Қарахан мемлекеті

Қарахан мемлекеті (парсыша نایناخ کلیا - Ilak-Khānīyān) (
942
–
1212
) — 
Орталық Азиядағы
 
ортағасырлық
 мемлекет.
Қарахан қағанаты Шығыс 
Түркістан
, 
Жетісу
, 
Сырдария
, 
Талас
, Шу өңірін құтты қоныс етті. Оның 
құрылуы 
940
 жылдан басталады. Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн, 
кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы. Қарахан мемлекеті Үзген, Мерке, Құлан сияқты қалаларында 
ірі алыпсатар алпауыттар мен қолөнершілер мекендеген.
Қарахан әулетінің негізін салушы 
Сатұқ Боғрахан
 (915–955жж.) болып есептелінеді. Ол 
Қарлұқ
 
хандығының іргесін көтеріп, мәртебесін асырушылардың бірі – Білге құл Қадыр ханның немересі. 
Сатұқ Тараз және Қашғар қалаларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағұндағы билеушіні құлатып, 
өзін жоғары қаған деп жариялайды. Мемлекеттің күшеюіне қарлұқ, шігіл, ягма тайпалары үлкен 
үлес қосты. Сатұқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 
960
 жылы Қарахан 
мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. Оның астанасы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы 
Сүлеймен-ілек Баласағұнды иеленді. Кейін бұл өңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды. 
Мұса өлген соң, Қарахан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арслан ханға көшті. 
990
 
жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун) Боғра хан Испиджабты бағындырды. Ал 
992
 жылы 
қарахандықтар шығыста Хотанды, батыста Бұхараны басып алды. 999 жылы Қарахан билеушісі Әли 
Арсланның баласы Насыр Орта Азиядағы 
Саманилер
 мемлекетіне соққы берді. Қарахан хандығы 
ұзақ соғыстардан кейін 1004–1005 жылдары Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан 
кейін Қарахан мемлекеті XI-ғасырдың 30 жылдары Шығыс және Батыс қағанаты болып екіге 
бөлінді:
Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағанатына қарап, оның орталығы әуелі Орда 
(Баласағұнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды. Мәуеренахр жерлері – Батыс қағанатына қарап, 
оның орталығы Үзкент, кейінірек 
Самарқан
 болды. Қарахан мемлекетінде жоғарғы өкімет билігі 
хаканның қолында болған. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Қарахан феодалдық қоғамының үстем 
тап өкілдеріне хаканның ұрпақтары тегіндер, ілек хандар, бектер, нәменгерлер, нөкерлер жатқан. 
Ханға ең жақын адамдардың бірі уәзір болған. Уәзір жоғарғы билеушінің ең жақын көмекшісі және 
кеңесшісі болып саналды. Хан сарайы, оның басты ордасы мемлекеттік және әкімшілік басқару 
орталығы болып есептелді. Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-
мұралық жүйе болған. Мемлекет бірнеше үлестерге бөлінді. Олардың бастылары: 
Тараз
, 
Испиджаб
, 
Баласағұн
. Хан мемлекеттік немесе әскери қызметі үшін феодалдарға жер беріп, сол 
жердегі халықтан салық жинауға рұқсат еткен. Мұндай жерлер икта, ал оны иеленуші араб 
терминімен муқта немесе иқтадар (парсы термині) деп аталған. Қарахандардағы жер иеленудің 
тағы бір көп тараған түрі әскери – үлестік жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілген. Қарахан 
феодалдық қоғамында шаруаларды қанаудың бір түрі – жалға үлестік жер беру орын алған. Араб-
парсы деректерінде үлестік жер алған шаруалар мұзарлар немесе барзұгар деп аталған. Үлескер 
жерден алынған өнімнің денін салық түрінде мемлекетке және жер иелеріне төлеп отырған. 
Шаруаларды қанаудың екінші бір түрі – коммендация жер иелігі. Оның мәні: әлсіз адам өзінің жер 
телімін күштінің қамқорлығына береді, ол күшті адам әлсіз адамды басқалардан қорғауға тиіс.