Қ.Ө.Әжиев филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің аға оқытушысы

Реклама 10

«Көктөбедегі кездесу» драмасы Шыңғыс Айтматовпен бірігіп жазылған. Ол терең психологизмге толы, интеллектуалды-аналитикалық құрылымы бар, символдық образымен ерекшеленетін шығарма Пьеса оқиғасыз, сол себепті тартыс сыртқы деңгейде емес, іштей өрістейді. Бір мектепте, бір сыныпта оқыған төрт дос демалыс күні Көктөбеге шығады. Кейіпкерлердің бірі Көктөбені атақты Фудзиямаға теңейді. Бұл теңеудің символикалық мәні бар. Ертеде Жапонияда Фудзияманың басына шыққан монахтар адамға ашпаған сырын айтып, құдайдың алдында рухани тазарудан өтетін болған. Осыны еске алған актриса Гүлжан қатысушылардың әр қайсысына айтылмаған сырларын көпшілікке жайып салып, Көктөбенің басында тазаруды ұсынады. Құдайдың алдында шынын айтуға барлығы бірдей дайын болмай шығады.

Драматургтың шығармашылық табысының бірі пьесаның образдар жүйесіне тағы бір кейіпкер, Айша апайды енгізуі болды. Қарт мұғалім бұрынғы оқушыларынан олардың досы, сыныптасы Сабыр жайында сұрайды. Өйткені оның есінде бесеуі бірге оқып, бірге жүріп, майданға қол ұстасып бірге кеткен күйінде қалған. Өзінің ең талантты шәкіртін еске алу арқылы Айша апай Сабырмен байланысты сюжеттік желіні күшейте түседі. Қарт мұғалім есіне түсірген Сабырдың «Мәңгі талас, мәңгі дау» атты өлеңі оның асқан талант иесі екендігіне куә. Мұнда «Қайткенде адам қалады адам болып?» деген жолдар қайта-қайта қайталанады.

Өмір адамды күрес, соғыс, өлім тағы басқа жағдайлар арқылы сынайды. Адам өмір бойы адамгершілікке емтихан тапсырумен өтеді. Ең бастысы - қандай жағдайда да адам болып қалу. Соғыстың соңына қарай Сабыр «Дабыл үні өшкенде»атты поэма жазады. Жауынгерлердің рухын көтеретін өлеңдер жазумен белгілі болған оның бұл ісін достары түсіне алмайды. Жауды отанының шекарасынан қуып шыққандарына қуанудың орнына Сабырды «осының қаншама өмідіқыршынынан қиып, қаншама қан қазаға душар ететінін байқайсың ба», бұл жеңістің құны қанша деген сұраулар
мазалайды. Осы поэмасы үшін Сабыр жазаға тартылады. Төрт досының бірі оны сатып жіберген. Бірақ дәл қайсысы екені жұмбақ күйінде қалады. Тарихшы Мәмбет бүкіл қойылым барысында сатқын кім деген сұрақты қайта-қайта көтереді. Бірақ айналасындағыларға бұл мәселені қозғау керек емес. Барлығы да бұл тақырыпты жылы жауып қойғысы келеді. Олар ұзақ жылдар бойы бұл адам жайлы әйелдеріне де айтпаған. Бірақ Сабыр жарылмаған шиқан сияқты бәрінің есінде. Сол себепті сыныптастардың әңгімесі, олар оны қаламаса да, қайта-қайта Сабырға келіп тіреле береді. Өмірден жылы орнын тапқан Исабек пен Иосиф Патаевичтің айтуларына қарағанда, Сабыр бұл күндері ішіп кеткен, жанұясынан айырылған.

Драма кейіпкерлерінің өмірге деген көзқарастары әртүрлі. Олар сол себепті де ортақ нәрселер көп болғанына қарамастан, рухани жағынан бір-бірінен соншалықты алыс. Олар үнемі бір-бірімен сөз таластырумен болады. Сыныптастардың жүздесуі ұзақ сағынышпен күткен, рухани жақын адамдардың

кездесуі емес. Әңгімелерінен де көңілі жақын жандардың шынайы сөздерін ести алмаймыз. Олардың дауларының ең басты себебі табынатын құндылықтарының әртүрлі болуында. Мысалы, жақындығы сөздерінен аңғарылатын Мәмбет пен Алмагүл өзара қарым-қатынастың негізі бір-біріне рухани азық бере білуде деп есептейді. Иосиф Патаевич, Исабек, Мәмбеттің әйелі Әнуар тоғышарлық түсініктің шеңберінен шыға алмаған адамдар. Не актрисалық өнердің шыңына шыға алмаған, не ана бақытына қолы жетпеген
Гүлжан өзінің осындай жағдайына қатты қайғырады. Сол себепті автордың негізгі драматургиялық тәсіл ретінде дискуссияны таңдап алуы бекер емес. Пьесаны Сабырдың образымен байланысты сатқындық тақырыбы көктеп өткен. Бұл тақырыпты Моцарт пен Сальери жайлы репликалар күшейте түскен. Фудзиямаға шығу арқылы пьеса кейіпкерлеріне
сатқындық дертінен тазаруға мүмкіндік туған сияқты. Бірақ олар бұл мүмкіндікті пайдаланбайды. Авторлар пьесаға таудың етегінде тас тиіп қайтыс болған белгісіз әйел жайлы жаңа эпизод кіргізеді. Нәтижесінде кейіпкерлер бұл трагедияға әдейі болмаса да кінәлі болып шығады. Бірқатар сыншылар бұл көріністі артық деп есептеген еді. Бірақ осы эпизод арқылы драма кейіпкерлері кезекті сынаққа түседі. Мүлдем әртүрлі көзқарастағы адамдар ақыр соңында өздерінің шынайы орнын тапты. Сатқындар қашып кетті, ал адал адамдар қолымен істегенін мойнымен көтермек болып, қалып қойды.

Пьесада сатқын мынау еді деп нақты көрсетілмейді. Оның кім екендігі маңызды емес. Авторлардың концепциясы кінәліні

Сонымен Қалтай Мұхамеджановтың драмалары психологиялық мазмұнымен, философиялық тереңдігімен ерекшеленеді. Көктөбедегі кездесу» атты драманың кейіпкері Сабыр ақынның өлеңіндегі «Қайткенде адам қалады адам