Атом құрылысы

Атом ядросының негізгі сипаттамаларының бірі оның электр заряды болып табылады. Атом ядросының зарядын алғаш рет 1913 жылыГ.Мозли өлшеген. Ал ядроның зарядын тікелей өлшеуді ағылшын физигі Дж.Чедвик 1920 жылы жүзеге асырды. Атом ядросының заряды элементар электр зарядының Менделеев кестесіндегі химиялық элементтің {\displaystyle ~Z} реттік нөміріне көбейтіндісіне тең болады:

Сонымен, Менделеев кестесіндегі химиялық элементтің реттік нөмірі кез келген элемент атомының ядросындағы оң зарядтардың санымен анықталады. Сондықтан элементтің {\displaystyle ~Z}реттік нөмірін зарядтық цан деп атайды.

Атом қүрамына оң зарядты бөлшектер кіретінін 1911 жылы ағылшын ғалымы Э. Резерфорд тәжірибе арқылы дәлелдеді Орасан көп атомдар  арқылы өткен сәулелердің тек кейбіреулёрі ғана бағытын өзгертеді. Бұдан атомның құрамындағы оң зарядтар шоғырлапған белшектің көлемі өте кіщкентай екенін байқауға болады.

Осы тәжірибе негізінде Э. Резерфорд атомның планетарлық       теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша атомның ортасында оң. зарядталған ядро болады, оны электрондар орбиталар бойынша айналып жүреді.

Атом электро нейтрал болғандықтан ядродағы оң зарядтардың саны, оны айналып жүрген электрондар зарядтарының са-нына тең. Электрондар массасы өте аз шама болғандықтан, атомның барлық массасы ядроға шоғырланған. Ядроның көлемі атомға қарағанда өте кішкентайЖгер атом, ядро, электрон шар тәрізді десек, атомның диаметрі 10¹⁰ м, ал ядроның диаметрі 10~¹⁵ м болады, яғни ядро атомынан  100 000 есе кіші болады.

Бұдан былайғы зерттеулер ядродағы оң зарядтардың саны Д.М. Менделеевтің периодтық жүйесіндегі элементтің реттік номеріне тең екенін керсетті.

Сонымен элемент атомы ядросындағы оң зарядтардың саны  жете оны айналып жүретін электрондардың саны элементтің. реттік нөміріне тең. Мысалы, кальцийдің периодтық жүйедегі реттік нөмірі 20. Бүдан кальций атомының ядросында 20 оқ за-ряд бар екенін және оны 20 электрон электрондық қабаттарда. айналып жүретініы білуге болады.

Атомдардың электрондық құрылысы Н. Борусынған     атом     қүрылысының     теориясы алуан түрлі болада деп тұжырым жасаған.

Э. Резерфордтың атом қүрылысының планетарлық теориясы атомның оң зарядты бөлшектері мен негізгі массасы көлемі өте кішкентай ядроға жинақталғанын, ал электрондар электрондық қабаттарда ядроны айналып жүретінін көрсетті. Э. Резерфорд теориясының мынадай кемшіліктері болды: біріншіден, электро-динамика заңдарына сәйкес, ядроны айналып жүрген электрон үздіксіз энергия бөлудің нәтижесінде энергия  орын тауысып ядроға қүлап түсер еді де, атом жойылар еді, бірақ атом жойыл-майтын түрақты жүйе. Екіншіден, электрон спираль бойынша қозғалғанда атом энергиясы да үздіксіз азайып, атомның спектрі де үздіксіз болу керек еді, бірақ тәжірибе барлық атомдардын, спектрлерінің сызықша тәріздес екеыін дәлелдеп отыр. Бұл ай-тылғандардан классикалық физиканың заңдары атом қүрылы-сының қүбылыстарын түсіндіре алмайтынын көрсетті. ^ч;_ь^1913 жылы Дания ғалымы.Нильс Бор сутек атомы құрылы-сының теориясын ұсынды. Бұл теорияны жасауда ол 3. Резер-фордтың планетарлық моделін және М. Плаңктың сәуле шығарудың кванттық теориясын негізге алды. Кванттық теория бойынша заттар энергияны жеке-жеке порцріялар — кванттар түрінде сіңіреді немесе бөліп шығарады: мұнда һ — Планк тұрақтысы, V — тербеліс жиілігі. Бор электронның ядроға құламайтъін себебі электрон ядроны аиналғанда паида болатын орталықтан тебетін күш электронның ядроға тартылу күшімен —    теңестіріліп түрады деген пікірге келді:

Ч.Бордың II постулаты. Электрон бір тұрақты орбитадан екін-ый тұрақты орбитаға көшкенде атом квант түрінде энергия сіңі-реді немесе бөліп шығарады:   Е = һ-у, мұндағы   V — тербеліс жиілігі.

Электрон жақын орбитадан алыс орбитаға көшкенде атсш квант түрінде энергия сіңіреді, ал электрон алыс орбитадан жа-қын орбитаға көшкенде атом энергия бөліп шығарады.

Сутек атомы үшін п= болса, оны атомның қалыпты күйі дейді, ал гс = 2, 3, 4 болса, атомның қозған күйі дейді.

Қозған күйде электрон өте аз уақыт болады да квант түрінде знергия бәліп шығарып, қайтадан қалыпты (түрақты) күйге кө-шеді. Бор электрон тек материалдық бөлшек, ол ядроыы белгілі орбпта бойыиша айиалып жүреді деп есептеді. Бүл Бор теория-сының кемшіліктері еді.Кванттық  мехаиика  т ұ рғ ы с ы н а н   а т о м д а р -дағы    электрондардың    күйі.

Кванттық механика — микробөлшектердің — молекулалар-дық, атомдардың қозғалыстары мен әрекеттесулерін зерттейді.

Кванттық теория бойынша электрон әрі материалдық бөлшек-тің, әрі толқынньщ қасиеттерін көрсетеді.

Оның материалдық бөлшек сияқты белгілі массасы болады, қысым туғызады, сонымен бірге электрондар қозғалғанда тол-қындық қүбылыстар байқалады.

Толқындық қасиеттері бар электрон өте шапшаң қозғалып ядро төңірегіндегі кеңістіктің кез келген бөлігінде бола алады. Сондықтан қазіргі көзқарас бойынша электрон ядро төңірегінде белгілі тығыздығы бар теріс зарядтардың электрон бүлтыы түзеді.

Электрон бұлтының мөлшерін, пішінін және кеңістіктегі ор-паласу бағытын көрсететін электронның күйін атомдық электрондық орбиталь дейді. Сондықтан бүдан былай орбита, электрон бұлты деген терминдердің орнына о р б и т а л ь деген термин қолданылады.

Орбитальдар бір-бірінен өздерінің энергиялары, пішіндері және кеңістіктегі орналасу бағыттары арқылы ажыратылады және бүл жағдайлар электрон қасиеттерінің кваыттық сипатын көрсетеді^ондықтан электронның атомдағы күйін 4 квант сан-дарының мәндері-сипаттайды.

І.Бас квант саны п. Бас квант саны п электрондардық жалпы энергия қорын жәые электрондар орналасқан деқгейлер-дің ядродан қашықтығын керсетеді.

Бас квант санының мәндері бүтін сандармен, ал оларға сәйкес келетін энергетикалық деңғейлерді латынша бас әріптермеи белгілейді:

Бас квант саидары         1,   2,   3,   4,   5,   6,   7;

Энергетикалық деңгей    К,   I, М, N. О_} Р, 0.

О р б и т а л ь к в а н т саны. Атом спектрлерін зерттеу жеке сызықтардың бірнеше жіңішке сызықшаларға белінетініы көрсетті,   ал  әр сызықша   атомдағы   злектрон   э.енергиясының кванттық   күйін   көрсете-тіндіктен әрбір   энергетикалық  деңгейдің  энерге-тикалық   деңгейшелерден түратыны        дәлелденді. Энергетикалық деңгейде-гі  деңгейшелердің санын орбитальдық квант санының мәндері   анықтайды. Электрондар   орналасқан деңгейшелерді  қабатш а л а р  дейді.

М а г н и т  к в а н т с а н ы пішіндері бірдей орбитальдардың кеңістікте орналасу бағытын көрсетеді (2-сурет). Магнит •квант саны орбиталь квант санына тәуелді болады және осы орбмталь квант слнының мәніне сәйкес —/, 0, +/ шегінде бола-тын бүтін сандармен көрсетілген мәндері болады. Магнит квант саны деңгеншелердегі орбитальдардың сандарын да анықтайды (2-кесте). б р, й-орбитальдарының кеңістікте орналасу бағыт-тары 2-суретте келтірілген. Сонымен / = 0 болғанда оған сәйкес келетін 5-децгейшеде шар тәрізді бір орбиталь кеңістікте бір ба-ғытта ориаласады, /=1 болғанда оған сәйкес келетін р-деңғей-шеде ор түрлі бағытта орналасқан 3 орбитальдар, 1 = 2 сәйкес келетін й-деңгейшеде әр түрлі бағытта орналасқан 5 орбиталь-дар, ал / = 3-ке сәйкес келетін /-деңгейшесінде 7 орбитальдар бар екенін көреміз

С п и н к в а н т с а н ы т₅ электронның өз осінен қай бағытта қозғалатынын көрсетеді. Электрон өз осінен сағат тілі-нін бағыты бойыыша немесе оған қарсы бағытта қозғалуы мүмкін.

Атомдардың энергетикалық деңгейлері мен деңгейшелеріндегі электрондардың максималь сандары тұратын мәндері болады. Графикалық түрде электрон спинін жоғары немесе төмен бағытталған стрелкалармен белгілейді.

Паули принципі. Атомдардың спектрлерін зерттей келіп швейцария ғалымы В. Паули (1925 ж.) мынадай ереже немесе приндип ұсынды: атомда төрт квант сандарының мэндері бірдей болатын екі электрон болмайды.

Бүл принциптен шығатын салдар бойынша бір орбитальда екі электроннан артық болмайды.

Жоғарыда   келтірілген   бас   (п),   орбитальдық   (/),   магнит (гПі )  квант сандарының мәндерін және Паули принципін папдалана отырып атомдардың деңгейлері мен деңгейшелеріндегі электрондардың үмкін  болатын максималь саыдарын есептеп шығаруға болады

Атом құрылысы және периодтық заң

Атом қүрылысы туралы ілімнің дамуы периодтық заңның фи-зикалық мәнін толық түсіндіріп берді.

Элементтің периодтық жүйедегі реттік ыөмірі сның кестедегі орнын көрсетіп қана қоймай, элементтің ең басты қасиеті болып табылатын ядросындағы оң зарядтарының санын да көрсетеді. Элементтің реттік нәмірі мен атомынығі, ядро зарядтарынын са-ны бірдей болатынын 1912 жылы ағылшын ғалымы Г. Мозли тәжірибе жүзінде дәлелдеді және заң түрінде тұжырымдады. Бұл заңның негізгі мәні мынадай: бастапқы элементтен кейінгі элементке ауысқанда атомдардың  ядро  зарядтары   бірге  өсіп

отырады. Мысалы, сутек ядро заряды 1, гелийдікі 2, литийдікі 3, бсупллийдікі 4 т. с.

Атом ядросыыың оң зарядтарының саны қанша болса, оны аКпалып жүретін электроидардың да саны сонша болады және бір элементтен келесі элементке ауысқанда электрондардың са-иы да бірге артып отырады.

Атом құрылысы туралы ілімнің жетістіктеріне байланысты Д. II. Меиделеевтің периодтық заңы қазір былай айтылады:

Жай заттардың қасиеттері, сондай-ащ элементтердің қосы-лыстарыкың формалары мен қасиеттері олардың атомдарының ядро зарядтарыиық шамасына периодты түрде тәуелді болады.

Бұл заңнық қысқаша түрін былай айтуға болады: элемент-тердің қасиеттері олардың ядро зарядтарынық шамасына периодты түрде тэуелді болады.

Периодтық заңның жаңа анықтамасы оған Д. И. Менделеев берген анықтамасына еш уақытта қайшы келмейді, қайта оны жаңа гылыми деректермен толықтыра түседі және заңның дұрыстығын дәлелдейді. Мысалы, периодтық жүйеде элементтерді Д. И. Менделеев атомдық массаларының өсу ретімен орналас-тырғанда кейбір сәйкессіздіктер байқалады. Атомдық массала-ры ауыр, теллур иодтан бүрын, кобальт никельден бүрын орналасқан, ал атомдардық ядро зарядтарының өсу тұрғысынан қа-рағанда бүлар кестеде дұрыс орналастырылған. Өйткені теллур-ға қарағанда иодтың, кобальтқа қарағанда никельдің ядро за-рядтарының саны бірге артық болып келеді.