Археология ғылымының дамуы: əлемдік археологтар

Қазақстан Республикасының білім жəне ғылым министрлігі 
əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті 
Факультеті: Тарих, археология жəне этнология 
Тақырыбы: Археология ғылымының дамуы: əлемдік археологтар. 
СӨЖ 
Орындаған: Оман Алтынай 
Тексерген: Омаров Ғ.Қ 
Алматы, 2023 

Археология-заттай деректер арқылы адамзаттың өткен мәдени ,тарихи ескерткіштерін зерттеу 
ғылымы.Жалпы археология терең зерттеуді қажет ететін тарих ғылымының кең 
саласы.Археологиялық қазба жұмыстары ежелгі заман мен орта ғасырдағы тарихты зерттеуде 
үлкен рөл атқарады. Біз сол арқылы өткен мәдени ,эволюциялық даму жолымызды біліп,ежелгі 
адамдар өмірі жайлы қызықты да күрделі ақпараттар аламыз.Археология ғылымы өз бастауын 
сонау ерте кезден алады. Ежелгі және орта ғасырлық адамдар тапқан заттарына қарап өздерінше 
болжап жасап ,қағазға түсірген.Ал,бертін келе нағыз ғылыми археология орта ғасырдан бері қарай 
дамыды.Яғни ,заманауи құралдар арқылы археологтардың жұмысы біршама жеңілдеп әрі 
өнімді,нәтижелі бола бастады десем артық айтпағаным.Археологтар әр тапқан құнды тарихи 
құралдарды өте сақ зерттеп ,оның қай ғасырға жататынын жіті бақылаған.Біз осы уақытқа дейін 
Еуразия құрлығы болсын Африка,Америка материгіндегі тіршіліктің болғанын һәм ол жерде 
адамдардың өмір сүріп мәдениет қалыптастырғанын тікелей дәл осы заттай деректер археология 
ғылымы арқылы білеміз.Көбіне деректер арқылы жеткен мәліметке қарағанда археология 
әлдеқайда сенімді әрі нақты болатыны баршамызға аян.Сондықтан бұл ғылым саласымен 
айналысатын ғалымдардың да білімді,алғыр болуы өз кезегінде шарт деп есептеледі. 
Жалпы Археология ғылымы ең жас гуманитарлық ғылымдардың бірі болып табылады. Бірақ та 
зерттеу ауқымы сонау тереңнен бастау алады.Қаншама терең әрі мол ауқымды зерттеулермен 
қатар, әртүрлі ғылым саласын сабақтастыра отырып зерттеу «археолог» жұмысының оңай емес 
екендігінің бір дәлелі. Жаратылыстану ғылымдарымен қатар тарихи түйсікті ұштастыра отырып 
көне дәуірдегі қоғамды тану үшін археология ғылымында жаңаша көзқарас қалыптастыру қазіргі 
таңда өте өзекті мәселелер болып отыр. Археология-тарихты жазуға дейінгі кезеңін зерттеуде 
үлкен рөл атқарады. Жалпы адамзат тарихы 2,5 млн жылды құрайтын болса, жазуға дейінгі тарих 
адамзат тарихының 99,9% құрайды. Сондықтан адамзат тарихының көп бөлігі археологиялық 
деректер бойынша зерттеледі. Ең алғаш археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу және де 
деректерді ұғып түсінуге талпыныс ежелгі дәуірден басталған болатын. 
Археологияның негізгі мақсат -міндеті көне замандар бойы жер қойнауында болған тарихи 
жәдігерлерді барынша бұзылмай ескерткіштер қатарына қосып ,зерттеу.Бұдан біз археолог 
ғалымдардың жұмысы оңай емес екенін ,қиындығы мен қызығы мол жұмыс екенін 
аңғарамыз.Дегенмен тарих пен археологияның мақсат,міндеті бір екенін де естен шығармаған 
абзал. 
Археология тарих секiлдi адам тiршiлiгiнiң барлық кезеңдерiн қамтымайды, ол алғашқы қоғам 
тарихын зерттеуге негiзгi, ал құлдық және феодалдық қоғамдар жайлы қосымша материалдар 
бередi. Олай болса археологияның адамзат iлiмi жүйесiндегi алатын орны орасан зор. Ең алдымен 
ол адамзат тарихының мерзiмдiк шеңберiн кеңейттi. Жазба деректер адам қоғамының 5 мың 
жылдық тарихын, яғни таптық қоғамның қалыптасып, дамуынан берi қарайғы кезеңдi зерттеуге 
көмектессе, археологиялық деректердi пайдалану ешқандай жазба дерегi жоқ, таптар 
қалыптасқанға дейiнгi қоғамның тарихын қалпына келтiруге мүмкiндiк бередi. Осылайша 
археология тарихтың мерзiмдiк шеңберiн 2 млн. жылдан астам уақытқа ұзартып, адамзат 
өркениетiнiң басталуына дейiн жеткiздi. 
Археологиялық зерттеулер үш кезеңнен тұрады. Бiрiншiсi, археологиялық барлау, яғни 
ескерткiштердi iздеп тауып, мемлекеттiк есепке алу, қорғау. Екiншi, археологиялық 
ескерткiштерде қазба жүргiзу және қазбадан табылған заттарды лобораториялық зерттеуден 
өткiзу. Қазбадан табылған заттар арнайы лобораториялық өңдеуден өткеннен кейiн ғана 
толыққанды дерек болып саналады. Олардың атқарған қызметiн, құрылымын және материалын 
басқа заттармен байланысын зерттеу барысында әртүрлi зерттеу әдiстерi мен тәсiлдерi 
пайдаланылады. Үшiншi, зерттеу нәтижесiне сай ежелгi адамдардың тұрмыс – тiршiлiгiнiң 
қалыптасып, дамуындағы қайшылықтар мен заңдылықтар жайлы арнайы ғылыми мақалалар мен 
кiтаптар жазу. Соңғы кезең арнайы кабинеттер мен кiтапханаларда, архивтерде жүзеге 
асырылады.Сонымен қатар археологиялық әдістер арқылы жұмысты одан әрі жеңілдетуге 
болады.Археология пайда болған сәттен бастап бұл әдістер барынша шындалып,өзіндік даму 

тұсына жетті десекте болады.Археология ғылымында типология 
,дендрохронология,аэрофотосуреттік және тағы басқа да әдістер түрлі саланы қамтып,терең 
зерттеуге мүмкіндік туғызады. 
Жалпы әлемге әйгілі археологтарды айтатын болсақ,бірінші кезекте Жан-Франсуа Шампольон-ол 
шығыстанушы,египетологияның негізін салушы.1822 жылы ол Розетта тасындағы жазуларды оқи 
алды.Бұл тасты 1799 жылы Наполеонның Египет жорығы кезінде француз офицері Пьер-Франсуа 
Бушар тапқан.Оған 23 жылдан кейін Жан-Франсуа ашқан үш мәтін ойып жазылған,бұл тарих 
ғылымын айтарлықтай алға жылжытты.Иоганн Людвиг Буркхардт-швейцариялық 
шығыстанушыны бірінші кәсіби археолог деп атауға болады. Ол жас кезінде-ақ Нигер өзенінің 
бастауын табуды армандады және 1809 жылы Шығысқа барады.Араб тілін оқып, Құранды жетік 
білген ол жергілікті халыққа оңай үйреніп кеткен. Шығысты зерттей отырып, Иоганн 
археологияның ең үлкен ескерткіші және қазіргі Иорданияның символы Петраны тапты.Поль 
Эмиль Ботта-Француз Эмиль тамаша білім алып, сертификатталған дәрігер және дипломат болды, 
ал 1840 жылы Мосул қаласына француз консулы болып тағайындалды.Тіпті үйінде ол тарихқа аса 
бейімділік танытпады және тағайындалуымен бірге ол француз билігінен Ниневиді табу туралы аз 
емес бұйрық алады. Мосул маңындағы төбелердің алғашқы қазбалары нәтиже бермеді, бірақ үміті 
үзілген жас жігіт қазбаларды біріншіден 20 шақырымға, Хорсабадқа көшірді. Күректің алғашқы 
штыктарының астында тақталармен қапталған қабырғалар пайда болды. Ботт тез арада Ниневиді 
тапқанын хабарлады, бірақ олай болмады. Ол әлемге патша Саргон II-нің айбынды астанасы Дур-
Шаррукинді ашты.Остин Генри Лэйярд-Француздың қателігін ағылшындық Остин Лайард 
Шығысқа және оның көне тарихына шын ықыласпен ғашық етіп түзетті.Ол 23 жасында тұманды 
Лондоннан, құрғақ оқулықтар мен шаң басқан мұрағаттардан нағыз археологиялық ескерткіштерге 
дейін Алеппоға қашады. Арманына қарай жылжыған ол жалғыз өзі Алепподан Мосулға дейін 
бұлыңғыр шөл арқылы қиын жол жасады. 1842 жылдың көктемінде ол археологиялық жұмыстарға 
түрік шенеуніктерінен рұқсат алып, жергілікті қазушыларды жалдап, Эмиль Бота соңғы уақытқа 
дейін ештеңе таппаған төбеде жұмыс істей бастайды. Бірнеше күн жұмыс істегеннен кейін жерден 
арыстанның денесі бар үлкен адам басы пайда болды және әлем жұмбақ Ниневидің ашылғаны 
туралы білді.Генрих Шлиман-Бала кезінде әкесі кішкентай Генрихке Троя соғысының оқиғалары 
туралы айтып, Гомердің шығармаларын берді. Бала ежелгі автордың қаһармандарына ғашық 
болып, аңызға айналған Трояны табуға шешім қабылдады.Бірақ жеңістер мен үмітсіздіктерге, 
қайғы мен қуанышқа толы арманға жету жолы 40 жылға созылды. Тек 1870 жылы 46 жастағы 
Шлиман Гиссарлық төбесінде қазба жұмыстарын бастауға мүмкіндік алды. Қазыналы Троя 
табылып, әуесқой археологтың олжалары бүкіл әлемді таң қалдырды. Кейінірек ғалымдар 
Шлиманның әртүрлі дәуірлердің тоғыз мәдени қабатын кесіп өткенін және Троя қабатын жай ғана 
сырғып өткенін дәлелдеді. Бірақ бұл оның ашылуын талап етпейді.Артур Эванс-Шлиманнан кейін 
ағылшын археологы Артур Эванс ежелгі грек мифтері мен аңыздарына сенді, ал немістер Трояны 
тапқан кезде Эванс Минотавр лабиринті туралы мифтің растығына күмәнданбады. 
1898 жылы ол Крит аралында қазба жұмыстарын бастау туралы өтініш білдірді. Бұған дейін ол 
ежелгі өркениеттердің іздерін табу үшін аралға екі рет барған болатын. Екі жылдық дайындықтан 
кейін, 1900 жылы наурызда Эванс 32 қазушыны жалдап, қазба жұмыстарын бастады. 1905 жылға 
қарай Король Миностың Кносос сарайы іс жүзінде зерттеліп, Эванс бүкіл әлемге танымал 
болды.Марселино Санс де Саутуола-Жердің даңқты тұрғындарының осы қатарында лайықты 
орынды испандық заңгер және әуесқой археолог Марселино де Саутуола алады.Бірде ол жер 
сатып алып, аңшылардың бірі оған үңгірлердің бірінің кіре берісіндегі таңғажайып заттардың 
табылғаны туралы әңгіме айтып берді. 1875 жылы Марселино жұмбақ үңгірді зерттей бастады, 
шынымен де ондағы палеолиттік құралдарды тапты.1879 жылы ол 9 жасар қызы Марияны өзімен 
бірге үңгірге алып барды және Альтамира суларында ежелгі адамның қалдырған суреттерін 
ашқан. Марселино Саутуолаға сенбеді, ол алдамшы болып саналған кезде қайтыс болды.
Кейінірек ғылыми қауымдастық ғалымның қызынан қателігі үшін кешірім сұрады.Генрих 
Брюнинг-Археологиядан алшақ неміс инженері және этнографы Перу Ламбаеке алқабында, 

Тукуме ауданында таңғажайып және бірегей ескерткішті ашушы ретінде тарихқа енді.Алып және 
зәулім пирамидаларды инктердің сансыз қазыналарын іздеп жүрген қара қазушылар кездейсоқ 
тауып алған. Ол кезде Генрих Перуде болған және ол олжа туралы қауесетті естіген. 1894 жылы 
неміс бірінші болып Пирамидалар алқабын жүйелі зерттеу жүргізді. Ал 250-ден астам нысанның 
ішінен ол табиғи және адамдар жасаған пирамидаларды бөліп көрсетті. Ескерткіштің шығу 
уақытын да дәл анықтаған.Борис Фармаковский-Француздар мен британдықтар ежелгі 
өркениеттерді зерттеу үшін өз отандарынан алыс жолға шыққанда, Борис Фармаковский 1919 
жылы Ресейдің оңтүстігіндегі ежелгі қала мемлекеті Ольбияны зерттеуге кіріседі.Иә, ол 17 
ғасырда белгілі болған Ольбияны ашқан жоқ. Бірақ ол ежелгі қаланың жыртқыш қазбаларын 
бірінші болып тоқтатып, мақсатты түрде зерттеуге кірісті.Ұлы археологтың тағы бір сіңірген 
еңбегі – осы күнге дейін бүкіл әлемде қолданылып келе жатқан археологиялық зерттеу 
әдістемесінің негізін қалаған ол.Хайрам Бингем-Гонолулуда мұрагер христиан миссионерлерінің 
отбасында ұл бала дүниеге келді, оның есімі Хайрум болды. Бірақ бала әкесі мен миссионер 
атасының жолын қумай, 1905 жылы тарих ғылымының докторы дәрежесін алды.Шытырман 
оқиғаға бейім жас жігіт Латын Америкасына барады, ол жерде Чокекирао үндістерінің ежелгі 
қаласына барады. Үйге оралған соң ол үлкен ғылыми жұмыс жариялады, ал Йель университетінің 
басшылығы Перуге экспедиция жасақтап, Инктердің ежелгі қалаларын іздеуге Бингемге оны 
басқаруды ұсынады. Таулардың бірінің басынан бұрын белгісіз қала табылды. 1911 жылы 24 
шілдеде Хирам және оның экспедиция мүшелері аты аңызға айналған Мачу Пикчуға кірді. Хирам 
Бингем Индиана Джонс фильмінің кейіпкерін жасау кезінде прототип болды деп саналады.Говард 
Картер-өзіне дейінгі және одан кейінгі көптеген археологтар сияқты ағылшын археологы Говард 
Картер де өзінің бүкіл өмірін ашу үшін ұзақ және қиын жолдан өтті.Жас жігіт керемет және кәсіби 
сурет салып, тарихқа риясыз ғашық болды. Оның сәті түсіп, 1891 жылы Мысырға суретші болып 
барады. 1906 жылы ол лорд Карнарвонмен кездесіп, тәуелсіз қазба жұмыстарын бастады.
Мысырда бәрі табылды деп сенетін әріптестері 1917 жылы Корольдер алқабында қазба 
жұмыстарын бастаған Картерге күлді. Бірақ ағылшын өзіне адал болды және 1926 жылы 26 
қарашада Тутанхамонның қабіріне кірді.Борис Мозолевский-Мектепті бітіргеннен кейін Борис 
әскери ұшқыштар училищесіне оқуға түсті, бірақ оны бітірмей, кетіп қалды. Біраз отақшы болып 
жұмыс істедім... Бірақ тағдыр жігітті басқа нәрсеге дайындаса керек, ол археологияда өзін 
тапты.Киев мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітіргеннен кейін Мозолевский скиф-
сармат кезеңін зерттеумен тығыз айналыса бастайды, КСРО-да танымал Наукова Думка 
журналының редакторы болып жұмыс істейді.Сонымен, сәттілік те жоқ емес, 1971 жылы 
Днепропетровск облысындағы Толстай қабірін барлау кезінде, сол кезде белгілі археолог, ол әйгілі 
төс әшекейі - скиф кеудесін тапты. 
Жалпы Археология- адамзаттың өткен тарихын заттай деректер бойынша зерттейтін ғылым. 
Археология термині ежелгі грек тілінен аударғанда архайос- ежелгі, логос- ілім деген мағынаны 
білдіреді. Бұл термин алғашқы грек философы Платон (427-347жж.) пайдаланған. Ең алғаш бұл 
термин нақтылап айтқанда XVIII ғасырда ежелгі өнер тарихы деген мағынаны білдірген. Осы 
уақытқа дейін археология көптеген елдерде тарих ғылымдарына емес жаратылыстану 
ғылымдарының қатарына қосылады. Елімізде (Бұрынғы Кеңес Одағы территориясында) 
археология тарихтың бір саласы болып есептелді. 
Археология-тарихты жазуға дейінгі кезеңін зерттеуде үлкен рөл атқарады. Жалпы адамзат тарихы 
2,5 млн жылды құрайтын болса, жазуға дейінгі тарих адамзат тарихының 99,9% құрайды. 
Сондықтан адамзат тарихының көп бөлігі археологиялық деректер бойынша зерттеледі. Ең алғаш 
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу және де деректерді ұғып түсінуге талпыныс ежелгі 
дәуірден басталған болатын. 
Ежелгі Рим ақыны және ойшылы Лукреций Кар (б.д.д I ғ.) жазуға дейінгі тарихы үш дәуірге 
бөлген болатын. Олар тас, мыс және темір дәуірлері. Осы дәуірге бөлуді археологтар қазір де 
кеңінен пайдаланып келеді. Орта ғасырлар кезеңінде археология біржолата ұмытылып кеткен 
болатын. Археологияға деген жаңа көзқарас қайта өрлеу дәуірінде қалыптасты. XVI ғасырда 

көптеген археологиялық қазба жұмыстары Италияда жүргізген болатын. Жүргізген қазба 
жұмыстарының басты мақсаты ежелгі грек және ежелгі рим ерекшелігін, асыл тастарын, әртүрлі 
әшекей бұйымдарын табу болды. XVIII ғасырда Помпей және Геркуланума қалаларында 
археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген болатын. Жалпы осы археологиялық қазба 
жұмыстарының қайта жандануы XVIII ғасырдың 40 жылдары басталған болатын. Бірақ та нақты 
әрі нағыз ғылыми зерттеулер тек Ұлы Француз революциясынан кейін бастау алады. Жалпы 
Археология ғылым ретінде тек XIX ғасырда қалыптасты. Осы кезде Египет пен Қосөзендегі ежелгі 
өркениеттер табылған еді. 1836 жылы дат археологы Х.Томсен археологиялық материалдар 
арқылы адамзат тарихының ең алғашқы үш ғасыры (тас, қола, темір) туралы гипотеза айқан, оның 
гипотезасын Е.Ворсо ары қарай дамытқан. Буше де Перт табылған тастарды еңбек құралдар екенін 
нақты ғылыми әдістер арқылы дәлелдеген болатын. 1837 жылы француздың археологы Э.Лартэ 
алғашқы тас құралдар жасаған адамдар мамонттар және т.б қазба жұмыстары кезінде аталған 
жануардың замандасы болғандығы анықталған. 
1869-1893 жылдары атақты француз зерттеушісі Г.Мортилье Томсеннің және Ворсонның 
хронологиялық құрылысын ары қарай дамытқан еді. Ол тас құралдардың алғашқы хронологиялық 
сызбасын жасаған. Оның ғылыми айналымға еңгізген терминдері әлі күнге дейін қолданылып 
келеді. Мысалы: ашель, мусьте және т.б. 1865 жылы археолог этнолог Д.Леббок тас ғасырын екі 
дәуірге палеолит пен неолитке бөлуді ұсынды. XIX ғ. аяғында француз археологы Э.Пьет 
олардың арасындағы өтпелі кезең мезолитті ашты. Қола және темір ғасырлары да ежелгі және 
кейінгі болып екіге бөлінді. XIX ғасырдың аяғында археологиялық жаңа термин «Энеолит» мыс-
тас ғасыры пайда болды. Ол тас ғасыры мен қола дәуірі арасындағы өтпелі кезең болып табылады. 
Археология әлемдегі ең қызықты әрі таңғажайып мамандықтардың бірі сонымен қатар адамнан 
үлкен еңбекқорлық, шыдамды лық, мақсаттылық және белгілі бір сәттілік талап етеді. 
Кейбір археологиялық жаңалықтар күллі әлемді тәнті еткен. Мысалы көне римдік Помпейдің 
ашылуы, ерте заманның өркениетін тануға септігін тигізген. Осы секілді тарихи маңызы ерекше 
болған ескерткіштер түрлері өте көп. Мысалы: Хисарлык қорғаны. Хисарлык қорғаны Түркия 
жерінде орналасқан. Мұндай төбе троялықтардың өмірде шынымен болғандығын дәлелдейді. 
Илиада уақыты кезіндегі Гомер поэмалары тек аңыз ретінде айтылып келген. XIX ғасырдың 20-
70-ші жылдарында жасалған қазба жұмыстары сәттілікке жолығып, өткен заманнан бері біраз 
деректі мәліметтер жинақталды. Соның арқасында Троя мемлекетінің шын мәнінде өмір сүргендігі 
нақты анықталды. Мегалозавр. Мегалозавр – ең алғаш болып зерттелген динозавр. Әрине, осыған 
дейін археологтар сүйек қалдықтарын тауып алып жатты, алайда технологияның жоқтығынан 
нендей жануарға кезіккенін анықтай алмаған. Археологиялық жұмыстардың қарқын алуы 
жүздеген динозаврлардың этимологиясын беріп, ұлттық мұражайларға экспедиция жемісі ретінде 
жұрт алдына көрсетілді.Саттон-Ху қазынасы. Саттон-Ху – Британия елінің ең қымбат асыл 
қазынасы ретінде саналады. Ол VII ғасырда билік еткен корольдің жерленген мазары. Онымен 
бірге жанына көптеген асыл заттар: әшекей, лира, қылыш, дулыға секілді баға жетпес қазыналар 
қойылған. Сонымен қатар жерлеу камерасының жан-жағын өзге он тоғыз жерлеу қабірі қоршап 
жатыр.Дманиси. Хомосапиенстің эволюцияға түскен ежелгі адамдарын зерттеу жұмыстары көп 
жылдардан бері жалғасып келеді. 1,8 миллион жыл жас шамасындағы адамның ми бас сүйегі 
Грузия елінің Дманиси қаласында табылды. Ол Африкадағы табылған хомоэректуспен екі түрлі 
кезеңде дамығандығын айтады. Алтын адам. Алтын адам — темір дәуірінен бері сақталып келе 
жатқан сақ тайпасының алтын киім киінген сақ жауынгері. Алтын адам Алматы облысының Есік 
қаласындағы Есік өзені бойында сақ обасынан табылған. Оны 1969-1970 жылдары Есік обасына 
жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары барысында Кемел Ақышев тапты. Алтын адам киімі 
төрт мыңға жуық алтынмен әрленген барыс, таутеке, арқар және басқа өзгеде құс жануарлары 
сияқты пішіндерге нақышталып, қымбат асыл тастармен безендірілген. Бұл ескерткіш көне 
дәуірдегі материалдық мәдениет, өнер, мифология, т.б. салалардан мол дерек беріп қана қоймай, 
сақ тайпасының мемлекеттік өркениеті ертеден қалыптасқандығына көз жеткізеді. 

Еліміздің шексіз территориясында ежелгі заманда мекендеген тайпалар мен халықтардың 
палеолит дәуірінен бергі тарихын көрсететін бай археологиялық ескерткіштер көп. Бұл 
ескерткіштер өте маңызды, өйткені бізге жеткен жазба әдебиеттер көп нәрсенің бетін аша 
алмайды. Ерте замандағы Қазақстанда мекендеген тайпалардың сол кездегі Сібір, Орта Азия, Еділ 
бойы, олармен қарым-қатынасы болған Қазакстанның археологиясын зерттемей оның тарихын, 
мәдениетін, этногенезін зерттеу мүмкін емес. Кеңес үкіметі кезіндегі археологиялық зерттеулер 
революцияға дейінгі археологиялық реттеулерге негізделген болатын. Археологиялық 
ескерткіштер жайыдағы алғашқы мәліметтер 1701 жылы Семен Ремезев шығарған «Сібірдің 
чертеж кітабы» мен «Чертежная книга Сибири» 1937 жылы бұл материал кайта жарық көрген оған 
қоса берілген атласта көрсетілген. Бұл Қазақстан археологиялық ескерткіштерін картаға түсірудің 
бастамасы еді. Бұдан кейінгі мәліметтер Ресей Ғылым Академиясы Солтүстік экспедициясыны 
есептерінде берілген. Г.Ф.Миллер Сібірді зерттеуде археологиялық ескерткіштерді зерттеудегі 
бірге қазба жұмыстарын да жүргізген, Ол жайында мәліметтер И.Г.Гмелин, Х Барданес, 
А.Муравин, И.Гладышев еңбектерінде берілген. 
Қазақстанның Ресеймен бірігуіне байланысты зерттеу жұмыстары да күшейе түсті. Елімізді алғаш 
зерттеген ғалымдар Қазақстаның мәдениеті, тарихы жайында, ал географтар, геологтар, геодезист, 
натуралист, топографтар ежелгі обалар мен көне қалалар туралы тас жазулары мен тас мүсіндері 
зерттеген. Қазақтың кең даласы алтынға өте бай. Сол Алтын адамнан бастап түрлі ежелгі қазақтың 
керемет болмысын танытатын, көне тарих беттерінен сыр шертетін түрлі мұралардың қазындысы 
табылды және бүгінгі күні мұражайларда сақталуда. 
Бірақ та бар уақытарын қазба жұмыстар мен зерттеулерге арнаған археологтардың еңбектерін 
ескере кеткен жөн. 
Әлкей Марғұлан- Оңтүстік Қазақстан облысы, Талас және Шу өзендерінің бойында көне қала 
мәдениетінің іздерін ашып зерттеді. Отырар, Тараз, Сайрам және Сығанақ қалаларында 
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізумен бірге сан алуан көне аңыз әңгімелер, ертегілер мен 
эпикалық жырлар нұсқаларын ел арасынан көптеп жинады, қазақтың материалдық және рухани 
мәдениетімен жіті шұғылданды. Оның жан-жақты жүргізген археологиялық және этнографиялық 
зерттеулерінің нәтижесі 1950 жылы басылып шыққан Қазақстандағы көне қалалар тарихы 
жайындағы көлемді монографиялық еңбегі болды. 
Мадияр Елеуов. 1946 жылы Қызылорда қаласында туылған тарихшы, археологтің еңбегі өте зор 
және бағалауға тұрарлық. Тараз қаласының ежелгі орнын зерттеу барысында VII-VIII ғасыр 
аралығына сәйкес келетін үйлердің қирандыларын тапқан болатын. 80-ге жуық ортағасырға сәйкес 
келетін тиындардың куәгері болған. Зерттеу барысында XI-XII жататын керамика бөлігін тапқан. 
Оның ішкі бөлігінде бейнеленген қыздың Айша Бибі болу мүмкіндігі жоғары екендігін айтқан 
болатын. Өйткені, керамикада бейнеленген ою-өрнектің салыну әдісі Айша Бибі кесенісімен 
сәйкес келетінін аңғарған. 
Кемел Ақышев. 1950 жылдардың соңында К.Ақышевтің қазба жұмыстары кезінде табылған сақ 
дәуіріне жататын Бесшатыр қорымы оның ғылыми өмірбаянынан ерекше орын алады. Көне және 
орта ғасырлардағы Қазақстан ескерткіштерін әлемдік маңызы зор Есік обасынан табылған «Алтын 
адам», Бесшатыр, Отырар жәдігерлерін ашып зерттеді. Қола, ерте темір дәуірлерінің 
мәдениеттерін кезеңдеу және мерзімдеу мәселелерін анықтады. 
Кеңестік заманда Қазақстан археологиясы үлкен жұмыс жасады. Білікті археолог ғалымдардан 
құралған экспедициялардың кешенді зерттеуі нәтижесінде Есік қорғанынан табылған Алтын адам, 
Отырар қалашығының орны, Тамғалы петроглифтері, Берел қорғандары, Беғазы-Дәндібай 
мәдениеті, Ботай ескерткіштері, Ақыртас кешені т.б. тек Қазақстанның емес әлемдік деңгейдегі 
аса құнды археологиялық мұралардың қатарына енді.Жасыратыны жоқ, тарих ғылымы кей кездері 
саяси идеологияның ықпалын сезініп жатады. Бұл ретте, өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары 
Кеңес Одағы ыдырап, еліміз өз тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін отандық тарихты қайта 
қарастыру, коммунистік идеология таңған бағыттарды, яғни өткен тарихымыздың ақтаңдақ 
тұстарын қайта зерделеу мәселесі күн тәртібіне шықты.Тәуелсіздік жылдары жаңа археологиялық 

қазба жұмыстары қарқын алып, кеңестік кезеңде берілген тарихи пайымдарды жаңаша 
көзқараспен қайта бағамдау ісі жолға қойылды. Автохтонды қазақ халқының күні кеше пайда 
болмағанын, оның әлем өркениетіне қосқан үлесі, ежелгі тарихтағы орны т.б. туралы 
концептуалды ғылыми негіздемелер жариялана бастады.Тәуелсіздік жылдары отандық 
археологтар палеолит дәуіріне жататын құнды жәдігерлерді, шеберхана өнімдерін ғылыми 
айналымға енгізіп, Қазақстан жеріндегі адамдардың өмір сүру тарихын шамамен 1 миллион жылға 
дейін ұзартты. Зерттеу жұмыстары нәтижесінде бүгінгі Қазақстан жерінде көшпелілердің мал 
және егін шаруашылығының өркен жайғаны дәлелденіп, ғылыми айналымға енгізілді. Ұлы Жібек 
Жолы бойындағы қалашықтар тарихы зерделеніп, Қазақстанның әлемдік тарихтағы тарихи орны 
айқындалды.Әлі күнге дейін қазақ халқының көшпелі болғандығы, әлемдік мәдениетке негізінен 
отырықшы халықтардың қосқан үлесі зор екендігі жөнінде көзқарас жалғасып келеді. 
Қазақстандық археологтардың палеолит, неолит, мезолит және орта ғасырлық кезеңдерге қатысты 
тыңғылықты зерттеу жұмыстары қазақ даласында мал шаруашылығымен қатар егіншілік, қолөнер, 
тігін, сауда-саттық, әскери сала және сәулет өнерінің өркен жайғанын, Ұлы Жібек Жолы 
бойындағы қалалар батыс пен шығысты байланыстырған маңызды орталық болғанын дәлелдеді. 
Қазақстан археологиясының шарықтау шегіндегі шешуші оқиға – 1991 жылы Ә.Х. Марғұлан 
атындағы Археология институтының құрылуы болды (ҚазКСР Министрлер кабинетінің 1991 
жылы 28-тамыздағы № 496 «Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының құрылуы 
туралы» Жарғысы). Институт Тәуелсіз Қазақстанның құрдасы бола отырып, Республикадағы 
археология ғылымын басты үйлестіруші ретінде өзінің жиырма жылдық шығармашылық және 
жасампаз жолын лайықты жүріп өтті.Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты бірден 
құрылған жоқ. Оның қалыптасуы кеңестік уақытта, 1946 ж. ұйымдастырылған Қазақ КСР Ғылым 
академиясы құрамындағы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология и этнография институты 
қабырғасында басталды. 
Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ортағасырлық 
ғалымдарға, тарихшыларға, географтарға, саяхатшыларға тиесілі. 
Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ортағасырлық 
ғалымдарға, тарихшыларға, географтарға, саяхатшыларға тиесілі. Олар өз шығармаларында өздері 
көрген немесе әңгімелерден өздеріне белгілі ерекше заттарды, өз дәуіріндегі оқиғалардан көп 
бұрын болған бейнелерді атаған.Қазақстанның өткенін ғылыми тұрғыдан зерттеуде І Петрдің көне 
сирек кездесетін жәдігерлерге ұқыптылықпен қарауды, оларды сипаттау мен жинауды, сондай-ақ 
оның бастамасымен Сібір мен Қазақстан территорияларын зерттеуге бағытталған шараларды 
белгілейтін жарлықтары маңызды рөл атқарды. Қазақстан Ресеймен көршілес. Осы әрекеттердің 
нәтижесінде 1701 жылы Тобылдық боярдың ұлы С.Ремезов жазған «Сібір сурет кітабы» пайда 
болды. Онда географиялық деректермен қатар қазақ даласының археологиялық ескерткіштері 
туралы мәліметтер бар. Археологияға қатысты мынадай қызықты мәліметтер 1733 жылы академик 
Г.Ф. Миллер. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар Л.Делаклоер, И.Фишер, геодезистер 
А.Красильников, А.Иванов, М.Ушаков болды.1768-1774 жылдардағы Қазақстанды археологиялық 
зерттеу. Еділ бойы, Орал, Сібір және Қазақстан халықтарының тарихын, географиясын, 
этнографиясын зерттеу мақсатында ұйымдастырылған екінші академиялық экспедицияны 
жалғастырды. Экспедицияға сол кездегі көрнекті ғалымдар: П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги, 
П.И. Рычков, Х.Бардамес.XIX ғасырдың бірінші жартысында және. Ресейде Орталық және 
Шығыс Қазақстанның табиғи ресурстарына қызығушылық артты. Геологтар, тау-кен инженерлері 
маршрут бойынша көне жәдігерлерге назар аударып, оларды сипаттап, эскиздерін жасап, сол 
арқылы осы аудандардың ескерткіштері туралы мәліметтер қорын көбейтті. 19 ғасырдың ортасына 
қарай, осылайша, негізінен Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан бойынша айтарлықтай 
материалдар жиналды. Осы уақыт үшін біз мақсатты зерттеулер нәтижесінде емес, көбінесе жол 
бойында алынған, көбінесе кездейсоқ ақпараттың алғашқы жинақталуы фактісін айта аламыз.
Кейбір зерттеушілер қорғандарды қазды, сол кезде болмаған қазба әдістемесі және құжаттаманың 
негізгі деңгейі қазба жұмыстарының негізгі міндетін заттарды іздеуге түсірді. Дегенмен, 

ескерткіштерді есепке алу, оларды картаға түсіру, бекіту фактілері бар және олардың еңбегінің 
құндылығы осында. Сол кездегі атқарылған істердің көбі бүгінде де маңызын жойған жоқ.
Қазақстан археологиясы дамуының бұл кезеңін бастапқы кезең ретінде сипаттауға болады. XIX 
ғасырдың екінші жартысынан бастап. Қазақ даласының көне жәдігерлері Тарих мұражайының 
археологиялық комиссиясының, Мәскеу археологиялық қоғамының және Ресейдің басқа да 
орталық ғылыми мекемелерінің назарын аударады. Түркістан генерал-губернаторлығының 
Сырдария (Түркістан) және Жетісу облыстарының құрамында құрылуына байланысты жаңа 
жерге, оның ішінде оның өткеніне деген қызығушылық күрт артуда. Жетісу тарихының 
археологиялық ескерткіштері туралы маңызды жазбаларды Ш.Ч.Уәлиханов қалдырған, ол Талғар 
елді мекенін, Шыңғылда қирандыларын сипаттаған. 1862 жылы Қазақстанда археологиялық 
жұмыстарды В.В.Радлов жүргізді, оның есімі қола дәуіріндегі жерлеулердің ғылыми негізделген 
алғашқы қазбаларымен байланысты. В.В.Радлов Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен Сібір көне 
жәдігерлерінің классификациясы мен периодизациясын ұсынды. Ол бұл аймақтардың мәдени 
тарихын кезеңдерге бөлді: мыс және қола дәуірі, ең көне темір дәуірі, соңғы темір ғасыры және 
ерте орта ғасырлар. Алтайда, оның ішінде Берел қорымында мәңгі тоңы бар қорғандарды тауып, 
қазу құрметіне ие болған В.В.Радлов еді. Бұл ғалымның еңбектері Қазақстан археологиясының 
дамуындағы үлкен қадам болды. 1867 жылы археологиялық комиссияның тапсырмасымен 
орыстың белгілі шығыстанушы ғалымы П.И.Лерх Түркістан өлкесін зерттеді. Сырдарияның 
Сауран, Сығнақ қалаларының қирандыларын зерттеп, Талас алқабындағы бірқатар елді мекендерді 
аралап, Жанкент қонысын қазды. П.И. 
Лерх ортағасырлық қоныстарды тіркеумен, жан-жақты сипаттаумен қатар, олар туралы жазбаша 
мәліметтерді іріктеп алып, осы үзінділерге талдау жасап, түсініктемелер берді. Жазба 
деректердегі мәліметтерді өзінің археологиялық олжаларымен салыстыра отырып, кейбір 
қирандыларды нақты тарихи қалалармен де анықтады. Археологияның дамуында шешуші рөл 
атқарған оқиға осы аймаққа В.В. Бартольд 1893-1894 ж Шу, Талас аңғарлары, Ыстықкөл ойпаты 
мен Іле өзені аңғарындағы ескерткіштерді зерттеді. Оның «Орталық Азияға ғылыми мақсаттағы 
сапары туралы баяндамасы» әлі күнге дейін тарихи-археологиялық зерттеулердің үлгісі болып 
табылады. Көптеген жазба деректерге сүйене отырып, зерттеуші қалаларды өзі зерттеген нақты 
ескерткіштермен сәйкестендіріп, олардың жерсіндірілуін келтірді. Олардың қатарында Тараз 
қаласы да бар. Ол Верный қаласы аймағындағы қалалық мәдениеттің ежелгі бастауын атап өтті.
Кейінгі еңбектері В.В. Бартольд Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының өткен тарихының 
пердесін ашты. Оның іргелі зерттеулері қалалардың тарихи топографиясын, олардың 
локализациясын, антикалық және орта ғасырлардағы тарихи оқиғалардағы рөлін, қалалардың 
өздерінің пайда болуы мен даму тарихын зерттеу саласындағы кейінгі көптеген зерттеулерге негіз 
болды. түркі-соғды қатынастарының нұры. Оның есімі 1895 жылы Ташкентте құрылған және 
өлкенің өткеніне, тарихына, сәулет өнері мен өнер ескерткіштеріне қызығушылық танытқан 
жергілікті зиялы қауым өкілдерін, әскерилерді, шенеуніктерді біріктіретін Түркістан археология 
сүйер қауым үйірмесін ұйымдастырумен байланысты. 
20 ғасырдың басында құрылған Орталық, Солтүстік-Шығыс Қазақстанды археологиялық 
зерттеуде маңызды рөл атқарды. Орыс географиялық қоғамының Батыс Сібір, Семей және 
Орынбор бөлімдері, Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясы. Нәтижесінде ХІХ – ХХ ғасырдың 
басында бай фактілік материалдар жинақталып, белгілі бір дәрежеде жүйеленді. Көне 
жәдігерлерді қорғау шаралары да қолға алынды. Сол кездегі көптеген ескерткіштер қазір қираған, 
қираған, тек алғашқы зерттеушілердің ынта-ықыласы арқасында ғана ғылым бүгінде олар туралы 
мәліметтерге ие болып отыр. Жалпы, 19 ғасырдың ортасынан 19 ғасырдың ортасына дейінгі 
уақытты қамтитын Қазақстандағы археологияның алғашқы дамуы кезеңі ерекше. 1917 жылғы 
революциядан кейін археологиялық зерттеулер жалғасты, бірақ мемлекеттік негізде. 1919 жылы 
Санкт-Петербургте Материалдық мәдениет тарихы академиясы, 1920 жылы Ташкентте Түркістан 
мұражайлары мен көне дәуір, өнер және табиғат ескерткіштерін қорғау комитеті (Түркомстарис) 
құрылды. Комитеттің тікелей міндеті, ұсынысы бойынша В.В. Бартольд Түркістанның 

археологиялық картасын құрастырған. Осылайша көне ескерткіштерді есепке алу, зерттеу, сақтау 
жұмыстарының басы қаланған.Революциядан кейінгі алғашқы жылдардағы еңбектердің ішінде 
П.П. Иванов Сайрамдағы және В.Д. Городецкий Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде, Талас 
алқабында. Батыс Қазақстандағы Қырғылда І және Қырғылда ІІ, Орал-Сай, Құнанбай-Сай 
қорымдарының табылуы мен қазба жұмыстары, 1926 жылы М.П. Грязнов бай материал берді 
және андронов мәдениеті Батыс Сібірге ғана тән деген қалыптасқан пікірді өзгертті. 1930 
жылдары бірқатар ірі экспедициялар өз зерттеулерімен республиканың көптеген аймақтарын 
қамтыды. Олардың қатарында П.С. Рыков, О.А. Кривцова-Гракова, С.С. Черников. Қ.И.
Сәтбаев. 
Сол жылдары Қазақстандағы ғылыми мекемелердің қызметі жанданды. Ескерткіштерді есепке 
алу, кездейсоқ табылған заттар мен шағын қазбаларды есепке алуды Қазақстанның Орталық 
мұражайы жүзеге асырады. Баспасөз беттерінде өзен бойындағы қоныс туралы мақалалар 
жарияланады. Көксу және Жетісу ескерткіштері туралы. 30-шы жылдардағы археологиялық 
жұмыста маңызды орындардың бірін Материалдық мәдениет тарихы институты (КСРО ҒА 
ИИМК) Ғылым академиясының Қазақ филиалымен бірлесіп ұйымдастырған Жетісудағы 
экспедициялық зерттеулері алады. Бернштамның жетекшілігімен А.Н. Соғыс алдындағы төрт 
дала маусымында (1936-1940) Жетісу археологиялық экспедициясы бірқатар елді мекендерде 
ауқымды барлау және стационарлық қазба жұмыстарын жүргізді. Ортағасырлық Тараз 
қалашығында жүргізілген ауқымды қазба жұмыстарының және оның маңындағы ескерткіштерді 
зерттеудің нәтижелері бойынша осы аймақтың археологиялық материалдарын кезеңге бөлу 
ұсынылды, қала дамуының негізгі кезеңдері белгіленді және қалыптасу жолдары анықталды.
Қазақстан археологиясы үшін бұл ортағасырлық қаланы кешенді тарихи-археологиялық 
зерттеудің алғашқы тәжірибесі болды. Мақалаларында А.Н. Бернштам жаңа материалдарды 
жариялап қана қоймай, сонымен қатар ортағасырлық қала тарихының маңызды мәселелерін, 
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудың отырықшы және көшпелі халқының өзара әрекеттесуін, 
қаланың қалыптасу мәселелері мен Жетісудың ең маңызды мәселелерін атап көрсетті және 
ішінара шешті. оның мәдени-тарихи байланыстары, сондай-ақ тарихи топографиясы. 20-
жылдардың соңы – 40-жылдардың басы кезеңі. Қазақстан археологиясының дамуындағы екінші 
кезең деуге болады. 1946 жылы Қазақстанда Ғылым академиясының құрылуымен республикадағы 
археологиялық жұмыстардың басым бөлігін Тарих, археология және этнография институты 
жүргізе бастады. Ч.Ч. Уәлиханов. Сол уақыттан бері археологиялық зерттеулердің ауырлық 
орталығы Алматыға ауыстырылды, археология бөлімі құрылуда, оның бірінші меңгерушісі А.Х.
Марғұлан. Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич, Т.Н. Сенигова, А.Г. Максимов, кейінірек Қ.А. Ақышев, 
Г.В. Кушаев, А.М. Оразбаев, М.Қ. Қадырбаев. Жалпы, 1946 жыл Қазақстан археологиясының 
дамуындағы үшінші, сапалы жаңа кезеңнің басталуы болды.Кафедра құрған алғашқы 
археологиялық экспедиция Орталық Қазақстан (ЦҚАЕ) болды, оны А.Х. Марғұлан. 
Осы уақытқа дейін ОҚАО Сарыарқа көне жәдігерлеріне жүйелі түрде зерттеу жүргізіп келеді, олар 
әрқашан аумақтық ауқымымен ғана емес, сонымен қатар зерттелген ескерткіштердің кең 
хронологиялық диапазонымен де ерекшеленді. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің 
орындарын, Андронов және Дәндібай-Беғазин мәдениеттерінің қоныстары мен қорымдарын, 7-1 
ғасырлардағы жерлеу құрылыстарын тауып, зерттеп, қазды. б.з.д., түркі дәуіріндегі қорғандар, 
ортағасырлық қоныстар мен қоныстар. А.Х. Марғұлан Орта ғасырларда Орталық Қазақстан 
көшпелілер елі ғана емес, отырықшы және қалалық мәдениет ошақтарының бірі болғанын 
дәлелдей білді. 
Қазақстандық археология дамуының келесі кезеңі 60-70 жылдарды қамтитын төртінші кезең.
Жаңа ескерткіштерді анықтаумен, оларға алғашқы сипаттама берумен байланысты зерттеулерді 
кеңейту ғана емес, сонымен қатар ұзақ мерзімді стационарлық қазбаларды ұйымдастыру, негізгі 
ғылыми мәселелерді тұжырымдау және шешу арқылы оларды тереңдету процесі жүріп жатыр.
А.Х. басқаратын Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы. Марғұлан, одан кейін 
М.Қ.Қадырбаев, С.М.Ахинжанов әлі күнге дейін қола дәуірі мен ерте темір дәуірі орындарын 

зерттеудегі негізгі міндеттерді анықтады.Тасмола мәдениетінің қорымдары, Тасмол және 
Нұрманбай тракттарындағы Андронов ескерткіштері зерттелді. Бұл ретте қола дәуірінің 30 
қонысы зерттелді. Олардың ішінде Атасу, Ортау, Бұғылы, Ақсу-Аюлы, Байбола, Жамантас, 
Тағыбай-Бұлақ. Солтүстік Бетпақдалада Ақсай және Сартабан қорымдары, Атасу алқабында 
Қараөзек қорымдары, сонымен қатар кен игеру зерттелді. Қарқаралы және Баянауыл таулары 
аймағында көптеген андронов орындары табылып, зерттелді. 1966 жылы Орталық Қазақстан 
археологиясына арналған іргелі зерттеу А.Х. Марғұлан, Қ.Ә. Ақышев, М.Қ. Қадырбаев пен А.М.
Оразбаев. Кейінірек 1979 жылы А.Х. Марғұлан, 50-60 жылдары жинақталған материалдарды 
пайдалана отырып. көне Сарыарқаның таңғажайып құбылысы Беғазы-Дәндібай мәдениетіне 
арналған монографиясын жариялайды.Кең көлемде жүргізілген қазба жұмыстары, Солтүстік және 
Орталық Қазақстанда алынған материалдарды жан-жақты талдау Г.Б. Здановичке олардың жаңа 
периодизациясы мен хронологиясын ұсыну. Жаңа деректер жинап, В.В. Евдокимов қола 
дәуіріндегі Орталық Қазақстан халқының шаруашылығы мен демографиясының мәселелерін 
зерттейді. 
ҚАЗАҚСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫ. ҒЫЛЫМИ ЖЕТІСТІКТЕР.Көрнекті 
шығыстанушылар мен тарихшылар – В.В. Бартольд, В.В. Радлов, П.И. Лерх, Ч.Ч. Уәлиханов, 
сондай-ақ прогрессивті орыс интеллигенциясының өкілдері қатысты.Олардың қазақ халқының 
тарихы мен мәдени мұрасына деген көзқарасы айқын. Сонымен, атақты қайраткер В.В. Стасов 
қазақ археологиялық ескерткіштері Римнің классикалық көне жәдігерлерінен кем емес қызықты 
екенін атап өтті. «Жанкент маңындағы ескі қала (Сырдария бойындағы Қазалы маңындағы 
қирандылар) неге біздің Помпей болмасын» деп жазды ол бір шығармасында. Кеңес заманында 
Мәскеу мен Ленинград ғалымдарының сіңірген еңбегі – С.П. Толстова, А.Н. Бернштам, М.П.
Грязнова, С.С. Черникова, С.С. Сорокина, О.А. Кривцова-Гракова, Л.Р. Қызласова. Қазақстанда 
дербес ғылыми бағыт ретінде археология 1946 жылы құрылған Қазақ КСР ҒА жүйесінде 
қалыптасты, оның құрамында А.И. атындағы Тарих, археология және этнография институты 
құрылды. Ч.Ч. Уәлиханов (ИИАЕ). А.Х. Марғұлан. Сондай-ақ бүгінгі күнге дейін зерттеу 
жұмыстарын жалғастырып келе жатқан алғашқы археологиялық экспедиция – Орталық 
Қазақстанды басқарды. 1955 жылдан 1989 жылға дейін археология кафедрасын Қ.А. Ақышевтың 
Қазақстан археологиясының қалыптасуы мен дамуындағы маңызды рөлі баршаға мәлім.Соғыстан 
кейінгі кезеңді қамтитын және 60-жылдардың аяғында аяқталатын кезең ірі экспедициялардың 
ұйымдастырылуымен, тың аймақтағы жұмыстарымен, Қаратаудағы палеолит дәуіріндегі 
олжалармен, Сарыарқа, Ертіс, Ертіс бойындағы зираттарды қазумен сипатталды. Жетісу мен Арал 
теңізі, Тараздың ортағасырлық қоныстары, Баба-Ата, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың 
қоныстары мен қоныстарын зерттеу. Сол кезде Қ.А. Ақышев, А.Г. Максимова, Е.И. Агеева, Г.И.
Пацевич, Т.Н. Сенигова, Г.А. Кушаев, М.Қ. Қадырбаев, Х.А. Алпысбаев, А.М. Оразбаев, В.И.
Садомсков.Келесі кезең археология ғылымының ұйымдық жағынан өсіп, жаңа бөлімдердің пайда 
болуымен ерекшеленеді - археологиялық терминология зертханасы, ортағасырлық археология 
бөлімі, археология мұражайы, жаңа құрылыс экспедициялары және ескерткіштер коллекциясы 
бөлімдері. 1969 жылы олар Тарих, археология және этнография институтының құрамындағы 
Археологиялық орталыққа біріктіріліп, оны Қ.М. Байпақов. 
Дамыған және кейінгі орта ғасырлар кезеңінде малшылар, отырықшы халық және қала 
тұрғындарының өзара әрекеттесу процестері тарихтың бұрынғы кезеңдерінде байқалған сол 
табиғи құбылыстарда – экономикалық, мәдени байланыстарда қайта құрылды. Қарахан мемлекеті 
ретіндегі бірлестік. Қала мен дала екі қарама-қайшы дүние емес, оның экономикалық негізі 
болды. IX басындағы Орталық Азиядағы қалалардың өсуі. 13 ғасыр Көбінесе көшпелілердің 
отырықшылық процесімен байланысты болды. Олар қала мәдениетіне көптеген далалық 
элементтерді әкелді және сол кезде өзіндік қала мәдениеті қалыптасты. Оңтүстікте ғана емес, 
Орталық, Батыс, Шығыс Қазақстанда да тараған. Көшпелілер мен қала тұрғындары арасындағы 
мәдени-экономикалық байланыстарды да кейінірек – Ақ Орда, Моғолстан және Қазақ 
хандығының даму тарихын айшықтау кезінде байқауға болады. Кейінгі ортағасырлық Сайрам, 

Сауран, Сығнақ және Созақ қалалары көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық 
қарым-қатынастардың орталықтары болды, мұнда мәдени алмасу мен сауданы тек Оңтүстік 
Қазақстан қалалықтары мен Сарыарқа көшпелілері ғана емес, сонымен қатар Орталық Азия да 
жүзеге асырды. , Еділ бойы және Шығыс Түркістан. Олар Қазақ хандығының саяси, 
экономикалық және мәдени өмірінде маңызды рөл атқарды. Осылайша, Қазақстандағы 
археологиялық ескерткіштерді зерттеу әртүрлі мәдени дәстүрлер арасындағы қарым-қатынас 
процестерін қайта құруға, Қазақстан территориясының тарихи-мәдени синтез орталықтарының 
бірі болғаны және көшпелі және отырықшы халықтардың өзара әрекеттесуі туралы деректердің 
санын көбейтуге мүмкіндік береді. мәдениеттердің өзара баюына әкелді. Дәл осындай синтездің 
тереңінде Қазақстан халықтары мәдениетінің көптеген жетістіктері жатыр. Алматыда бірқатар 
халықаралық конференциялардың өткізілуі, қазақстандық археологтардың ЮНЕСКО-ның «Ұлы 
Жібек жолы: мәдениеттер диалогы жолы» халықаралық жобасын әзірлеуге қатысуы, бірлескен 
Ресей, Франция, Бельгия, АҚШ және Польша археологтарымен ғылыми зерттеулер.Қазақстан 
Республикасы Ғылым Академиясының МН Археология мұражайы археология ғылымының 
жетістіктерін ілгерілету орталығына айналды, оның материалдары АҚШ, Жапония, Германия, 
Швеция, Финляндия, Египет, және де көрмелерде көрсетілді. Археология және мәдени тарих 
ескерткіштерін қорғау бойынша белгілі жұмыстар жүргізілді. Қазақстан облыстарындағы 
ескерткіштерді толық немесе ішінара паспорттау жүргізіліп, «Қазақстанның тарих және мәдениет 
ескерткіштерінің кодексі. Оңтүстік Қазақстан облысы» 10 томының біріншісі 1994 жылы жарық 
көрді. Қазіргі уақытта Кодекстің келесі томдары шығарылуда. 
Қорытындылай келгенде: Жалпы осы археология ғылымы адамзаттың қалыптасуымен қатар, 
дамуына зор ықпал еткен болатын. Осы орайда археология ғылымының өзіндік даму жолдарынан 
өтіп қалыптасқан. Археология ұғымы грек тілінен аударғанда көне ғылым деген мағынаны 
білдіреді. Археологияны зерттеуде өзіндік әдістері мен тәсілдері бар. Оны көне грек тарихшысы 
Платон ғылымға еңгізген. Еліміздің аумағы өте үлкен әрі алтын бұйымдар мен қазыналарға бай. 
Олардың біразы археологтардың арқасында зерттеліп ашылуда. Бірақ та әлі де ашылмаған құнды, 
әрі құпия деректер тек елімізде ғана емес күллі дүние жүзінде бар. Оны зерттеп ашуға археология 
ғылымының даму үдерісі орын алып келеді. Қазіргі таңда дамыған жаңа технологияларды 
пайдалана отырып зертеу жұмыстарын жүргізу қолданылып келеді. Археология ежелгі 
адамдардың өмірін тұрмыс жағдайын тіршілігін заттай деректер бойынша зерттейді. Археология 
ғылымы өзіндік алар орны мен үлкен мақсаты және маңызы бар сала. Археологиялық қазба 
жұмыстарын жүргізу онай шаруа емес. Ол қажырлы еңбек пен талпынысты қажет етеді. Бұл 
орайда археолог ғалымдардың еңбекгін бағалауымыз керек. Осы археология ғылымының дамуына 
көптеген жаңарту жұмыстарын жүргізуіміз керек. Бүгінгі күннен бастап ескерткіштерді қорғап, 
жас ұрпаққа мәдени мұраны сақтауды үйретуіміз керек. Археологияны ғажайып ғылым деп айтар 
едім.