Атты хальщаральщ рылыми-практикальщ конференцияньщ материал дары

34
бмйм адамзатгьщ кас жауы, оньщ барлыгал апат екеледЬ> десе,  улы 
Абай Ke
3inne «Атаныч баласы болма,  адамнын баласы бол!  Экёнац 
баласы -  душпаныц, адамньщ баласы — бауырын» — деген едт.
Эсемднсп унататын табиги сез
1м адам баласында туа пайда бол- 
ганымен, ол журе келе дамиды. Оган эсер ететш факторлар кеп жак­
ты. Сондыктан да оныцдамуы б1реуде жогары, б1реуде темен болуы 
адамнын эстетикалык мэдениейнщ калыптасу дэрежее
1йе де эр турш 
cerrririH типзедь Эсемдакпч адамга типзер эсер! туралы Н. Б. Черны­
шевский былай дейш «Эсемднспч адамга ететш ecepi, ceSin -  ол бей- 
не 
6ip суйюмд1 кк п тч  касывда отырганда белгнётш жаркын куаныш 
сез1мше барабар. Эсемдш атаулыны есегапз жанымыз суйед1, 6i3 оган 
суйсшем13, ен жакын адамдарымызды кергевдей рахаттанамыз».
Улы акын,  кернекп агаргушы, улттык педагогика гылымыныч 
ip re  
тасын калаган Магжан Жумабаев эстетикалык сез1м туралы кезь 
нде былай деген екен: «Жаратылыстыц, сэн енер сулу затгары адам 
жанында сулулык сез
1мдерш оятады. Улб1реген гул, кушренген ор- 
ман, сылдыраган су, былдыраган булак, шекстз-тупстз кара кек тешз, 
r y p n i 
шептермен толкындаган дала, бултпен таласкан бшк тау, куннщ 
ойыншьш алтын 
c e y n e n e p i, 
ерке сулу ай, жулдызды тун. Мше, осылар 
сыкылды жаратьшыстын сулу заттары, 
K epiH icTepi, 
яки искуствоныч 
тылсымдай жанды билеп алып кететш ен, сикырлы сез, сулу картина 
сыкылды 
e c e p n e p i 
адам  жанында 
6 ip  
леззат, 
6 ip  
сурет (живопись), 
скульптура  сыкылды  пластика  искусствосы  адамнын  керу  сезш ш  
сикырпап барып жанга сулулык толкындарын тугызады».
Сулулык сез
1мдер1 адамнын дурыс, сау леззат 1зденуше,  сулу 
нерсеш суюше, кершяз нерседен жиренуше, хатта жаксылыкка умты- 
лып жамавдыктан тиынуына кеп кемек керсетед1. Сондыктан бала- 
ныч сулулык ce3iMflepi жаксы тербие алуга тшстт.
Сулулык сез1мдерш тербие кылу. Эр адамньщ сулулык сез1мдер1 
ер турп! нерседен оянымпаз болады.  Bipeyguci  музыкадан,  йреудйа 
сулу  суреттен,  б
1реудйа  поэзиядан.  Искусствоныч  oirreyip  ipi  6ip 
туршен леззат алмайтын, 6ipeyiHe кумар болмайтын адам болмайды.
Академик М.  Каратаев  «внердач эстетикалык  сипаты» атты  сын 
зергтеулервде: «Бул б1зде теч жаткан меселе. К^азакстанньщ философи- 
ялык ПэШымы болсын, эстетика проблемаларын ага де женда колга алган 
жок.  Ocipece эстетиканы едебиет пен енергцч философиясы, талыми 
деп, карап, осы гылыми философиялык тургьщан eMip мен енердеп эсте­
тикалык касиет-сипаттарды аныктау ерекета бЬзде мулдем жок» — деп 
бул меселешч мачыздылыгьюа айрыкша токгалса, З.Сереккалиулыньщ 
«Дуниетану даналыгы» атты  гылыми жене  коркемдж тану  енбегшде

35
«взияздщ гъшым-мамандарымыз эстетика саласы бойынша арнаулы эер- 
тгеулержурпзбегешне, не оку лык жазбагандарына» гылыми кауымныц 
назарын аударады. Будан шыгатын корытынды—жастарымыздыц эсте­
тикалык мэдениетш кетеруде бул мвселе казак педагогика гылымыньщ 
айрыкша зергтеу нысынасьпш айналуы ете кажет. Булай айтуымыздьщ 
ce
6e6i, сонгы жылдары гана зергтеу нысанасына айналган «Эстетика­
лык  мвдениетп  калыптастыру»  маселеи шпнде  «Окушы  жастардын 
эстетикалык  мвдениет дврежесш калыптастырута»  арналган 
1зденю 
жумыстары толыкканды турде шешшш тапгы деп кесш 
ашуга
 болмай- 
ды. Бугшп е
1пм1здщ теуелйздж жагдайында жас урпакка, студент жас- 
тарга улттык идеялар негтзшде телш-тврбие беру жене жалпы адамзат- 
тьщ еркениетпкке юрпгу барысында бул меселет жалпы когам болып 
шеппмш 
1здеспру хакында педагогика гылымы да улкен талпыныс та- 
ныгуда. Осыган орай, жаца когам адамныц эстетикалык мэдениеп бей- 
несш калыптастыру жвнщцеп мшдетб
1здщел1м1здщоку жуйесшщ бар­
лык буындарында улкен колдаута ие болуы кажет. Белгш галым -фило­
соф С .Акатай «Тауелиздосп алу, жариялау аз. Твуелаздгкп жасау ке- 
рек», -  деп айгкандай, вркениетп алдьщгы катарды 50 елдердщ катары- 
на йрпзу урдклнде бул маселеге айрыкша ман беруда кажет етеда.
Адамныц эстетикалык мэдениеп  -  оныц жалпы  медениетшщ 
жаркын 
6ip керэсеткшп. Бул дагы туган, вскен оргага, табигат кубы- 
лыстарына, алган бшмге, 
тел1М 
тарбиеге, когамдз аткаратын кызмет- 
ке, турмыс жагдайына жене тагы баска 
толып 
жаткан себеп, фактор- 
ларта байланысты калыптасады.
XIX F-дын оргасында агартушылык идеяларынын нышандары 
туда. Бул -  прогресшш багыттын аса кернекп екшдер
1 Шокан У ели- 
ханов, Абай Кунанбаев, Ыбырай Алтынсарин бодды.  Ш.Уелиханов 
енерщ когамдык курестш курылымы дсп ка рады. Демократ 
aFapny- 
шынын кезкарнсында мате риал истш тургыдагы багалары, оньщ кэпге- 
ген эстетикалык шюрлнде де бой корсетедь
ЫАлтынсариннщ эстетикалык кезкарасгары оныц сан кырлы кез- 
келген жумыстарынан кец орын алады. Озшщ тыгармаларында ол ха- 
лыкгьщ когамдык ем
1ршде, онынрухани дамуыцда едебиет пен енердщ 
каншалыкты орын алатындыгьш керсетп. АДунанбаев езшщ поэзия- 
лык шыгармаларында да эстетикалык проблемаларды казак кауымынъщ 
дамуындагы кекейнееп меселелерпмен тыгыз байланыстыра отырып ар 
кырынан карастырады. Ол казак едебиетщде тунгыш рет табигат пен 
адамныц сулульнын нактылап айкындай тусгк Поэзияньщ керкемдятн 
шьщына жетюзе  гусуд
1, матынасын тереннен толгау керекпгш айтты. 
Абайдьщ кара сездерщде берялген эстетикалык кезкарасгары казакгын

калыц жургшылыгына кец тарады. Кене замаши и келе ш  кан улттык 
бай мураларды пайдалану дуниелерш бойка cinipy непзщце Казакстан- 
да улы Октябрь социалист революциясынан кейшп жывдары социа­
листа медениет еркеццеп дамибасгады. Осы ироцеске тыгыз байланыс- 
ты турце Казакставда эстетикалык ой-шюр шындалып жетше тусп. Казак 
халкынын эстетикалык медениетшщ меселерп Э.Х. Маркуланньщ М.О. 
Эуезовтыц,  Е.С.  Ысмайловтьщ,  К-  Жуматаевтьщ,  Т.  Нургазиншц, 
М.С.Сильченконыц, М. Рабдуллиннщ олеумептк къшыми енбекгер! мен 
едеби зерптеулершщ объекпсше айналды. А.  Жубанов,  Б.  Ерзакович 
медени мураларга деген кезкарас меселесш, казак музыка енершщ улггык 
ерекшелйстерщ халык шыгарма шылыпл мен нрофессионалдык енердщ 
езара байланысын зерпедь Keneci кезевде эстетика проблемалары Э. 
Тешбаевпц, М. Кдратаевтын, Р. Нургалиевтщ, Т. Кеюшевтщ, Р. Бердоба- 
евтьщ. М. Дуйсеновтщ т.б. едеби зерггеулерщце, тарихшылар мен енер- 
танушылардыц ецбекгершен орьш алды. Эстетиканы зергтеупп фило- 
софтардьщ ецбектерп алгаш 60 жылдары жарык керщ. Кдзакстан галым- 
дары жергшкп материалдарга суйене отырып, непзшен маркспк-ле- 
ницдж эстетиканыц басты тарауларын зертгеда. Эстетика гылымыньщ 
жалпы бешш болып табылатын эстетикалык таным жене онын непзп 
категорияпары женщде. Б.Р. Казыханованыц, К.Ш. Нурланованыц, Е. 
Айымбетовтьщ зерггеу ецбекгер1 жарияланды. Маркстш-лениндш эсте­
тика ныц жаца 
6ip саласы—ецбек эстетикасы зергтедщ (Е.И. Байзаков), 
бейнелеу теориясы тургасынан марксттк-лениндас эстетика ныц ец 
6ip 
келемщщ саласы деп танылатын енердщ спецификасы мен елеуметпк 
табигаты ем
1рдщ айнасьгсияктанган енердщ ленивдйс бейнелеу теория­
сы тургасынан жасалган зергтеулерден шепдмш тапгы (С.Д. Тавдаев), 
социалиспк дестур едебиетгеп  жанашылдык такырыбы  зерттелдо (Р. 
Жангазин); жастарга эстетикалык тербие беру меселесш зерггеуге де 
баса назар аударылды (Е.Е. Акмембетов).
Э д е б и е т
1. “Казакстан-2030” Стратегиялык багдарламасы.
2  
БалкеновЖ. Ш. Эдепгеу (стилизация). Ралыми-едцстемелж моногра­
фия Карагаццы- Е. А  Бекетов ат. Караганды мемл. ун-нщ бас пасы. 1998,82 б.
3. К  Жарыкбаев, С Л<^лжв Казактатм-тарбизск Алматы. "Санап^’. 1995.
4. К- Жарыкбаев, С.Калиев Казак тел1м-тербиест Алматы. “Са- 
нат”.  1995. 6-7 беттер.
5.Казахстанская правда.  18.08.2005.  Концепция непрерывного 
педагогического образования педагога новой формации Республики 
Казахстан. Астана 2005 ж.
36

37
6. 
Казахстанская  правда.  18.08.2005.  Концепция  непрерывного 
педагогического образования педагог а новой формации Республики 
Казахстан. Астана 2005 ж.
КАЗАКТЫН К6РКЕМ М8ДЕНИЕТ1НЩ ДАМУ ЖОЛЫ ЖЭНЕ 
ЭСТЕТИКАЛЫК ТЭРБИЕДЕГ1ОРНЫ
3  С.  Ботэева,
Павлодар  мемлекеттЬс  педагогика лык  институты,
К.М.  Балажанова 
С.Торайгыров  атындагы  Павлодар  мемлекетт1к  университет!
Ерте  заманнан 
6epi  адамдардын  елеуметпк  eMipi,  олардын 
кувделйсп сан-алуэн ic-ерекетгерш 6ip-6ipiMeH карым-катынасынан, 
оларцыц жан дуниесшщ сырын бейнелсйтш психологиялык ерекше- 
лштершен, мшез-кульщ сипаттарынын езара айырмашылыктарыньщ 
турактылыгына н белгш болтан. Осындай угым-гусппктерде адамнын 
жаны тетм ен 
6ipre болады деп санаган. Gnaipic пен кегаптщ, енер 
мен медениетгщ, салт-санакын дамуымен катар, ер алуан эдет-гурып- 
тар да калыптасып отырады.
Адамнын тен1 мен искхнкалых пригшгшде эстетикалык тербие, 
дестурл
1 медениетгщ терецнен тамыр таргкан халыктык жуйей сол 
халыктык рухани байлыгыныц к^рамдас 
6ip бешп болып табылады.
Музыкальщ медениетшдш осы алезЫетпк кызмегшщ дамуы ба- 
рысында белгш 
6ip дастур, орындаушылардын жске дара касиетше бай­
ланысты турт угым тусйпктер кальптгасып отырган. Музыкалык каты- 
нас пен когамдык-елеумспш катыше гыкгын жолы 
6ip бупн.
Дестургп  керкем  мэдениет  процесс!  у спаде  болашак  енер 
иелершщ дуние ганымы  t ana  калыптасып  коймай,  сонымен  катар, 
олардын музыкалык кабмйтеранщ жиыитыгы -  елеуметпк психоло­
гиялык дамуывда ойдапидай жузеге асып отырган.
Жас буыннын бойьщцагы жеке дара касиепврд! дастурш керкем 
медениет  шецбершде  шындап,  шыармашылык  жакдайда  дамыту 
меселей бупндс жолга койылып отыр. Халык дуниетанымыньщ фи­
лософиялык  арналарына  барлау  барыеынла  диссертант  халыктык 
музыкалык дестур дамуыньщ эмигириепк кезещ жеке тулганы шы- 
гармашылык кызмел аркылы онын музыкалык кабшеттерш дамыту 
кагидасын басты орынга екеягецц1г1н атап керсетед1. Керкем меде- 
ниетп ауызею eMip суру формасыныц нэтижес!, кабылдау aicrici eci- 
ту кабшетше суйенш, устаздмч улп-анегеейге eлiктeyмeн жеке ком-

38
позиторлык  дагдьшардыц  калыптасуы  мен  турлецщру  шеберлипн 
колдауымен т ы га з байланысты болып огырады.
Эр 6ip улттьщ езш ш е eMip суру калыбы,  турмыс-туркы,  едет- 
гу р ы ты к  езгешелй!, псих икал ык мшез-кулык ерекшелжтер^ тусипк- 
пайымдары бар екеш белгш . Музыка внер!ндеп бул кубылыс халык- 
тыц сол купиясын эр  алуан с ал ада эр  турш бояуда эш екелейдк  К[ай 
халык боле ын езш щ  ултыныц eHepi мен дестурш  аса 
6ip щ цагатты- 
лыкпен дамытуга тырысады, оны жаца деуар, заман талабына сай erin  
ыцгайлануьша ат салысады.
Музыка енерщщ когамдык элеуметпк сипатына байланысты оныц 
д эсту р т жуйест де калыптасып отырган. Мундай жуйе 
6ip гана орын- 
даушылык  шеберлисп  калыпгастырумен  шекгелш коймай,  болашак 
енер иесшщ езшдйс тулгасын калыптастырута багышталып отырган. 
Сол себепп халыктык керкем дестурдщ твл1мдш с платы арнайы зерт- 
теуда кажет ететш курд ел i философиялык кубылыс болмак. Оныц сан 
алуан lypnepi мен eflicrepi ен алдымен сол тулгалардыц корке мд
1к-эс­
тетикалык квзкарастарын калытветыруга багьпталган.
Дэстурл1  медениет  тамырлары  тереццеген  сайын  халыктыц 
керкем ой санасы да калыптасып отырган. Оныц табигат зацдылыкта- 
рына  тэуедд
1  дуниетанудын айрыкша  6ip жуйесшщ  калыптасуы на 
ыкпал жасаган. Табигат сырпары, сан-Typnepi сурактар тугызып капа 
коймай, адамзат баласын сол жумбактардыц жауабын табуга талпын- 
дырады. Осы ойды ep
6iTe келе ецдит кезекп эстетикага берсек.
Эстетика 
(ei3iheiiKD3
—сезшергшс, сез1мдйс) -  философия гьшымынын 
саласы; адам мен езге ду ниенщ арасыцдагы багалык кэтьшаегарыныц спе- 
цификалык 
Kepurici 
гуршдеп эстетикалык саладагы адамныц коркв 
мдис, 
ю-ерекетш зергтейдь Эстетика оз алдына «эстетика» деген терминд! енп- 
зген немк философы Л. Баумгархен oi 
11.1 л< и иканы галыкгыра тусепн т м е и  i 
таным теориясы деп бихде. И  Канггыц туейпп бойынша, эстетика—«жал- 
пы сезшушшнсп ережеяер1 (уралы полым». Соныменхатар XVIILf -да жене 
XIXr-дын  басытща  немклтн  классикалык философияеыцда  эстетиканы 
енердщ фшюсофиясы де! ен туешж канат жайды. Гегель енердщ филосо- 
фиясы болып табылатын эстетиканыц даму незецш аякгап шыкты. Оныц 
ецбепцце теориялык тадцауларцы адамныц корюемдш саласыццагы ере- 
кетше деген козкараспен катар 
o p ra i 
нисальщ, опыцдамуына, медсниегюп 
эсгстиканын тарихи козкарасы орнникалык турде байланыстырвды. Г е- 
гедь мектебнпн и д еал и ст эстсшкасы орыстын рсиолкмщяшыл демок- 
ратгарынын,  атап айгкшща 
Н.  I'. 
Чер1п>пцевскийдщ 
«O M ip  ш ы ц ц ы г ы ш  
онердщ эстетикалык катысы» атгы классикалык ецбел эстетикадагы ма- 
териапизмщ колдап, сулулык пси бийспкпп, трагедиялык жопе комедия-

39
лыкка непзделген соны кезкарасты тужырымдап берщ. Ревошоцияшьш 
демократтардыц эстетикасы енерцеп реализмд] теориялык тургьщан не- 
пздеп беред1 жене едебиетгщ когамдык кызметтн ашып юэрсетп. Адам- 
заттыц эстетикалык ой-пшрпершщ дамуыцца К. Маркс пен Ф. Энгельс 
ревопюциялык тенкерпе  жасады.  Коммунист дуниетанымньщ непзш 
салушьшардыц мураларында эстетикалык теория елеул
1 орын алды, сшар- 
дын сывдарпы тугае тужырымды 
Ш1МШде 
гуманист этикамен катар эс­
тетика да мацызды орын алады. Маркс пен Энгельс саналы турце жаца dpi 
дайекп материалист эстетиканы жасады. Keneci кезецде материалистер 
эстетика салас ында эерттеулер жургадь Оцца материалист кезкарастар- 
дын диилекгикалык ой-пшрп орын алды. Эстетиканьщ дамуындагы ен 
жогары кезец В. И. Лениншн революция ic-epeKercepi жене шьшармашы- 
лык ой-гпюрлер
1мен байланысты. Ленин маркетш эстетиканы одан epi да- 
мыгудын гылыми непздерш с алып берщ.
Сондыктан да ойымызды арбгге келе айтарымыз кдндай да болма- 
сьш эстетикалык теория белгип 
6ip эстетикалык категориялар жуйесш 
кура май турмайды. Т imi сол категориялар жуйестщ болуыныц ез1 елп 
теориянын гылыми сейкесппн таныгады, ic жузгаде теорияга есер етедь
Эстетикалык  категориялардын  калыптасу  тарихы  философия 
тарихымен тыгыз байланысты. Эстетика ныц непзп категорияпары- 
нын 
6ipi — эсемдпс. Оны ец кец тусшйсгемесщце кемел уйлес1мдшж 
деп карастыруга болады.
Эсемшкп тусщщрудеп уйлеещдак (гармониялык) деп отырга- 
нымыз,  белгйп  б
1ртугастыкты  курастырып отырган  белшектердщ 
элеменгтершщ сыргкы карама-кайшылык, елшемше сай 
6ipniri.
Эсемдж — материалдык жене рухани дуниенщ адамды леззатка 
белейпн сипаты. Эстетикалык угам ретшде асемдж эдемшкпен тек- 
тес. BipaK едём тк обьекплершн сыргкы жене innci кырларын б
1рдей 
камтыса, асемдш кубылыстарцын сыргкы кезге тусеттн жэне пшпндйс 
ерекшелнегерш эстетикалык тургыдан кабылдауга жатады. Эсемдпс, 
ен алдымен. тепе-тецщк,  гутастык, уйлеамдйс, ыргактылык, макса- 
тка сэйкестшк, туе  пен жарыкггын белгип 
6ip 
мелшерп т.б. табиги 
елшемдерт эстетикалык туешу де адамнын сеям мушелерпмен катар, 
онын iiioti туйсич мен акыл парасаты ерекше рел аткарады. KicimH 
сыргкы всемщп онын iuuci мазмунымен сайкес келмеу1 мумюн. Жыл- 
тыраганныц 
6epi 
алтын емес демекгш, 
KepiciHuie, 
сыргкы сурыксыз- 
дык пен сиыксыздык тасасында жогары жан сулулыгын кездеспру 
абден мумюн. 
1зплш пен жылылыктан есемдак кейпше ежелп казак 
аныздарындагы 
Ilepi 
кызы грек мифологиясындагы Нарцисс бейне- 
nepi 
жатады.  Эсемд
1кт1  рухани  сулулыктан  алшактатып  ж1берген

40
дурыс  емес. 0Mip мен енерд1 асемдмс рухани куаныш пен леззатка 
балай отырып, когамда зортанымдык жене тербиелш рел аткарады.
Адам дуниеш есемдж улпсщде кайга куруга умхылады. Адамнын тура 
де, K№Mi де, жаны да, ойы да всем болуы керек. Шынайы есемдж адамнын 
сулу тулга муратына умтылуына веер еткен epi жан сарайын байьпуга да 
ынталавдырган. Мысалы казакшр киеш ейел кудай Умайды ете всем, сулу 
жене кайырымды. жаркын жучщ куше шашы аспанды жаркыраткан кун 
cejraeci мен кемтркосак нурына шомылоган. кодында балаларды коргайгын 
алтын сад ага бар жас келшшек немесе кыз рстщце таныган.
Аскактык  -   жогары  кундылыгымен  адамды  шаттык  сез
1мге 
белейгш. 
6ipaK езшщ орасан зор куплмен жене аумактылытымен адам­
нын  оны  кабылдау  мумкгаздюстёршён  асып  тусетш ,  болаш ак 
мумюндйегер
1 зор нврселер мен кубылыстардьщ эстетикалык; куцды- 
лыгын бшдаретш категория.
Осы игершмеген,  кейде шамасынан тыс катерл1 куштердщ ал- 
дында тулга ершйз болып кетеда. Егер всемдас еркщдйс саласына жатса, 
онда аскактык адамнын салыстырмалы теущципк аймагывда калып 
кояды. Бул жагынан аскактык ерекет erin отырган объектшщ кабыл- 
дагышы субъектщен басымдылыгын бщвдред
1.
Эстетикалык 
талгам
 -  ертурт эстетикалык касиетгерщ кецш куй 
сез
1мдмен багалау, ец алдымен сулулыкгы, есемдакп ускынсыздыкган 
ажырата б т у  жешвде когамда таж
1рбиеде калыптастыратъш адам каб- 
uieTi. 
Онер шыгармалары багаланатын талгамды эстетикалык талгам, 
керкемдис талгам деп айтады. Эстетикалык, талгам шын меншдеп сулу- 
лыктан леззат алу кабшетш енбекте, турмыста, мшеэ-кулыкта, енерде 
всемдйсп кабылдап,  жасау кажетпл1гш бщщреда.  Kepicirane,  нашар 
эстетикалык  талгам  адамнын  шындыкка  эстетикалык,  кезкарасын 
бурмалайды, оны нагыз сулулыкка немкурайлы етедц ал кейде адам­
нын сурыксыз нерселерден леззат алуына апарып со гады. Эстетика­
лык тал гамнын жетшу
1 онын ем1р мен енердщ эстетикалык игшисгерда 
каншалыкты терен жене жан-жакты танып-бшу1мен сипатталады. Да­
мыган эстетикалык талгамды калыптастыру эстетикалык тербиенщ аса 
мацызды миздетгергнщ 
6ipi. Сонымен катар едемипк, есемдос, сулу- 
лык  сынды  б
1рдецгешпк  угымдар  мазмунына  непзделген  дестурд1 
керкем енер медениетшщ туындысы ушш адам мен когамныч еркщцж 
туралы туенпгшщ мвш зор. внерщ кеп ойшыддар ез леззаты ез рахаты 
езщце, ешнерсеге твуеясй, «максатсыз максат кездегшгпк» деп анык- 
тайды. BipaK, бул сипатгамалардан еиердх беталды, тлзгшйз ерекет деп 
туешуге болмайды. Бул туста таза енер мен кесш-енерщ («ремесло» 
орысша) ажырата бшген абзал. Мысалы, немгс философы И.Кант таза 
онер мен 
K ecin 
енерд1 ажыратып карастырады да, 
6ipiiniriciH  
— ерюн

41
енер, еюнгшсш -  табыс ушш жасалатын енер девди Бул жерле ерюн 
енердеп адамнын езшщ, рухани болмысынан шыккан образды шеиим- 
дермен байланысты енерд1 айгып отар. Ал табыс у Inin, сауда-саттык 
макса тында жасапган енер езше емес, езгеге унау ушш, сатып алушы 
талгамына, суранысына ынгайластырьш жасалынады.
внердщ жекелеген турлерш жене олардын 
6ip-6ipiMeH 
ерекшел- 
iicTepiH 
бшу, ажырату адамзатты  кенеден 
6epi 
толгандырып келедо. 
Енда соларга токталып етешк.
Сэулет енерi
 немесе архитектура. Архитектура сез1 — курылыс- 
шы деген сезшен шыккан. Архитектура деп адамнын, рухани жене 
материалдык кажетплйсгерш етейтш; гамараттар курылысын айта- 
ды. Сеулет адам ем1рщде эстетикалык мщцетпен катар практикалык, 
мшдетп де аткарады. Сеулет енершщ улгйл адамнын мшажат ететш 
гибадатханасы да, драматургиялык койылымдар тамашалайтын теат­
ры да, галыми 
1здешстермен айналысатын оку орны, кггапханасы да, 
баспана болар у т  де т.с.с. болуы мумюн.
Сеулет 
eH e p i 
нщ шыгармалары дуниеге келген уакьптьщ дестурш, 
медениетш эстетикалык мурат-талгамын таньггады. Сондыктан сеу­
лет енершщ тарихьщда б
1рнеше ме стильдер кал ыптасады: эллиндж, 
шьиыстык ромавдык, барокко, рококко. классицизм жене т.б.
Мусшдеу вне pi
 немесе скульптура, внердщ бул туршщ атауы латын- 
ныц«скальте» -  «кесшген», «сомдалган» детен сезшен шыккан. Скульту- 
ра кебщце адам денесш сомдаудан турады. Мусщдеу енершщ ез1 мына- 
дай турперге белшеда: бас муспн, поргретпк бюст, статуя, торс. Сонымен 
катар, мусщщ неден, кавдай материалцан жасалганына байланысты да 
ажыратады. Мусш материалдарыньщ ец 
Ken eci 
-  топырак» саз, ап одан 
жасапган муещдерщ юерамикалык деп атайцы. Мусщде тонырактан баска 
мыс, мрамор, гранит сиякты eprypni материалдар павдаланьшады.
Бейнелеу енерг.
 Атауынан белгип болып тургаццай, заттьщ, тулга- 
нын  немесе  табигатгын  бейнесш  жасайтын  енер.  Бейнелеу 
eHepi 
керкем курал-тес
1лдер1 аркылы (бону 
Tyci, 
жагу менерп, штрих, 
ою- 
ернек жене т.б.) жене турш материалдарда (кагаз, кенеп жене т.с.с.) 
табиги  объекпшц образды  бейнесш жасайды.  ©нердщ осы 
TypiHe 
жаткызатын шыгармаларды кезбен карау аркылы 
rycimn, 
багалап, 
кецгстисге кабылдаймыз. Соньщ нетижеснаде, бейнелеу енерш кййде 
кещсТш немесе визуалды (жврпосп) енер деп те айтады.
Бейнелеу 
en ep im H  
туындалары  шьщлыкгы  кайгалайгын,  жансыз 
кенпрме емес. Сол за манный рухани менш, саяси-фипософияпык, эстети­
калык-эгикалык 
вдеяларын магыналы мазмуига айналдыратын дуниелер.
Саз
 немесе музыка енер». Адам га дыбыстык курылгылар аркы­
лы айрыкша есер ётетан енер турь

42
Музыка  енершщ дхцгеп  -  сез1м,  кецш-куй болып  табылады. 
Мазмун, ыргактьщ, эуеннщ сабактасуы аркылы музыка туады.
Саздын дщгеп -  дыбыс, дыбыстардьщ уйлесщщ 
6ipiecriri ауещи 
жасайды. Ал ецщ керкем адебиет атауы айгап тургацдай,  керкем сез 
аркылы елемда сулулык пен игеру нетажесг. Керкем эдебиеттщ, жалпы 
керкем енердщ мшдеп —дуниега жавдырту емес, адам баласынын оган 
деген ез катынасьш бищру. Эдебиет- проза жене поэзия болып белшедь 
Театр драмалык ic-ерекеттщ-слвкгакльдщ, койылымньщ кемепмен 
адамныц ш ю  елемп мен адамдар арасындагы карым-катынас тунЁиыган 
пайымдайгьш енердан ерекше rypi. Театр-сахнальщ (сценалык) енер.
Театр сезшщ шыгу терйш   грек т т н д е п   «театровда»  жатыр. 
Театрон деп  кене  Грецияда  жуз1м 
e c ip in , 
шарап  жасау 
iciniH  
жер 
кунарлыпыгыныц кудайы -  Диониске  арналган курбандык той-ду- 
мандарда бшк децнщ басынан етегше д е т н  орналаскан адамдардыц 
жиылысын айтатын болтан.
Халыкгык, ойын-кулю, той-думан ел арасынан шыккан енерпаз- 
дарды тамашаламай турмайды. Сейгш, 
6ipre-6ipre театроннан «ске- 
не» (сцена) белшга, керермен мен енерпаздар а расы айырысады.
Театрдын езшщ Typnepi де кеп. Олар: сазды, драмалык, куыршак, 
келеке театрлары, ал бертш келе -  цирк, эстрада театрлары. Театрца тек 
актер режиссер суретпд, сазгер гана мацьвды рел аткармайды, театр керер- 
меннщтжелей шыгармашылыкгы катысуымен жуэеге асатьш енертурь 
Эстетикалык  мурат  осы  шыцдыкты  игерунп  адам  баласыныц 
рухани менш бшд1ред1. Рухпен каруланган адам уппн кемелдипк пен 
уйлес
1мдийк елшем1, оныц езш коршаган оргасын игеруге кажет та- 
лаптар болып табылады,
Сонымен эстетикалык мурат — белгип 
6ip деуордщ эстетикалык 
санасын ягни нега калап, н е т  каламауын, аныктайгын фактор.
Эстетикалык мурат енер аркылы ез кершюш табады. внер газа 
эстетикалык ic-ерекет болып табылатындыктан, ягни сулулыктыц e
3i 
уппн жасалатындыктан, керкем енерден 6i3 сулулык муратын 1здейм1з.
Сулулык  — адам  жанын  аскактататын,  кезш  куантатын,  тенп 
ететш, суйсшдаретш, кимыл-эрекет, пшпн немесе oй-киялдыцжeмici.
Казак халкыныц эстетикалык медениеп аса терецде, кене зама- 
н га деу
1рден басталады. Казактар эстетикалык медениетш непзшен
3 т у р т с ал ада жасады; б
1здщ заманымызга жеткет де солар:
1) 
Материалдык мадениет саласьщда.  Булар колданбалы енер 
саласыныц туындыларында кездесед
1. Онда сонау кене деугршде осы 
кунп Казакстан территориясын мекендеген тайпалардыц творчество- 
сында  оргак едю-тесищер  мен сарындар  болганы  байкалады.  Сол

43
непздщ 
езшде казактыц кшз 
уйнпн 
нобайы, езше рана тен еипаттагы 
уй  жиказдары, 
кшм-кешекгер,  ерекше  6ip  стиль,  жануарлардын, 
ес
1
мдактердщбейнес
1
, геометриялык, зооморфологиялык символика- 
лык; ою-ернекгер салынган.
2) Керкем сез творчествосынын туындылары казак халкынын эс­
тетикалык непзш курран ру, тайпалар мен олардын 
6ipnecTiKrepi (тай- 
палык одактар) сол заман дережесше сай дамыган рухани мвдениетке 
ие болтан, оны казактын XV-XVIII гт-дагы акын жырауларыньщ шыгар- 
маларынан айкын керуге болады. Олардын шыгармашьшыктары улттык 
эстетикалык медениепщ калыптасуына зор ыкналын тигтзда.
3) К^зак халкынын когамдык саяси 
емаргццеп 
эстетикалык ой-nimpi. 
Бул казак елшщ кернекп ко гам, мемлекет кайраткерлери од, едебиет пен 
енердщ айгулы екщцерянщ кезкарастарынан, сездершен, кдлдырган руха­
ни мураларынан кершер. Кене турю 
медениетшщ 
«Кугадгу биш» (Жусш 
Баласагуни), «Диуани хикмет» (Кржа Ахмет Яссаул), «Хибат уль -  Хакаик» 
(Ахмет Югнаки) сиякгы узшк ултлер
1казак халкыныц куралу кезщде оньщ 
эстетикалык медениетшщ калыпгасуына зор ыкналын типзда. Сол заман- 
ньщулы ойшылдарынын ншнде Эл-Фараби ерекше орын алады. Ол Платон 
мен Аристогельщн енбекгерше с уйене отырып эстегиканьон кейб^р пробле- 
маларын талдады. «Музыканын улкен штабы», «Поэзия енерлнщ каноны 
туралы трактат», «Поэзия туралы ютап» атты ei <5екгерщде ол эстетиканын 
жене енер мен поэзишын проблемаларын карастырады. Казак халкынын 
эстетикалык ой-гаюршщ тарихы 
жешндеп 
деректер акын, жыраулароын 
шыгармашылык мураларында жиз кездеседа. Асан Кдйгынын, Доспанбет, 
Щелгез(Шапкшз), Акгемберщ, Бухар, Шал т.б. казак жырауларыньщ жыр, 
талгауларында енбегаш букаранын ой-арманы мен эстетикалык угымдары 
шыгайы бейнгленген. Казактын халык шэзиясында сулулык пен есемщкп, 
ергаюг, батырпыкты жыргаау бас ым болып келеда.
Музыка -  адам сезшипн 
иезж тшщ 
ягни адамдардын 
6i(v6ipiMeH 
эстетикалык терйие беруде адам 
емгрщде 
музыканын аткаратын рел
1 
аса зор.  Сондыктан жастарымызды  музыка  медениетше тербиелеу 
ictH 
жан-жакты ойластырып, олардын музыкалык талгамын ердайым 
дамытып отыруга мейлшше 
кецш 
белуш
1з керек.
Осы ретте жастардын музыкалык шыгармалар 
жешндеп 
еске- 
лецталап-тглегт барынша канагатгантыру, олардын енерсулулыган 
терец сез
1нген бшк талгамын тэрбиелеп 
отыру месеяелер» 
арнайлы 
сезетуда кажет етеда. Олай 
дейпшмтз, 
жана заманньщжасампазадам- 
дарыньщ 
1згшкке толы жан дуниео, бтк парасаты, жан-жакты жога- 
ры  модениетплит,  музыкалык  мадениепмпдщ енерпаздык куаты- 
мен тербиелис ыкпалына да тыгыз байланысты.

44
Халыкымыздыц музыкалык коры 
еле
 бай, игерш п 
6 im e re H  
мол 
казына. Атадан балага мура бол га н 
«К|ыз 
Жлбек», «ЕрТаргын» секщц! 
едеби  мураларга  жанаша 
6 ip  
ец бгпп,  олар музыкалык  шыгармага 
айпалды. Ал 
6 yriH ri 
заман тудырган муралар 
таил 
кеп. Солардын кай- 
кайсысы да 
емгрдеп 
окита,  кубылысгардын, 
решш-куаныш 
секщщ 
адам бойындагы сез1мдердщ сырын ашады.  Музыка унш естпгенде 
ерекше есерленетпм1з де содан. Ат шабысты кезге елестететш «Сары- 
арка», «Адай» сиякты 
куйиердх 
есттгецде езщ  де 
6 ip  
тулпарта 
мшш 
алып, 
жуйткШи 
бара жаткандай 
сезшесщ.
К)азак ултыньщ енер саласыццагы касиеттеп, мацдайта басар мак- 
танышы -  домбыра. 
Оныц 
кос 
ныегонён 
кумб1рлей тегшген кударетп куй 
талайды тамсацдырып, таццай какгырары шубеаз. Совдыктан 
6i3 дом­
быра сыныбында окитьш студентгерге Курмангазы мен Динаныц куат- 
ты куйлерш уйретш кана коймай, оныц мазмунына, шыту тарихына, ай- 
тайын деген ойына терец бойлап, тусшш ойнауяа баулуга тш стз.
Ец бастысы,  «Энге еуес, куйте кумар бала -  жаны сулу, 
e M i p r e  
рашык болып еседо», — деген М.  Эуезовтщ даналык сезш есте естен 
шырармасак, бупнп студент ертец маман болтан кезенде эстетикалык 
тербие берудеп музыка ныц релше айрыкша назар аударатыны сезс!з.
Жас урпакхыц бойына туган einoeci мен халкына деген сушспеншшк 
касиеттерд! дарытуда музыка мен едебиетпц байла ныстылыгы ерекше 
ыкпал жасайгыны беяггш. Ойткеш, ол жас есгарпмнщ рухани эстетика­
лык, дуниетанымдык кезкарасын кзлыптастырып, керкемдж сез
1мтал- 
дыгын аргтырады, талгам epicinin дамуына зор улес косады.
Эр халыкгыц эстетикалык дуниетанымын, керкемдж жене матери- 
алдык медениетгщ курайтын,  езше тен енер турлерше ерекшелшетш, 
музыкалык жене акындык касиетгерш, кабшетгерш, икемдерш тэрбие- 
лейтш курал -ултш к аспаптар. Соныц 
6ipi epi 6iperein -  домбыра. Мыса- 
лы, бесш жыры, тусаукесер, шшдехана, сундет той, тшашар, тойбастар, 
бет ашар, жар-жар, сыцсу, жубату, жокгау, жарапазан, батырлар мен ма- 
хаббатжыры, кисса-дастан, тоятау, айтыс, терме, ен, куйт.б. толыпжатк- 
ан едебиет пен енер туыцдыпары домбыра ушмен урпакка жетш, жалга- 
сын тауып отырады. Ата-баба устаган бул киел1 домбыраны мецгеру арк­
ылы ез даналыктарын елместей мура кылып, дамытпаган казак баласы 
кемде-кем десе болады. Ойткеш, осы домбыра аспабы непзшде талашты 
адамдар ауыз едебиетшщ непзш калап, дамыта отырып 
6isre жетюзеда.
Эн, елец, терме, есиет, жыр, толтау, айтыс, т.б. 
Typnepi 
ой елегш 
шымырлатып, адамгерпплжке баулиды;
Макал-метел, жумбак, кисса-дастан, ергеплержаксы менжаман- 
ды ажыратуга уйретедг, ердж пен махаббатты жырлайды, тукан жер[ 
мен еящ KopFayFa ундейш;

45
Куй  YP  адамнын xijii  жетпейтш  iimci  жан  дуниейндеп  ойын 
жетю зт, айнала эсемдйс елемш аялап KopFayra незж сезшен, кещл- 
к у т н  ту<лнуге тербиелед!.
¥лы устаз халыктьщ e
3i болды, шыгармашылыкпен айналыскан 
орывдаушыларды ездерм сынап, багалап отырды. «Сал, cepi» деп ат 
койып айдар такты. Тойлар мен жиындарга кос ат жгберш алдырып, 
енпц, кушш жырауларды тон алдына шыгарды.
Эрулпъщезщшкжер! менсуы, 
т а й  
мен медени ошагы, музыкасы 
мен поэзиясы, коленер
1 мен тарихына сай мшез-кулкы да болады. Сон- 
дай мураларга бай ел -  казак халкы. Сак, Еун, уйсш, канлы, турйс, дешп- 
кыпшак -  
6epi-6epi осы улан-байтак, сахара даласында eMip cypin, бар- 
лык мурасы мен енерш дамьпып отырады. Бутан Орхон- Енисей бойын- 
дагы рунылык сына жазудагы кепгеген макал-мегеддш терюш ез купон 
жоймай, бупнп кунмен жалгасын табуы дэлел бола алады. Он уш пер- 
нел
1, ею шекп домбыраны IV гасырца Арал тещзшщощустптн ала орна- 
ласкан Хорезм манындакы «Кой кырылган» деген жерде таска кашап 
салып iceryi — 6i3 ушш елместей мура кылын калдырган ата-бабанын 
акылдыльпы. Сондыктан тарих пен ауыз едебиетш домбыра аспабы- 
нын негашен |здеу жене оны оку куралы ретщде пайдалану бупнп жас 
урпакка ана тшнщ  манызын жетюзудщ ец тамда жолы болар еда. Ал 
оны макгап етш  зерделей туй т окьпу,  улттык сез
1мш оягу -  е в  бен 
бвдщ мшдепм13. Ойгкет, ата-бабалардыц накыл сездердо, xyiwepi мен 
ендер
1, жыр мен толпу есиетгерт, айтьгс, дастан сиякты толып жаткан 
енер Typnepi биле домбыра аепабы аркылы жепсеш мелш.
Казактын байыргы даласында ен ыргагынын курдел) куйлершщ 
текпе, шертпе болып бел
1ну1 де бшктипктщ белпсь Ана курсап«ш- 
дагы себиге дешн музыка уш жене сез енершен ерекше есер алып, 
оны тындаган ананын теб
1реяуте байланысты  inixeri бала тербие- 
ленген. Домбырада неше ту pni еу е к т н  есерщен бершген сез маржа- 
ны адамды балкыта, елж
1рете езше тартады.
Домбыра — адам хэридес басы, ею кулагы, ею 
Kesi, 
мойыны, ею 
imeicri 
сейлейгш тш  бар, ауыз едсбиетшщ rypni салаларьш жетюзупп 
ас пан. Домбыраньщ кемейшен кушрене куйылган куй, окан кабаттаса 
шыккан ун, пернеден косылган дыбыс асыл сездердщ маржанын жина- 
ран жене оны кеудеане сыйкыза бшген коненщ кез1. Киеш домбыра ас- 
пабыньщ yiri бар жерде жамандык :ieci болмацды. Ол адамнын рухани 
жан дуниесш музыка аркылы емдец, мшез-кулкын жондеуге, шыгарма­
шылыкпен 
1зденуге, байсалды, сэбыряы болып ецбек 
e iy r e  
уйретеда.
Ата-бабанын сан-салалы жанршрцынулпсш салуы, такырыбы мен 
мазмунынын есер т болуы казактын ежелден жан-жакты жетшгешн

46
байкщэды.  Кдзактьщ тумысынан  талант  neci  екецщгш жене  онын 
шынайылbJFbiH енер адамыньщ KemiriHeH ак бшуге болады. Ауыздан- 
ауызга сез маржанын домбыра аркылы ж етю з^ осы жанрлы орындай 
келе оны курделшещцре 

жүктеу/скачать 10,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: