 

выполняется второй, то первый не выполняется.  

Второй способ хорош тем что, если корень не определится, то считываются последние элементы 

слово и сверяются с окончаниями из M

24

, но точность определения части речи равен вероятности 1\2. 

Если M

24

 S

i 

то слово принадлежит к Сын есiм (Имя прилагательное) и к типу Салыстырмалы 

шырай-бір  заттың  сындық  белгісін  екінші  затпен  салыстырғанда  кем    не  артық  екенін  білдіретін 

шырай түрі. 

1.5  Асырмалы  шырай-  белгілі  бір  сындық  белгінің  бір  нəрседен  аса  артық  не  аса  кем  екенін 

білдіретін  шырай  түрі(Превосходная  степень    -  сравнение  в  очень  большой  или  маленькой 

степени)(M

25

): 

К  M

25 

относятся следующие слова: 

{ тым,аса,өте,ең,нағыз,орасан,кілең,аса,нақ,} 

Введенное  слово  сверяется  с  М

25

,  если  корен  или  слово  одинаковы,  то  это  слово  относиться  к 

М

25

. Следующим шагом для нее является, определение суффикса. 

Если  M

25

  S

i 

то  слово  принадлежит  к  Зат  есiм  (Имя  существительное)  и  к  типу  Асырмалы 

шырай- белгілі бір сындық белгінің бір нəрседен аса артық не аса кем екенін білдіретін шырай түрі . 

2 Разделяем по составу 

Общая  морфологическая  форма  определения  состава  выглядит  вот  так:  Түбір(корень)  + 

қосымша(окончание) + жұрнақ(суффикс) + жалғау(окончание). То есть нужно определить не только 

одно окончание, а несколько. Ниже пердставлена схема состава слово. 

Общая  часть  родственных  слов  называется  корнем  (түбiр).  Часть  слова,  стоящая  после  корня 

(түбiрден кейін), носит общее название косымша.  

 

 

 

Рисунок 3 - Состав слова 

160 

Состав  слова.  Закон  сингармонизма  (үндестік  заңы).  Окончания  множественного  числа  (көптік 

жалғау). 

Слова в казахском языке, так же как в русском, имеют две основы: 

1) Основа непроизводная, равная корню. 

Например: əн, етік, балық, жүмыс, домбыра. 

2) Основа производная, состоящая из корня и суффикса. 

Например:  етік+ші  (са-пожник),  балық + шы  (рыбак),  жұмыс + шы  (рабочий),  домбыра+шы 

(домбрист), біл + ім (знание), біл -  iм - ді (знающий, образованный). 

Для  связи  слов  в  предложении  служат  окончания: -м, -ым, -ім, -ң, -ың, -ің, -ы, -і, -сы, -сі, 

выражающие  при-надлежность,  например,  қарындашым  (мой  карандаш),  карындаш + ың  (твой 

карандаш), қарындаш-ы (его карандаш), дəптер+ ім (моя тетрадь), дəптер+ ің (твоя тетрадь), дəптер-i 

(его, ее тетрадь), əже-м (моя бабушка), эже+ң (твоя бабушка), əже+ci (его бабушка). 

3) Падежные окончания: -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің, -ға, -ге, -қа, -ке, -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -

ті, -да, -де, -та, -те, -нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен, -мен, -бен, -пен. 

Например:  колхоз+дың  (колхоза),  колхоз+ға  (в  колхоз),  колхоз+ды  (колхоза),  колхоз+да  (в 

колхозе), колхоз+дан (из колхоза), колхоз-бен (с колхозом). 

4) Окончания лица: -бын, -бін, -мын, -мін, -пын, -пін,-сың, -сің, -быз, -біз, -мыз, -міз, -пыз, -піз, -

сыз, -сіз. 

Например:  жұмысшы-і-мын  (я  рабочий),  жұмыс-шы+сың  (ты  рабочий),  жумысшы+сыз  (вы 

рабочие), жұмысшы-мыз (мы рабочие). 

5) Окончания множественного числа: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер. 

Например: Бала-лар, қыз+дар, терезе+лер, жолдас+тар, үйрек+тер, көл+дер. 

Особенность казахского словообразования и словоизменения состоит в том, что любые аффиксы 

(суффиксы и окончания) прибавляются к любому слову по принципам твердости и мягкости гласного 

в корне слова. 

В казахском языке нет приставок, слова в нем образуются путем прибавления к основе (корню) 

различных словообразующих аффиксов. Например: қызмет-кер (служащий), қой+шы (чабан), ғылым 

+ и (научный), ақыл + ды (умный) и т. д. 

Ниже описан пример алгоритма определений множественного числа.   

Көптік жалғау (Множественное число (О

1j

)) 

O

ij

- Дополнительные окончания  

i= 1,..,4 (дополнительные окончания) 

j= 1,..,n (типы i-го дополнительного окончания) 

На  этом  этапе  определяются  дополнительные  окончания,  есть  два  варианта  определения 

дополнительного окончания,на первом определяется суффикс и дополнительное окончание:  

S

i 

+ O

ij

 + M

ij

  

на втором определяется только дополнительное окончание. 

S

i 

+ O

ij

  

M

ij

 

 S

i и 

O

ij

 

 S

i

 

Если  O

ij

 

  S

i

  то  автоматический  определяется  принадлежность  слово  к  дополнительному 

окончанию. 

Если O

1j

 S

i 

то слово принадлежит к Көптік жалғау (Множественное число) 

j=1,..,4 

2.1 Біртекті нəрселердің жиынтығын, белгілі бір адамдар тобын (O

11

): 

К  O

11 

относятся следующие слова(окончания): 

{ -тер, -лер, -тар}  

2.2 Сын есім мен есімшені субстантивтендіреді (O

12

): 

К  O

12 

относятся следующие слова(окончания): 

{ -ларды, -дарды }  

2.3 Сан есімге, мезгіл үстеуге жалғанып, болжалдау, шамалау, мелшерлеуді білдіреді (O

13

): 

К  O

13 

относятся следующие слова(окончания): 

{ -дарда, -терде, -лар }  

2.4 Бір нəрсенің жалпыға бірдей ортақтығын, меншіктеуші адамның көптігін білдіреді (O

14

): 

К  O

14 

относятся следующие слова(окончания): 

{ -дарың, -лерің, -терің }  

161 

При  определении  О

1j

  существует  два  способа,  на  первой  определяется  корень  и  окончание  и 

выводиться точный анализ слово. Если выполняется первый способ, то второй не выполняется, если 

выполняется второй, то первый не выполняется.  

Второй способ хорош тем что, если корень не определится, то считываются последние элементы 

слово и сверяются с окончаниями из О

1j

, но точность определения части речи равен вероятности 1/2. 

Если О

1j

 S

i 

то слово принадлежит к Көптік жалғау (Множественное число). 

Разработанный алгоритм определяет части речи и состава слово. При определении частей речи 

используются  окончания,  а  так  же  целые  слова,  второй  итерацией  данного  процесса,  является 

определение состава слово в любом случае. 

Морфологические законы языка разделяют частей речи на несколько под частей и состав слово 

на несколько под составов, в данном исследовании определено восемьдесят подчастей. 

Каждая  из  подчастей  речи  и  под  составы  имеют  свои  окончания,  составлена  база 1292 - 

окончаний и суффиксов.  

 

ЛИТЕРАТУРА: 

1.  Структурный анализ систем: IDEF-технологии. С.В. Черемных, И.О. Семенов, В.С. Ручкин. 2006. 

2.   Қазақ  тілі.  Энциклопедия.  Алматы:  Қазақстан  Республикасы  Білім,  мəдениет  жəне  денсаулық  сақтау 

министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 бет.ISBN 5-7667-2616-3. 

3.  А. Ысқақов, Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж. 

 

REFERENCES: 

1.  Strukturniy analiz system: IDEF-tehnologii. S.V. Cheremnih, I.O. Semenov, V.S. Ruchkin. 2006 

2.  Kazak tili. Enciklopediya. Almaty: Kazakstan Respublikasi Bilim, madeniet zhane densaulik saktau ministrligi, 

Kazakstan damu institute, 1998 zh,509 bet. 

3.  A. Iskakov. Kazirgi kazak tili, 1974 zh 

 

Ескендирова Д. М., Сыдыбаева М. А. 

Разработка  электронного  казахско-русского  словаря  с  автоматизированным  морфологическим 

разбором 

Түйіндеме. Автоматтандырылған морфологиялық талдауы бар электроныд қазақша-орысша сөздікті құру 

Замануи талаптарға сай орысша –қазақша электронды сөздікті құрудың қиындықтары қарастырылып, 

олардың негізінде алгоритм өңделген. Қазақ тілінің негізгі бірліктері, оларды талдаудың ерекшеліктері 

көрсетілген. 

Түйін сөздер: морфологиялық талдау, сөз табын анықтау алгоритмі 

 

Yeskendirova D. M., Sydybaeva M. A. 

Development of the electronic Kazakh-Russian dictionary with the automated morphological analysis 

Summary. Development of electronic kazakh-russian dictionaries with automated morphological analysis 

In this paper, was developed algorithm automated analysis kazakh text, which makes morphological analysis 

kazakh text, determines the part of speech and composition of words. A base of kazakh words with russian translation, 

base suffixes and endings. 

Key words: morphological analysis, algorithm to determine the part of speech. 

 

 

УДК 004.85 

 

Ешпанов магистрант Е.Ж., Ескендирова Д.М. 

Қ.Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті 

 Алматы, Қазақстан Республикасы 

mr.erasil_92@mail.ru 

 

ЖАСАНДЫ ЗИЯТТЫҢ НЕЙРОЖЕЛІЛЕРГЕ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ  

ТУРАЛЫ БІР КӨЗҚАРАС 

 

Аннотация. Ақпараттық технологиялардың қазіргі кездегі кеңінен тараған екі бағыты - жасанды зият пен 

нейронды желілердің өзара əсерлесуі қарастырылған. Қысқаша тарихи деректер келтірілген. Маккаллок-Питтс 

формалды моделі көрсетілген. 

Түйін сөздер: жасанды зият, нейро желілер, Маккаллок-Питтс формалды моделі, адаптивті жүйелер.  

 

162 

Бүгінгі  таңда,əлеміндегі  еңталқыланатын  тақырыптардың  бірі – нейронжелілернегізінде 

жасандызияттандыру (интеллект) болып табылады. 

Адамзаттың арманы – жасанды зиятпен жабдықталған машина жасап шығу, ол адамның ақыл-

ойымен  бəскелесіп  қана  қоймай,  одан  асып  түсуі  қажет.  Компьютер  жүйелеріндегі  жасанды  зиятты 

дамыту – нейрон желілерін жасау арқылы мүмкін болмақ. 

Жасанды  зиятты  адамның  ойлауын  құрылымдау  əрекеттерімен  байланысты  ғылыми  бағыт 

ретінде ұзақ тарихы бар. Платон, Аристотель, Р.Декарт, Дж.Буль жəне тағы басқа да зерттеушілер өз 

білім  деңгейлерінде  ойлауды  кейбір  элементарлы  операциялардың,  ережелер  мен  процедуралардың 

жиыны ретінде сипаттауға тырысты. 

Жалпы  биологиялық  прототип  негізінде  жасалған  жасанды  нейрон  желісінің  алғаш 

математикалық  моделі  У.  Маккалок  пен  У.  Питтс  ғалымдары  шығарды,  олар  оны  биологиялық 

нейрон,  яғни  биологиялық  прототип  негізінде  құрылған  желілер  нейрондарына  қарап  ойлап  тапты. 

Осы  ғалымдардың  айтуынша:  осы  желідегі  элементтерде  сандық  жəне  логикалық  опенрацияларды 

жасауға болады. 

1950  жылы  математик  Алан  Тьюринг «Mind»  журналында  өзінің  «Есептеуіш  техника  жəне 

интеллект»  атты  мақаласын  басып  шығарды,  онда  ол  бағдарламаны  зияткерлікке  тексеру  тестін 

бейнелеп шықты. Ол зерттеушіні жəне бағдарламаны əртүрлі бөлмеге зерттеуші қабырғаның артында 

– бағдарлама немесе адам екенін анықтағанына дейін орналастыруын талап етті, бағдарлама қалпын 

орынды деп есептеді. Бұл зияткерлікті анықтаудың алғашқы анықтамасы болатын, яғни А. Тьюринг 

адамның  орынды  қалпын  модельдей  алатын  бағдарламаларды  зияткерлі  деп  есептеуіне  ұсыныс 

жасады. 

Тəжірибелік  түрде  желі 1958 жылы  компьютерлік  программа  сияқты  Фрэнк  Розенблатт  дейтін 

ғалыммен  басталды,  нəтижесінде  электронды  құрылғы  ретінде – перцептрон  түрінде  жасалды. 

Алғашында нейрон тек логикалық нөл мен логикалық бірліктің сигналдарын ғана өндей алды, себебі 

ол биологиялық прототип негізінде жасалған еді, ал ол тек екі күйде ғана бола алады – қоздырылған 

немесе қоздырылмаған. 

Нейронның жалпылама анықтамасын Уидроу мен Хоффом ғалымдарымен жасалды, олар нейрон 

жүзеге асудың функциясы ретінде логистикалық қисықты қолдану мүмкіндігін ұсынды. 

Осы  уақыттан  бері  көптеген  зияткерлік  жүйелердің  (ЗЖ)  жəне  жасанды  зияттың  (ЖЗ) 

анықтамалары  пайда  болды.  ЖЗ(AI - Artificial Intelligence)  терминінің  өзі 1956 жылы  Дартсмут 

колледжінде (АҚШ) семинарда ұсынылған болатын. 

Жасанды  нейрондық  желілер  биологиядан  туындаған,  себебі  олардың  функционалдық  ең 

қарапайым  функциялары  биологиялық  нейронға  ұқсас  элементтерден  құралған.  Бұл  элементтер, 

содан  кейін  бас  миының  анатомиясына  сəйкес  келетін  тəсілдермен  ұйымдастырылған.  Тіпті  осы 

үстірт  ұқсастықтар  бар,  жасанды  нейрондық  желілер  миға  тəн  таңғажайып    қасиеттерінің  санын 

көрсетеді. Мысалы, олар тəжірибеде үйренеді, жаңа оқиғаларды алдыңғы прецедент қорытады жəне 

артық деректерді қамтитын кіріс деректерінің маңызды қасиеттері шығарады. 

Бұндай функционалдық ұқсастыққа қарамастан, тіпті ең оптимистік қорғаушылар жақын арада 

жасанды нейрондық желілер адам миының функциясын қайталайды депболжамайды. 

Шындыққа  сəйкес  келетін  «зият»,  жауын  құртының  деңгейінен  төмен,ең  күрделі  нейрондық 

желіні көрсетіп отыр. Шындыққа сəйкес келетінжасанды «зият»осы заманға сəйкес шыныққан, ынталы 

болуы керек. Бірақтакейбір нейрондық желілердің адам миындай жұмыс істеу ұқсастықтығын ескермеу 

дұрыс  емесшешім  болар  еді.  Жалпыға  ортақ  тілмен  айтқанда,  нейрондық  желілер  жүйке  ми  

ұяшықтарының өзара іс-қимылдарына сүйене негізделген компьтерленген оқыту əдісі. 

МакКаллок–Питтс  нейронының  қазіргі  кезде  де  жеке  нейронды  сипаттау  үшін  қолданылып 

жүрген формалды моделі төменде көрсетілген. 

 

 

 

Сурет 1 -МакКаллок – Питтснейронының формалды моделі 

163 

 

Мұндағы x

i

 – нейронның i кірісіндегі (синапс) сигнал; 

w

i

 – нейронның i кірісіндегі (синапс) салмақ; 

y – нейронның шығысы; 

h – нейронның жұмыс жасау табалдырығы. 

Моделде нейронның кірісіндегі сигналдар сомасы h табалдырықты мəнімен салыстырылып, егер 

ол  сол  мəннен  артық  болса,  шығыста  сигнал  қалыптасады.  Нейрондардың  қазіргі  моделдерінде 

табалдырықты функция жалпы жағдайда беру функциясы немесе нейронды белсенді ету функциясы 

деп аталатын сызықтые мес y="f"(S) функциясымен алмастырылады. 

Сонымен, 

нейрондық 

желілердің 

кейбір 

қасиеттерін 

қарастырайық. 

1. Оқыту 

Жасанды нейрондық желілер, оларортаға байланысты өздерінің мінез-құлқын өзгерте алады. Кез 

келген  басқаларына  қарағанда,  олар  шақыратын  қызығушылық  үшін  осы  факторүлкен  дəрежеде 

жауапты  болып  табылады.  Кіріс  сигналдарын  ұсынғаннан  кейін  олар  қажетті  реакцияны 

қамтамасыздандыру  үшінөздерін-өзі  реттейді.  Əрқайсысы  өзінің  күшті  жəне  əлсіз  жақтарымен 

көптеген  оқыту  алгоритмдеріндайындады.  Желі  неге  үйрете  алады  жəне  қалай  оқыту  жүргізуі  тиіс 

ретінде əлі де мəселелер бар. 

2. Қорыту 

Оқу  аяқталғаннан  кейінгі 

желілік  кері  байланыс  кіріс  сигналдарының  шағын 

өзгерістеріоншалықты сезілмейтін болады.  Ішкі қабілетіне сəйкесшу бейнесі мен бұрмалау арқылы 

көру  нақты  əлемде  тану  үшін  аса  маңызды  іс  болып  табылады.  Ол  кəдімгі  компьютермен 

ұсынуғақатаң  дəлдікпенжеңу  үшінталап  етугемүмкіндік  береді  жəнебіз  өмір  сүріп  отырған 

жетілмеген  əлемдегі  ісітердің  жүйесіне  жол  ашады.Жасанды  нейрондық  желі  «адам  ақылының» 

көмегін  пайдалану  арқылы  емес,автоматты  түрде  қорытуды  құрайтын  байланыс  екенін  атап  өту 

маңызды. 

Нейронды  желілер  негізінде  жасалған  жасанды  зияткерлік  жүйелер  бейнелерді  тануды,  ауа-

райын  болжау  жасауға,  медициналықдиагностика,  өндірістік  менеджмент,студенттердің  білімін 

тестілеу, жүйелерді жеңілдету жəне басқару мəселелерін шешуге ұтымды түрде мүмкіндік береді. 

Жүйе  деп  бір-бірімен  қатынаста  болатын  жəне  себеп-салдарлық  байланысты  құрайтын 

элементтер жиынын айтамыз.  

Адаптивті жүйе – 

бұл басқарушы объектінің, басқару мақсатының немесе қоршаған ортаның 

қасиеттерінің  функционалдау  алгоритмін  ауыстыру  жолымен  кенеттен  өзгеруі  кезінде  де  жұмыс 

қабылеттілігін  сақтайтын  жүйе.  Əдетте,  адаптация  əдісі  бойынша  өздігімен  баспталатын,  өздігімен 

оқытылатын жəне өздігімен ұйымдастырылатын жүйелерді ажыратамыз. 

Алгоритм  ретінде  анықталған  жəне  шешіліп  жатқан  есепке  тиімді  уақытта,  қазіргі  ЭЕМ-де 

орындала алатын берілген əрекеттердің реттілігін түсінеміз.  

ЗЖ ретінде мақсатты əрекеттердің бағдарламаларын құруға мүмкіндік беретін адаптивті жүйені 

түсінеміз. 

Берілген анықтамаға екі маңызды анықтама берейік: 

1.  Шешілетін ЗЖ ортасына келесі ерекшеліктері бар есептеп жатады: 

-  оларда шешу алгоритмі белгілі (осындай есептерді интеллектуалды деп атаймыз); 

-  сандық  форматтағы  дəстүрлі  деректерден  басқа,  оларда  бейне,  белгі,  əріптер,  дыбыстар 

түріндегі ақпарат қолданылады; 

-  оларда  таңдау  болады  (алгоритмі  жоқ  болса – бұл  дегеніміз  анықталмағандық  шарттарда 

көптеген нұсқалар арасында таңдау жасау керекті білдіреді). 

2. 

Зияткерлік  робототехникалық  жүйелер  (ЗРЖ)  құрамында  сыртқы  əлемнің  жəне  шынайы 

орындаушы  жүйені  басқару  объектісімен  орнататын  моделінің    айнымалысы  бар.  Мақсат  пен 

басқарушы  ықпал  ИРЖ-да  сырты  орта  туралы,  басқару  объектісі  жəне  шынайы  жүйедегі 

жағдайларды модельдеуде білім негізінде қалыптасады. 

 

ƏДЕБИЕТТЕР  

1.  http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/13889 

2.  http://el.kz/blogs/entry/content-3367 

3.  http://www.neuroproject.ru/neuro.php 

4.  http://postnauka.ru/faq/36436 

5.  http://www.statsoft.ru/home/textbook/modules/stneunet.html 

6.  http://psyfactor.org/lib/dorrer-2.htm 

 

164 

REFERENCES 

 1. http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/13889 

2. http://el.kz/blogs/entry/content-3367 

3. http://www.neuroproject.ru/neuro.php 

4. http://postnauka.ru/faq/36436 

5. http://www.statsoft.ru/home/textbook/modules/stneunet.html 

6.http://psyfactor.org/lib/dorrer-2.htm 

 

Ешпанов Е. Ж., Ескендирова Д. М. 

жүктеу/скачать 20,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: