Аралық бақылау Модернизмнің әлем мәдениетіне қосқан үлесі

Модернизм қаламгерлердің әлемдік соғысқа, адамзат дамуындағы дағдарыстарға көзқарасын білдірді. Модернизм авангардтық және декаденттік сатылардан өткенімен, олардан айырмашылығы болды.

Модернизмнің негізгі бастауы ретінде

• 
  А.Бергсонның - интуитивизмі,
  
• 
  Э.Гуссерльдің - феноменологиясы,
  
• 
  З.Фрейдтің психоталдауы
  
• 
  С.Кьеркегор, М.Хайдеггер, К.Ясперс, Н.Бердяев, т.б. - экзистенциализмі танылды.
  

Модернизм өнердегі мифологиялық тәсілді жандандыруды көздеді. Мифтік ойлау арқылы қоршаған орта болмысын тану П.Валери, Т.С.Элиот, В.Иванов, В.Хлебников, У.Б.Йитс, А.Белый, т.б. шығармаларынан байқалды. Олардың туындыларында мистикалық жүйе қалыптасып, кейіпкерлері нақты тарихи уақытта емес, өткен, келер шақтар түйісіп жататын мифологиялық уақытта өмір сүрді. Оқиға шартты түрде бірнеше сағаттарда немесе бір күнде өтті.

Модернизм ықпалы қазақ әдебиетінде де байқалды. Онда адам табиғатының трагедиялығы, болмыстың адам тіршілігімен үйлесе бермейтін қайшылығы, қатыгездігі жайлы ойлар айтылды. М.Әуезов әңгімелерінде, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Аймауытов шығармаларында трагедиялық бейнелер бой көрсетті. Адамның өмірдегі панасыздығын, қорғансыздығын меңзейтін, табиғатты жатсынуын бейнелейтін шығармалар 1960 – 1980 жылдары қазақ әдебиетінде көбірек кездесті. Мысалы, Ә.Кекілбаевтың “Шыңырау”, “Аңыздың ақыры”, Д.Исабековтың “Сүйекші”, “Тіршілік”, О.Бөкейдің “Мұзтау”, “Жетім ботасы”, т.б. шығармалар.

Әдеби модернизм осы сәттегі басым позитивизмнің салдары ретінде дүниеге келді, оның ғылыми және коммерциялық тәсілі субъективті көріністерінен бас тартқан ойлау тәсілі. Басқаша айтқанда, модернистік әдебиет осы философиялық ағымнан бас тарту ретінде пайда болды, өйткені суретшілер сол кездегі өндірістік процестер мен шамадан тыс прагматизмге тұншықтырылған сезінді.

Жалпы тілмен айтқанда модернизм тілді, әдемілікті және метрді қабылдау тәсілінің өзгеруін білдірді. Бұл Эберо-Америка мәдениетін сіңірген эстетикалық жаңарту болды.

Бұл әдеби бағыттың әдебиет тарихында маңызды болғаны соншалық, көптеген сыншылар әлі күнге дейін оны зерттеуге және талдауға арнайды. Сонымен қатар, бұл мектептер мен университеттерде әдебиет туралы оқытылатын пәндердің негізгі бөлігін құрайды.

Октавио Паз сияқты әйгілі жазушылардың пікірінше, модернистік стиль позитивизмге жауап ретінде дүниеге келді; Соңғысы ғылыми, пайдалы және тексерілетін білімді басқа әдістерден немесе пәндерден жоғары қорғайтын философиялық ұстанымнан тұрды. Осы қатаңдыққа тап болған бірнеше суретшілер адамның сезімтал және субъективті көріністерін қалпына келтіретін стиль жасауға шешім қабылдады; Модернизмнің мақсаты кез-келген утилитарлық сезімді жоққа шығарып, оқырманды сөз арқылы әсемдікке баулу және сілкіндіру болды.

Неліктен «модернизм» термині қажет?

«Модернизм» терминін жаттығу кезінде енгізген Рубен Дарио болды. Ақын бұл ағымға жүгінгенде, бұл «әріптердің жаңа рухы» екенін айтты.

«Модернизм» термині осы әдеби стильде жазылғандардың тарихи сәтте өмір сүрген нәрсеге сәйкес келетіндігін көрсету үшін айтылады. Әдеби модернизмнің тамырын нығайту үшін, эфирдегі сөзден асып түсетін нәрсе қажет болды.

Осы шындықты түсінген Рубен Дарио өзінің Азул кітабын 1888 жылы шығарды. Бұған қанағаттанбай 1896 жылы Никарагуалық ақын өзінің Просас Профанас кітабымен модернистік қозғалысты шоғырландырды.

Әдеби модернизмге мыналар тән болды:

- алдыңғы ережелерді бұзу

Әдеби модернизм испан отарлауынан кейін ұзақ уақыт бойы қалыптасқан рифма және метр стереотиптерін бұза бастады.

Бұл әріптерге еркіндік пен азаттық береді, бұл үлкен мәнерлілікке мүмкіндік береді және кейінірек «антипоэтри» деп аталатын нәрсені тудырады.

- Ойдың орталықтандырылуына қарсы шығады

Ол регионализмге ашық қарсы шығып, әлемге жол ашады. Ол ақынды «әлем азаматы» деп санайды, сондықтан әр пәннің өз орны, әр мәдениеті болады, белгілі бір әдет-ғұрыпқа байланысы жоқ.

Бұл сипаттама оны көптеген консерваторлардың масқарасына лайық етті.

- жеке тұлғаның поэтикалық тәуелсіздігін жақтаушылар

Әр ақынның өзіне тән стилі болады, өйткені бұл адам жанының тілі. Әрбір адамның өзіне сәйкес дыбысы, сәйкес әрпі болады.