Сапалық есептер де бірнеше типтерге бөлінеді: - Сапалық есептер де бірнеше типтерге бөлінеді:
- 1 тип. Заттарды алу;
- 2 тип: Заттын сапалық құрамын анықтау;
- 3 тип. Химииялық заттарды бір-бірінен ажырата білу;
- 4 тип. Химиялық құбылыстарды бақылау және түсіндіру;
- 5 тип. Заттар мен құбылыстарды типтерге және жеке кластарға жатқыза білу;
- 6 тип. Берілген мөлшердегі ерітінділерді даярлау.
- 7 тип. Берілген заттарда қоспаның бар екендігін анықтау және затты қоспадан тазарту.
Химиялық есептерді шығару үшін келесідей әрекет тәртіптері ұсынылады: - Химиялық есептерді шығару үшін келесідей әрекет тәртіптері ұсынылады:
- 1. Үлкен ұқыптылықпен есептің жағдайымен танысу: есептеуді қандай шамамен жүргізуді анықтау, оны әріппен белгілеу, олардың өлшем бірлігін белгілеу
- ( кесте 1.), ізделіп отырған шаманың мөлшері қандай, сан мағынасын анықтау. Берілген есепті қысқаша белгілермен жазу.
| | | | | | | | | | - салыстырмалы атомдық масса
| | | | - салыстырмалы молекулалық масса
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | - ерітіндінің немесе қоспадағы заттың массалық үлесі
| | | | - қоспадағы газдың көлемдік үлесі
| | | | - реакциядағы зат шығымының массалық үлесі
| | | | | | | | | Атомдық масса - Атомдар микробөлшектерге жатқанымен олардың әрбірінің өзіндік массасы бар.
- Атомдардың массасы өте аз шама, макродүниедегі массаның өлшемі-граммен не кг өлшеуге болмайды. Ең жеңіл сутек элементі атомының массасы m(Н) ═0,000 000 000 000 000 000 000 000 001663 кг-ға тең, 1,67∙10 -24 г.
- Табиғатта кездесетін ең ауыр элемент уран атомының массасы m(u) ═3,95∙10 -22 г.
- Атомдық массаны осылай өрнектеу қолайсыз болғандықтан арнайы өлшем бірлігі- (м.а.б.) алынды.
- Массаның атомдық бірлігіне көміртек атомы m(С) массасының 1/12 бөлігі алынады.
- m(Н)═1,99∙10-26 кг ═1,99∙10 23 г
Cалыстырмалы атомдық масса. - Химиялық элементтің салыстырмалы атомдық массасы деп берілген элементтің атомдық массасының көміртек атомы массасының ½ бөлігіне қатынасын айтады.
- Салыстырмалы атомдық масса Аr деп белгіленеді. («r» индексі ағылшынның «rеlative» -қазақша “салыстырмалы”.
- Мысалы:
- Оттек атомының массасы 2,66∙10-27кг немесе 16 м.а.б –ге тең, ол салыстырмалы атомдық массасы 16.
- M(0)=2.66∙10-27 кг=16м.а.б, Ar(o)=16.
“Атом” грекше “бөлінбейтін” деген сөз. Атом - заттың химиялық жолмен бөлінбейтін ең ұсақ бөлшегі. Молекула – жай немесе күрделі заттардың құрамы мен химиялық қасиеттерін сақтайтын ең ұсақ бөлшегі. - “Барлық денелер өте ұсақ көзге көрінбейтін әрі бөлінбейтін, мәнгі қозғалыста болатын бөлшектер – атомдардан тұрады”- деген болжам айтты( 25000 жыл бұрын) Грек философы Демокрит.
- Атомдардың бірдей түрінен құралған.
- Мысалы:
- 1. Молекулалық жай заттар: сутегі, оттегі, азот, галогендер.
- 2. Кейбір бейметалдар: күкірт, фосфор, мышьяк және басқалар.
- 3. Металдар: темір, алтын, мыс, күміс.
- Атомдардың әр түрінен құралған.
- Су, ас тұзы, қант, марганцовка, магнийдің оттекпен қосылысы, т.б.
Химиялық формулалар - Химиялық формуладағы таңбалар индекстер және коэффициенттер
- Химиялық формула-заттың құрамын химиялық элемент таңбалары және индекстер көмегімен шартты түрде бейнелеу. Заттың формуласы бойынша нені білуге болады?
- 1.Жай немесе күрделі зат;
- 2.Сапалық құрамы (яғни, әр атомдардың қандай түрлерінен құралған);
- 3.Сандық құрамы (яғни, әр атом түрінің қоспасы кіреді);
- 4.Салыстырмалы молекулалық массасы;
- 5.Элементтердің массалық қатынастары.
Салыстырмалық молекулалық масса - Заттың химиялық формуласы арқылы оның салыстырмалы молекулалық массасын есептеп шығарады. Ол үшін заттың құрамына кіретін элементтердің салыстырмалы атомдық массалалары пайдаланылады.
- Заттың салыстырмалы молекулалық массасы, оның молекулалық массасының көміртек атомы массасының 1/12 бөлігіне қатысын көрсетеді.
- Салыстырмалы молекулалық масса Мr (Н2О)═(2∙1)+16═18
- Мr (Н2SО4)═(2∙1)+32+(4∙16)═98
Зат құрамының тұрақтылық заңы - ХІХ ғасырдың басында француз ғалымы Ж.Пруст құрам тұрақтылық заңын ұсынды. Әрбір күрделі заттың алыну тәсіліне қарамастан құрамы тұрақты болады.
- Неліктен заттардың құрамы тұрақты болады? Оттегі атомында екі жұптаспаған электроны бар, сондықтан оттек тек қана екі сутегімен байланыс түзе алады.
- Су қандай жолмен алынбасын, құрамы тұрақты болады. Бір оттегі атомымен және екі сутегінен құралған.
Құрамы өзгермелі заттар. - Қазіргі химия ғылымының дамуы құрамы өзгермелі заттардың да болатындығын көрсетті.
- Клод Лун Бертолле зат құрам тұрақтылығы заңы әмбебап емес деген болжам айтты.
- 100 жыл өткен соң орыс химигі Н.С.Курнаков құрамы өзгермелі қосылыстар бар екенін дәлелдеді.
Валенттілік - Валенттілік-химиялық элемент атомының басқа химиялық элемент атомдарының белгілі бір санын қосып алу қабілеті.
- Ал қабілеттіктің сандық өлшемі ретінде валенттік мәндері алынады. Валенттіктің өлшемі ретінде сутек атомы валенттігінің мәні алынған, ол 1-ге тең.
- Валенттік мәндері-элемент таңбасының үстіне не оң жағына жақша ішіне рим сандарымен көрсетіп беріледі, мыс: Сu(ІІ)- “купрум-екі” деп оқылады.
- Кез келген биэлементті заттың формуласы бойынша элементтің белгісіз валенттігін анықтағанда, әрбір элементтің валенттік бірліктерінің саны өзара тең болатынын ескереді.
- Биэлементті қосылыстың құрамындағы элементтің валенттігін, жанындағы валенттігі белгілі элементтің атом санын ескере отырып есептейді.
- Элементтердің валенттігі тұрақты да, айнымалы да болады. Олар бүтін сандармен өрнектеледі.
Биэлементтік қосылыстар - Валенттілік бойынша формула құрастыру.
- Екі элемент бірігіп көбіне биэлементті қосылыстар түзеді. Олардың формулалары дұрыс жазу үшін құрамына кіретін элементтердің валенттік мәндерін білу жеткілікті.
- 1.Орындалу реті
- 2.Элементтердің таңбаларын жазу (Р.О)
- 3.Валенттік мәндерінің ең кіші ортақ еселігін табу (V, ІІ)
- 4.Қосылыстағы элементтер атомдарының қатынастарын табу (5∙2═10)
- 5.Элементтердің индекстерін жазу (Р2, О5)
- 6.Қосылыстың формуласын жазу (Р2О5)
- Элементтің белгісіз валенттілігін анықтау.
- Ал іс жүзінде қосылыстардағы элементтің белгісіз валенттілігін анықтау үшін, жанындағы валенттігі белгілі элементтерді қолдана береді. Әдетте, ондай элементтің қатарына сутекпен қоса оттек те жатады, оның қосылыстарындағы валенттілі ІІ. Мысалы, көмірқышқыл газының СО2 құрамындағы көміртектің валенттігі ІV, өйткені ол ІІ валентті 2 оттек атомымен қосылып тұр.
- Кез келген биэлементті заттың формуласы бойынша элементтің белгісіз валенттігін анықтағанда, әрбір элементтің валенттік бірліктерінің саны өзара тең болатынын ескереді. Мысалы, күкіртсутектің Н2S құрамындағы күкірт атомының санын оның валенттігіне көбейтіп, ең кіші ортақ еселікті табады: 2∙1═2. Оны күкірт атомының санына бөліп, оның валенттігін анықтайды:2:1═2, демек күкіртсутектегі күкірт ІІ валенттік көрсетеді.
Айнымалы валентті элементтердің бинарлы қосылыстары - Мұндай элементтердің валенттігі жанындағы екінші элементтің табиғаиына олармен қандай жағдайда қосылатына тәуелді келеді.
- Мәселен,көмір жанғанда ауа жеткіліксіз болса иіс газы (көміртек (V) оксиді СО, ал жеткілікті болса көмірқышқыл газы (көміртек (ІV) оксиді СО2 түзіледі. Мұнда (ІІ,ІV) валенттік көрсетіп тұр.
- 3 кесте (айнымалы)
Химиялық формулалар бойынша есептеулер - Химиялық есептеулерде заттың салыстырмалы молекулалық массасын анықтау керек болады.
- Ол үшін, оның құрамына кіретін элементтер атомдарының барлығының салыстырмалы атомдық массаларының жиынтығын табады.
- Іс жүзінде әр элемент атомдарының санын ескере отырып, оның салыстырмалы атомдық массаларын жеке-жеке тауып алып, сонан соң өзара қосады.
- Мысалы : Судың салыстырмалы молекулалық массасын есептеп шығарайық:
- Мr(Н2О)═ (2∙1)+16═18
- Мr(Н2О)═18
Күрделі заттың құрамындағы химиялық элементтердің массалық үлестерін табу. - Массалық үлес дегеніміз- химиялық қосылыстағы атом массасының бүкіл молекуланың массасына қатынасы.
- Ол бірдің үлесімен немесе процентпен өрнектеледі гректің ω (омега) әрпімен белгіленеді.
- Mысалы, күкірт қышқылындағы элементтердің массалық үлестерін есептеп көрейік.
- Н2SО4 Аr(H)=1
- Аr(S)=32
- Аr(O)=16
- Mr(H2SO4)=(2∙1)+32+(4∙16)═98
- Немесе проценттік үлесі (0,020∙100)%═2,0%
- Күкірттің массалық үлесі:
- (немесе 32,7%)
- Oттектің массалық үлесі:
- (немесе 65,3%).
- Химиялық қосылыстағы барлық элементтердің массалық үлестерінің қосындысы 1-ге (немесе 100%-ке )тең. Оған келтірілген мысалдағы үш элементтің массалық үлестерін қосып көз жеткізейік: 0,020+0,327+0,653═1, (2,0+32,7+65,3)%═100%
- Жауабы: ω(Н)═0,020 (2,0%); ω(S)═0,327 (32,7%);
- ω(O)═0,653 (65,3%);
Заттың құрамына кіретін элементтердің белгілі массалық үлестері бойынша олардың химиялық формулаларын шығару. - 1есеп. Көміртек пен сутектен тұратын заттың құрамында 75% С бар. Осы заттың химиялық формуласын табыңдар.
- Мұндай есептеулерде процентпен алынған химиялық үлестерді қолданған орынды.
- Енді заттың құрамына кіретін екі элементтің әрқайсысының массалық үлесінің мәнін табатын формуланы шығарайық::
- Бұл теңдеулер х пен у мәндерін тапсақ::
- ω(С)═75% ω(Н)═100%-75%═25%
- СхНу-?
Тексеру жұмысы - 1.Мынадай химиялық формулалар қалай аталады:Cu, N2,C,Hg,S,CI2? Бұл қандай заттарға жатады? Неліктен?
- 2.Мынадай заттардың химиялық формулаларын жазыңдар: а)сутек атомы; ә)сутек иолекуласы; оттектің екі атомы; в)оттектің молекуласы; г)сутектің екі молекуласы.
- 3.Мынадай заттардың химиялық химиялық формуласын оқыңдар: азот қышқылы НNО3, күйдіргіш калий КОН, калий перманганаты КМnО4, тотияйны СuSО4
Қорытынды. - Заттар сапалық құрамы бойынша жай және күрделі болып бөлінеді.
- Заттың құрамы табиғатта таралуы және алу тәсіліне қарамастан тұрақты болады.
- Химиялық формула -заттың құрамын химиялық элемент таңбалары және индекстер көмегімен шартты түрде бейнелеу.
- Молекуладағы атомдар валенттігіне сәйкес байланысады.
- Элементтің валенттігін білу арқылы заттың формуласын құруға және формуласы арқылы валенттігін анықтауға болады.
- Заттың формуласы арқылы оның салыстырмалы молекулалық массасын және құрамындағы элементтердің массалық үлестерін анықтауға болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
