Алматы мектегь 1989

а л д ы р ы п т а і ш к і з б е й д і . « Ш а л ш ы қ т ы , күлі мс і , с а с ы қ » эпитетте] 
с о н ы б а й қ а т а д ы .
Сөйт і п, е к і н ш і ж о л ы д а ә ц г і м е ш і б а л а Ш а л қ а р д ы ң мөлді] 
т ұ н ы қ с у ы н а ш о м ы л а а л м а й қ а й т а д ы ( « Қ о т ы р б а с к л н теңбі 
д е н е г е т ү н ы қ Ш а л қ а р т а ғ ы б ү й ы р м а д ы . » ) .
Т е к с т е с ө з д е р , нег і зі нен, ө з і н і ң т у р а м а ғ ы н а с ы н д а ж ұ м с а л
о т ы р ы п к ө р к е м ш ы н д ы қ ж а с а у ғ а қа т ь г с а ды. С о н ы м е н б і рг е ж; 
з у ш ы кейібір с ө з д е р д і а у ы с м а ғ ы н а с ы н д а ( >метафоралы) қ о л д а н 
а р қ ы л ы д а ж е к е л е г е п к ө р к е м о б р а з д а р ж а с а й д ы : « С а р ы б а с ар; 
л а с қ а н қ а л ы ң қ а у д ы ң ж о н ы ж ы б ы р л а й б а с т а д ы » . Б а я н д а у ы і
қ ы з м е т і п д е г і е т і ст і к ті т і р ке с с а н с ы з көп о ра қ т а ш ж а п ы р ы л а
л а п ж а т қ а н ш ө п т і ң б ей не сі н бере д і . Т е м е н д е г і с ө й л е м н і ң обра: 
д ы л ы ғ ы д а с ө з д е р д і ц көп м а ғ ы н а л ы л ы ғ ы н а н е г і з д е л г е н : « Қ а з а
аріба ы ң ы р с ы п б а р ы п , а й қ а й ы н т ү з е п ж ү р е берд і ». Ш е б е р үст< 
н ы ц ө т кі р қ а й р а г ы н а н ш ы қ қ а н о р а қ т а р д ы ц с уре т і д е б ей не л 
« А р б а б і т к е н н і ң артыі нда ж а л т - ж а л т ет кен о р а қ т а р . Тұмсьгқт; 
р ы с а л б ы р а п , к в к м а й с а ғ а т і с т е р і н қ а й р а п к е ле ж а т қ а н д а й » .
Ж а ғ ы м с ы з к е й і п к е р л е р д і ң і ш і н д е б і р ш а м а т о л ы қ қ а н д ы жг 
с а л ғ а н ы — Ж а н т ы қ б ейнесі . Ж а н т ы қ т ы ң о б р а з ы н ж а с а у ғ а авт о 
с ә з і м е н қ а т а р т і л д і к м і н е з д е м е д е ( к е й і п к е р л е р д і ң өз сөзі) қьг: 
ілет етеді.
« Ж ү з д і к ш і л е р д і б а с т а п к е л е ж а т қ а н Ж а н т ы қ т а р а н т а с а |
б а ғ а а т ж е к к е н , с о н а д а й а л д ы м ы з д а о т ы р а д ы . Т ү р а қалға. н ж е [
д е Қос ымі ның ж а б д ы ғ ы н сөз қ ы л а д ы . Қ о с ы м д ы и е м д е н е сөйлеі
ді. « Қ о с Ш а л қ а р д а н - е к і м ы ң қ и д ы р с а' м, Қыз . к ет к е н н е н бір мы 
қ и д ы р с а м » , — д еп б а с т а й д ы . « К е р е н а у л ы қ қ ы л ы п , ж а ң б ы р ғ а ті 
ді рі п, ж а с т а й ж и н а п ж ү р м е ң д е р ! Ө з і м к ө р м е й ш о ш а қ қ а т арі
п а ң да р . . . Ә й т с е ң д е р ө к п е л е м е ң д е р ! » — д ей ді . Н е к е р е к , ә зі н е ті 
ген ү к і м д і істеп, ж ү з д і к ш і л е р д і б и л е п кел еді .
—
О с ы и т - а қ т ү б і м і з г е ж е т е р , — д еп ж і г і т т е р ө з а р а күңкі . г 
д есе д і . Қ о с ы м м е н қ о с а қ т а п Ж а н т ы қ т ы д а с ы б а п а л ы с а д ы , сэГ 
тіп, « ж а р т ы п а т ш а » Ж а н т ы қ т ы ң үкіімінде т ә у л і к к е т а р т а ж ү р і
к е л е м і з » .
Т ек с т е г і ә р б і р с ө й л е м о б р а з ж а с а у ғ а қ а т ы с ы п түр д ес е бс 
л а д ы . Ө ң к е й өтке.н ш а к ф о р м а с ы н а а яг қт алғ а н б і р д е й т ұ л ғ а л і
( п а р а л л е л ь қ ү р ы л ғ а н ) е т і ст і к ті с ө й л е м д е р де, с ө з д е р д і ң л е к с и к а
л ы қ м а ғ ы н а с ы мен э м о ц и о н а л д ы қ б о я у ы д а, к е й і п к е р д і ң текс 
қ ү р а м ы н д а ғ ы өз сөзі д е Ж а н т ы қ т ы ң т о л ы қ қ а н д ы п о р т р е т і н ж а
с а й д ы — ж а р а м с а қ , м а қ т а н ш а қ , қ у ы с к е уд е ж а н н ы ң бейнесі 
б еред і .
« Ж а р т ы п а т ш а » э п ит ет і н м ы с қ ы л ү ші н ж ұ м с а с а , « үк і м » де 
ген сөзді д е а в т о р а ж у а л а у максатыі-гда әдей і қ а й т а л а п қ о л д а
нып от ыр.
66

Ре т і к е л г е н д е кос с ө з д е р де е т і с т і к т е р м е н бір т і р к е с т е ж ұ м -
салыгі, т е к с т е э к с п р е с с и в т і к - э м о ц і ю н а л д ы қ өң б ереді .
— 
Р а х м е т шыңдағ аі н а қ о р а қ т а р күнг е ш а г ы л ы с ы п ж а р қ -
ж ү р қ етті. К үш т і б і л е к т е р , м а ц д а й д а н м о н ш а қ т а ғ а н а щ ы тер* 
о т т ы к ө р і кт е н ш ы қ қ а н а қ о р а қ т а р Қ о с ы м н ы ц ырьгсын кеңітіп, 
қ а л ь і ң қ а у д ы қ а р ш - қ а р ш қ ұ л а т т ы » ;
Ү ші н ш і б ө л і м д е с у р е т т е л е т і н ж а й Қ о с Ш а л қ а р д ы ң с ов е т за-
м а н ы н д а ғ ы көрінісі. К о л л е к т ш в т е н д і р у кезеці. Б а я г ы Қосьгм бай, 
о н ы ң ж а н д а й ш а п т а р ы / К а н т ы қ , Т ә п е л д е р ж о қ . Қ ү й қ а л ы , қ ү н а р -
л ы ж>ер — Қ о с Ш а л қ а р қ а р а п а й ь ш е ц б е к к е р д і к і , ке-шегі ж а л -
ш ы л а р К ү с ен мен Б о л ж ы қ т а р д і к і . Ә ц г і м е ш і - а в т о р Қ о с Ш а л қ а р -
ғ а ү ш і н ш і р е т кел і п тұр, ол д а есейген. Қ о с Ш а л қ а р д ы к о л л е к ­
т и в а б і р ік к ен қ а р а п а й ы м ж а н д а р д ы и , қ а л а й г ү л д е н д і р і п ж і б е р -
генін с ур е т т е й д і . Б ұ р ы и а в т о р қ у а н ы ш с ы з ең^бектің куәсі бол- 
са, енді қ у а н ы ш т ы е ң б е к т і ң куогері.
Қ а з і р г і Қ о с Ш а л қ а р д ы ң по р т р е т і б а о қ а ш а , оны с у р е тт е й т і н
т і л д і к қ ұ р а л д а р д ы ң б о я у ы а ш ы қ , ж а р қ ы н , а д а м д а р д ы ц көңі л- 
к ү й і н е сә йкес.
« Қ о с Ш а л қ а р — қ о с б о с а ғ а д а о р н а т қ а н күмі с бағ а ша т әр і зд і
екі көл. Қ е ш к і т ь г м ы қ қ а т ын ы п , ж а д ы р а п жа т і қ а н ж а з ы қ су а қ ы -
р ы н ғ а н а ж а ғ а с ы н а с о ғ ып д і р і л д е й д і . Ы ш қ ы н б а й д ы , т і т і р к е н
бейді.
А қ ы р ы н сокіқан с а м а л шал: қ ар к ө л д і ң а қ ш а бетін а й м а л а п
с үй г е н д е й б о л а д ы . С ү й г ен ж е р і н д е с и р е к із қ а л а д ы . І І І а л қ а р ші- 
мірігіп, ы ш қ ы н ғ а н д а й б о л а д ы .
Қ ө ш п е л і к өк б ү л т көліеикесіи к өл г е т үсі рі п, айшағ а қ а р а п
с ы л а н а д ы . Қ е ш к і күн екі к өл г е ке зөк шо' мылып, ж а р қ - ж ұ р қ ете- 
ді. Б і з т а з а а у а н ы т о й ғ а н ш а ж ү т ы п , к о л х о з е г і с і ні ң о р т а с ы н д а
т ұр мы з . . . »
Те к с т е г і қ а р а п а й ы м с ө з д е р болісын, т ецеу, эпитет, ке й і п т е у
с и я қ т ы к ө р і к т е у қ ү р а л д а р ы б о л с ыи — б а р і н і ң м а ғ ы н а л ы қ бояу-
л а р ы кө ң і л ді с е з і м - к ү й ді б і л д і р у ғ е қ ы з м е т етеді. Шал і қ ып ж а т -
қ а н д а р и я т е ц і з д і ң ке л б е т і т е мі р қ ұ р с а у д а н б о с а ғ а н а д а м н ы ң
с е з і м і м е н а с т а р л а с . Б а я ғ ы д а й емес, оңг і ме к с й і п к е рі Қос І і і а л -
қ а р д ы а р а л а п , е р к і і ш і е ж ү р е д і , о н ы ң м ө л д і р с у ы н а қ ұ м а р ы н
қ а н д ы рғ а і н ш а ш о м ы л а д ы . Б ү д а н әрі қ а р а й а в т о р с ур е т т е у тәсі лі
мен ә ң г і м е л е у тәсі лі н а р а л а с т ы р а қ о л д а н а о т ы р ы п , қ а з і р г і Қ о с
І И а л қ а р д ы ң қ ы з у ең^бек үст і ндег і күйін б е й н е ле йд і .
К о л л е к т и в к е
б і р і к к ен к е д е й л е р д і ң к ө ң і лд і
ецбег і н, ж а й л ы
тур'Мысын а в т о р ү з і к - ү з і к с у р е т т е р м е н ж е т к і з е д і . М е з г і л сү р е ң -
сіз күз а йы б о л с а д а, е ң б е к қ ы з у ы оны ж а й н а т ы п ж і ібергеін. Ал- 
дьгм'ен к о л л е к т и в т е г і істің ж а й ь г ме н д и а л о г қ а қ ұ р ы л ғ а н сөз а л ы -
су а р қ ы л ы т а н ы с т ы р а д ы д а , а вт ор орі қ а р а й с у ре тт е у т осі лі не
к е ше д і . К а л е й д о с к о п с и я қ т ы б і рі н- бі рі а у ы с т ы р ғ а н б і р и е ш е үзі к
67

с уре т: қ ы с т а у , м о н ш а , қ ы р м а н , а у ы л , қ а й т а д а н қ ы р м а н . Ә рк а й 
с ы с ы н д а ғ ы ж а й - к ү й д і ц к ы с қ а - қ ы с қ а с у р е т і н е и - а қ к о л л е к т н в т і
ж а ц а т ұ р ' м ы с ты ц т о л ы қ к а р т и н а с ы ж а с а л а д ы . О л а р д ы б ейнеле у 
де к о н с т а т а ц и я т әсі л і п а й д а л а н ы л а д ы . А в т о р д ы ң а т а у л ы с өйлем 
д е р д і ж п і қ о л д а н у ы о с ы ғ а н б а й л а н ы с т ы . Е ң б е к а д а м д а р ы н ы
қ у а н ы ш т ы кейпі н б е й н е л е у ү ш і н ж а з у и і ы ж е к е с ө з д е р д і , тіркес 
т ерді , т ұ т а с с ө й л е м д е р д і ж и і қ а й т а л а й д ы : « К ү с е н ж а р қ ы л д а
кү л е д і . Ічүсен екіленігі с ө й л е й д і . », « Қ :ос Ш а л қ а р д ы ң бі зг е тиге 
ніне т а ң ы м б а р , т а ц ы м б а р . .. — д е й б еред і . », « Қ ү с е к е м сөзг е ж я 
р ы т г ы . Б о л ж ы қ т а қ о с а р л а і н ы п қ о я д ы . » .
Ж е к е л е к с е м а л а р д ы қ а й т а л а й к о л д а н у бір ж а ғ ы н а н кейіп 
к е р д і ң а у ы з е к і с е й л е у т і л і не тән қ ұ б ы л ы с т ы б а й қ а т с а , е к і н и
ж а ғ ь г на н , о н ы ң к у а н ы ш г ы к е ң і л - к ү й і и де б і лд і р е т і н тәсіл. Текс 
те « к о л л е к т и в » с өз і н і ң б і р н е ш е р е т қ а й т а л а н у ы осы м а қ с а т қ
б а й л а н ы с т ы .
А у ы з е к і с ө й л е у т і л і н е тән е р е к ш е л і к т е к с т і ң с и н г а к с и с т і
қ ү р ы л ы с ы н а н д а б а й қ а л а д ы . С ө й л е м д е р д і ң к ү р ыл ь г м ы қ ы с қ г
ү зі к ^үзі к . Б ұ л әрі к ө т е р і ң к і к е ң і л - к ү й д і б і л д і р у г е қ ы э м е т ет ед 
К е й і п к е р д і ц с ө й л е у м ә н е р і н е е лі к т е п , ә ң г і м е ш і - а в т о р д а сол 
ме
н е р д е с ө й л е у г е ү м т ы л а д ы :
« . . . С ы ң ғ ы р а п түр... П І о ш а й ғ а н ш о ш а л а емг е і з д е се ң д е ж о ғ
Бір-ібір « с а м а н н ы й » а з б а р , К ө ш е де, ү й д і ң а й н а л а с ы д а т а п - т а з г
Әр б і р ү й д і ң қ а с ы н д а с а н д ы қ т а п
ү й і л г е н с а р ы мая. . . Ү й л е р д е
өгіп м о н ш а ғ а к е л д і к . К ә д у і л г і қ а л а н ы ң м о н ш а с ы . С ы ң ғ ы р л а
түр. Б а р л ы қ керег і д ая р . . . М*аншадан еті п қ ы с т а у д ы ң шеті ндег
қ ы р м а н ғ а к е л д і к. Д а л и ғ а н к е ң қ ы р м а н . . . » .
А в т о р ә ңг і ме с і ескі мен ж а ң а а р а с ы н д а ғ ы күрес , ж а ң а н ы :
ж е ң і с і т у р а л ы б о л ғ а н д ы қ т а н е с к і л і к к е т ә н ж а й л а р д ы не наньгм 
с ен і м д і с ы н а й т ы н м ы с қ ы л д а у д а ж о қ емес: « Б у ы б ұ р қ ы р а ғ а
ең!б е к күйі а с п а н ғ а ө р л е й д і . Ж е р мен а с п а н қ о с ы л а билейд: 
А с п а н д а ғ ы а л л а н ы ң а с т ы с о л қ ы л д а й д ы . . . п е рі і п те бі тк е н зьгм 
з ня , б а с ы н қ а й д а т ы ғ а р ы н б і лмейді . . . ». Н е м е с е : « Ат а м ү р а с ы қа 
з а қ а р б а л а р ж ү д е п - ж а д а п кет.кен, эр ж е р д е бі реуі ш о й ы р ы л ы
ж а т ы р » .
« Ш о ш а й ғ а н ш о ш а л а » — е с к і н і ң кө р і н і с і н б ер е т і н а т а у бол 
са, « ш о ш а й ғ а н » э п и т е т і ні ң э м о ц и о н а л д ы қ б о я у ы д а ж а ғ ы м с ы
қ а т ы н а с т ы б і л д і р е ді .
Ес кі мен ж а ң а і н ы ң с ур е ті н ж а с а у үші н ж а з у ш ы о л а р д ы ң ер е к
ше б е л г і л е р і н ш е н д е с т і р е с а л ы с т ы р а д ы : «Түс а уа е ң б е к е р л е р
д е м а л д ы . Д а б ы р л а с қ а н б о й ы м ы з б е н а у ы л ғ а к е л д і к . Т о ғ ы з к а
р а ш а үй. Ш е г ж а ғ ы н д а екі к ү р к е б ар . М а ң а й д а қ а р а - қ ү р а ш о к
қ а т і з і л г е н қ ы з ы л д ы - ж а с ы л д ы
м а ш и н а л а р . А у ы л д ы ң б а р л ь и
кө р к і де, с а л т ә н а т ы д а с о л а р. Б а с қ а а у ы л д ы н с ы р т ы ж е л і л е г е і
68

к ұ л ы н , ү й і р л е г е н ж ы л к ы , т і з і л і п т а с т а ғ а н қ а з а қ а р б а б о лс а , бүл 
а у ы л д і к і о ғ а н ү й л е с п е йд і . Ө з а л д ы н а бір көрініс, бір с а л т а н а т » .
Ж а ң а л ы қ т ы ц с и м в о л ы к ы з ы л д ы - ж а с ы л д ы м а ш п н а л а р б о л с а,
е о к і л і к т і ң с и м в о л ы — ж е л і л е г е н қ ү л ы н , ү й і р л е г е н ж ы л қ ы , к а з а к
а р б а .
Т е к с т е ж а ң а т ү р м ы с т ы ң ж а н д ы б ей несі н ж а с а у ү ш і н б е й н е лі
э п и т е т т е р к о л д а н ы л а д ы : « қ ұ й ь г м ш а ғ ы н а н м а й и і ы к к а н » (әгіз- 
д е р ) , « ж е г у г е ә з і р л е н г е н » ( а т т а р ) , « ә л е ң к е д е й ж а л а н ғ а н » ( жі -
г і г т е р ) , « к ө й л ег і н ы ш қ ы р л ы ғ ы н а к ы с т ы р ы п а л ғ а н » ( ә й е л д е р ) .
Б ү р ы н о л а р — үйі нде, о и і а к б а с ы н д а «ерні н с ы л п ы л д а т ы п о т ы р а -
т ын» ә й е л д ер . К о л л е к т ш в т і к т ұ р м ы с т ы н а д а м д а р д ы к а л а й өз- 
г е р т к е н і о с ы д а н - а қ б а й қ а л а д ы .
М. Ә У Е З О В

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: