Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

433

автор  ойын  нақты  жеткізу  үшін  жұмыс  барысында  аударылған  бөліктерді  қайта  қарасты-

ру керек. Аталған шарттарды орындаған жағдайдың өзінде практикада жеке сөздерді аудару 

кезінде қиындықтар туындап жатады, аударма міндеттерінің көбі сөйлемді аудару аясында 

шешіледі. Бұл «мəселе туындатқан сөзді», сөйлемді жеке аударма бірлігі ретінде санауға не-

гіз бермейді. Нəтижесінде, сөйлем аясында табылған шешімді жалпы аударылатын мəтінмен 

сəйкестендіру үшін қайта қарастыруға тура келеді.

Осылайша,  текстоцентристік  тұжырымдама  аударма  теориясы  мен  практикасында  же-

текші орынға ие болды. Текстоцентризм – аударма үдерісін мəтіндік жəне когнитивтік-дис-

курстік қызметке қосуға мүмкіндік беретін заманауи ғылыми парадигма. Аударма үдерісін 

коммуникативтік  акт  ретінде  түсіну  жəне  мəтінді  коммуникацияның  негізгі  жəне  жоғары 

бірлігі ретінде мойындау аударма қызметін лингвистикалық қызмет деген ойды түбегейлі өз-

гертті. Өткен жүзжылдықтың 60-жылдарының соңында мəтін лингвистикалық зерттеулердің 

нысаны  болды,  оның  түрлі  аспектілеріне  баса  назар  аударылды.  Мəтінді  лингвистикалық 

түсіндірудің алғашқы қадамы формалды-құрылымдық аспект болды, оның аясында мəтіннің 

құрылымдық  (формалды-грамматикалық)  сипаттамасы  зерттелді.  Мəтін  коммуникативтік 

мазмұнды білдіретін көлемі бойынша аяқталған құрылымдық пікір ретінде қарастырылды.

Мəтінді зерттеудегі келесі қадам мəтіннің мағыналық, мазмұндық жағын негізге алатын 

құрылымдық-семантикалық аспект болды. Тіл грамматикасы мəтіндегі бір сөйлемді қамты-

са, тұтас мəтіннің мағыналық, мазмұндық əлеуеті сөйлем шеңберінен шығатыны анық бол-

ды.

Мəтіннің құрылымдық жəне мазмұндық аспектілері ғана маңызды емес, сонымен қатар 

мəтін  авторының  коммуникативтік  интенциясы  да  басты  рөл  атқарады  деген  пікір  есепке 

алына  бастады,  өйткені  коммуникативтік  функция  тіл  табиғатына  негізделеді.Осылайша 

мəтін  прагматика  тұрғысынан  қарастырыла  бастады,  яғни  сөйлеушінің  коммуникативтік 

мақсаты, реципиенттің мəтінді қабылдауы, коммуниканттарды күтуі жəне т.б.

Лингвистер  қарастырған  жоғарыда  аталған  мəтін  аспектілері  мəтін  сипаттамасының 

маңызынан  бастау  алады  –  коммуникативті,  мағыналық  жəне  құрылымдық  факторлармен 

құрылатын, мəтін тұтастығы ретінде түсіндірілетін оның когеренттілігі. Қарым-қатынастың 

мұндай  түрлерін  түсіндіру  үшін  когезия  термині  қолданылады,  ол  логикалық  бірізділікті, 

жеке  хабарламалардың,  фактілердің  немесе  əрекеттердің  өзара  байланысын  қамтамасыз 

ететін ерекше қарым-қатынас түрлерін білдіреді. 

В.Н.  Комиссаров  мəтіннің  формалды  (когезия)  жəне  мағыналық  (когеренттілік)  орам-

дылығын негізге ала отырып, когезия жəне когеренттілік ұғымдарын бөліп қарастырады. Ко-

гезияға түрлі тіл құралдары (жалғаулықтар, қайталаулар, алмастырушы сөздер, уақыт жəне 

өзге де формалардың сəйкес келуі жəне т.б.) арқылы қол жеткізеді. Мəтіннің мағыналық бір-

лігі мазмұнның бірізділігімен жəне қарама-қайшы болмауымен, логикалық байланыстармен 

(«сəйкесінше», «қорыта келе» жəне т.б.), стереотиптік формулалармен, аллюзиялармен жəне 

т.б. қамтамасыз етіледі.

Осылайша, мəтіндік-центристік тұжырымдама аударма теориясы мен практикасында же-

текші рөлге ие болды. Мəтіндік центризм – аударма үдерісін мəтіндік жəне одан да кеңіре 

ауқымдағы когнитивтік-дискурсивті қызметке енгізуге мүмкіндік беретін заманауи ғылыми 

парадигма. Аударма үдерісін коммуникативтік акт ретінде түсіну жəне мəтінді коммуника-

цияның негізгі жəне жоғары бірлігі ретінде мойындау лингвистикалық тұрғыда аударма қы-

зметі  туралы  ойды  мүлде  өзгертті.  Өткен  жүзжылдықтың  60-жылдарының  соңында  мəтін 

лингвистикалық  зерттеулердің  нысанына  айналды,  оның  түрлі  аспектілері  назарға  алына 

бастады. Мəтінді лингвистикалық тұрғыда ұғынудың алғашқы сатысы формалды-құрылым-

дық  аспект  болды,  бұл  аспект  аясында  мəтіннің  құрылымдық  (формалды-грамматикалық) 

сипаттамалары  зерттелді.  Сонымен  қатар  мəтін  сөйлеушінің  коммуникативтік  мазмұнын 

көрсететін көлемі бойынша аяқталған құрылымдық пікір ретінде қарастырылды.

434

Мəтінді зерттеудің келесі сатысы мəтіннің мағыналық, мазмұндық жағын алға қоятын 

құрылымдық-семантикалық аспект болды. Тіл грамматикасы мəтіндегі бір сөйлемді қамтуға 

қабілетті болса, мəтіннің мағыналық, мазмұндық əлеуеті мəтіннен алынған сөйлемдер шең-

берінен шығатыны анық болды.

Сайып келгенде, мəтіннің тек құрылымдық жəне мазмұндық аспектілері ғана маңызды 

емес, сонымен қатар мəтін авторының коммуникативтік интенциясы да маңызды рөл атқара-

ды, себебі коммуникативтік функция тіл табиғатының астарында деген пікір назарға алына 

бастады.

Осылайша  мəтін  прагматика,  яғни  сөйлеушінің  коммуникативтік  ниеті,  реципиенттің 

мəтінді қабылдау бейімі, коммуниканттарды күту жəне т.б. тұрғысынан қарастырыла баста-

ды.

Лингвистер бөліп қарастырған жоғарыда аталған мəтін аспектілері мəтін сипаттамасы-

ның – мəтіннің тұтастығын білдіретін, коммуникативтік, мағыналық жəне құрылымдық фак-

торлар незінде құрылатын оның когеренттілігінің  маңыздылығынан бастау алады. 

Мұндай байланыс формаларын көрсету үшін жеке хабарламалардың, фактілердің неме-

се əрекеттердің логикалық жүйелілігін, өзара байланысын қамтамасыз ететін байланыстың 

ерекше түрлерін білдіретін когезия термині қолданылады.

В.Н.  Комиссаров  мəтіннің  формалды  (когезия)  жəне  мағыналық  (когеренттілік)  байла-

ныстылығы деп бөле отырып, когезия жəне когеренттілік ұғымдарын ажыратып көрсетеді. 

Когезияға түрлі тілдік құралдар (жалғаулықтар, қайталаулар, алмастырушы сөздер, уақытша 

жəне басқа да формаларды біріктіру жəне т.с.с.) көмегімен қол жеткізіледі. Мəтіннің мағына-

лық бірлігі логикалық жүйелілікпен жəне мазмұнның қарама-қайшы келмеуімен, логикалық 

жалғаулықтармен  («сəйкесінше»,  «қорытындылай  келе»  жəне  т.б.),  стереотиптік  формула-

ларды, аллюзияларды жəне т.б. қолданумен қамтамасыз етіледі.

Когезия (когеренттілік) ұғымы кең ауқымды түсіндірмеге ие жəне формалды-граммати-

калық, лексикалық-семантикалық жəне просодикалық сипаттама бойынша мəтінді құраушы 

компоненттердің қатыстылығын білдіреді.

Мəтін когеренттілігімен оның тема-ремалық құрылымы тікелей байланысты. Тема – ха-

барламаның негізгі пункті, не жайында хабарланатыны, не, қалай күтілетіні əңгімелесушіге 

белгілі, немесе  оған дерек ретінде ұсынылады. Екінші мағыналық фокус – рема хабарла-

маның  негізгі  мағыналық  мəтіні  болып  табылады,  хабарлама  құрылу  мақсатын  білдіретін 

жаңа ақпарат. Бөлімдерге мүшелеу реманы интонациялық, лексикалық немесе семантикалық 

құралдармен бөлу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Автор мəтін ұғымына келесідей анықтама береді. «Мəтін – бұл вербалды коммуникация 

жүзеге асатын сөйлеу туындысы. Мəтін сөйлеуші тілдік бірліктерді іріктеп, оларды өзінің 

коммуникативтік ниетіне сəйкес берілген тілдің грамматика ережелеріне сай біріктіре оты-

рып құрайтын пікірлерден тұрады» [8, 215 б.]. Сонымен қатар мəтін – жеке пікірлер жиын-

тығы  ғана  емес,  пікірлерді  құраушының  жиынтық  мазмұнына  қарағанда  коммуникативтік 

əлеуеті жоғары күрделі құрылымдық жəне мазмұндық тұтастық екенін де ескеру қажет. Ау-

дармашы  түпнұсқа  мəтінінің  бұл  тұтастығын  қабылдап  қана  қоймай,  өзі  жасаған  аударма 

мəтінінің  тұтастығын  қамтамасыз  етуі  тиіс.  Басқаша  айтқанда,  аудармашы  мəтіннің  бүкіл 

мазмұнын  жаңғыртуға  ұмтылуы  тиіс,  яғни  түпнұсқа  мəтінін  ғана  емес,  мəтінді  жəне  мəн-

мəтінді аударғаны дұрыс. Сондықтан аударманың негізгі мəселелері мəтінді талдау, түсіну 

жəне құру мəселелері болып табылады, олар өз кезегінде көптеген аударматанушылардың 

пікірінше аударманың негізгі бірлігі болып саналады.

Мəтінді  сөйлеу  бірлігі  ретінде  қарастыра  отырып,  белгілі  лингвист  жəне  лексикограф 

И.Р. Гальперин мəтінді ұйымдасу заңдылықтарына бағынатын сөз туындатушы үдерістің та-

нымдық ұйымдасқан нəтижесі деп анықтайды. «Мəтін – сөйлеу актісінің факті. Мəтін əдеби 

тілдердегі хабарлама формаларының бір абстрактілі үлгісі бойынша ұйымдасқан (функцио-

435

налды стиль, оның түрлері жəне жанрлары) жəне өзінің дистинктивті белгілерімен сипатта-

латын мазмұны бар қандай да бір аяқталған хабарламаны білдіреді»[15, 97 б.].

Мəтіннің мазмұндық құрылымы үш түрлі өлшемде қарастырылуы мүмкін: вертикалды, 

горизонталды жəне терең. Мəтіннің вертикалды құрылымын оның формалды-тақырыптық 

мазмұны құрайды, мəтіннің жалпы ойынан немесе мəтін тақырыбынан бастап мəтіннің кіш-

кене  фрагменттеріне  дейін  бөлшектенеді:  тақырыпшалар,  субтақырыпшалар,  микротақы-

рыптар,  жеке  пайымдауларға  дейін.  Мұндай  «жоғарыдан  төмен»  бөлшектеуді  коммуника-

тивтік ниетіне сəйкес мəтінді құрушы сөйлеуші жүзеге асырады. Мəтінді қабылдаушы бұл 

иерархиялық  құрылымды  керісінше  бағытта,  кішкене  бөлшектерден  барлық  мəтінді  тұтас 

түсінуге дейін қалыптастырады. Бұған қоса, мəтіннің вертикалды құрылымы əрқашан анық 

жəне қисынды түрде құрыла бермейді: кейбір микротақырыптар түсіріліп қалуы, басқала-

ры «өзге» тақырыпшаларға қосылып кетуі, бір біріне қарама-қайшы келуі жəне т.б. мүмкін. 

Мазмұнның мұндай кемшіліктері коммуниканттардың тұтас мəтіннің түпкі мазмұны туралы 

болжамдары негізіндегі білімі мен тəжірибесімен толықтырылады. Мəтіннің жеке фрагмент-

тері келесі мазмұнды болжауға мүмкіндік беретін қандай да бір деңгейде алдын ала болжам 

жасау қасиетіне ие. Мұндай «ықтималдылық болжам» сөзді түсінуді жеңілдетеді жəне ауыз-

ша аударма үдерісінде маңызды рөл атқарады.

Мəтін тұтастығын жасауда пікірлер арасында формалды жəне мағыналық байланысын 

құратын  оның  горизонталды  құрылымы  маңызды  рөл  атқарады.  Мəтіннің  формалды  бай-

ланыстылығына  түрлі  тілдік  құралдар:  жалғаулықтар,  қайталаулар,  алмастырушы  сөздер, 

уақытша жəне басқа да формаларды біріктіру жəне т.с.с. көмегімен қол жеткізіледі. Мəтін-

нің мағыналық бірлігі логикалық жүйелілікпен жəне мазмұнның қарама-қайшы келмеуімен, 

логикалық жалғаулықтармен («сəйкесінше», «қорытындылай келе» жəне т.б.), хабарлаудың 

басы мен соңын білдіретін стереотиптік формулаларды, басқ бөліктерге анафоралық жəне 

катафоралық сілтемелер т.б. қолданумен қамтамасыз етіледі.

Аударма  теориясы  практикасы  үшін  сөйлеу  пікірлерін  құру  жəне  оны  мəтінге  қосу 

үдерісін көрсететін мəтін мазмұнының терең құрылымын бөлшектеп сипаттау ерекше маңы-

зға ие. Сөйлеуші ойлаған хабарламасын жеткізу үшін қолданатын тілдік құралдар «мағына-

ны құраушы» рөлін атқарады, жəне əрбір пікірде олар  келесідей іріктеліп, ұйымдастырыла-

ды, яғни қажетті тілдік жəне аялық білімі бар басқа коммуниканттар пікірлерден жеткізілетін 

ақпаратты ала алатын болуы керек.

Аударма теоретиктері мəтін рөлінің аудармадағы маңыздылығын ескере отырып, аудармашы-

ның  жалпы  стратегиясындағы  ерекшеліктерді,  жеке  элементтерді  жаңғыртудың  түрлі  дəреже-

лерін немесе түпнұсқа функциясын жəне аудармашының аударма мəтінін құрушы ретіндегі рөлін 

көрсететін мəтіндердің аудармашылық типологиясын қалыптастыруға тырысып келеді.

Лингвистика саласының маманы Эльза Таберниг де Пуккиарелли «Aspectos technicos y 

literarios de la traduccion»атты еңбегінде мəтіндердің үш типін бөліп көрсетеді:

1)  техникалық  жəне  жаратылыстану  ғылымдарының  мəтіндері,  бұл  мəтіндерде  пəнді 

білуі  тілді  білуге  қарағанда  маңыздырақ,  ол  өз  кезегінде  ең  алдымен  арнайы  терминдерді 

білуге негізделеді;

2)  философиялық мəтіндер, аудармашыдан арнайы терминологияны білумен қатар автор 

ойына ілесе білу қабілеті талап етіледі;

3)  əдеби мəтіндер, аударма тілінде қайта қалыптасуы тиіс мазмұннан бөлек көркемдік 

формасы анықталуы қажет.

Алайда бұл жіктелім де қанағаттанарлық емес. «Философиялық мəтіндер» деген осымша 

типті бөліп қарастыру жеткілікті деңгейдегі негіздемені қажет етеді.

Бұдан ары қарай белгілі аударматанушы А. Федоровтың жіктелімін қарастыруға болады. 

Оның жіктелімі аударылатын материал сипатындағы ерекшеліктерге негізделеді, ол келесі 

мəтін түрлерін бөліп көрсетеді:

436

1) ақпараттық мəтіндер, құжаттық мəтіндер (сауда жəне іскери сипаттағы) жəне ғылыми 

мəтіндер;

2) қоғамдық-саяси мəтіндер (соның ішінде марксизм классиктерінің еңбектері, алдыңғы 

қатарлы мақалалар жəне баяндамалар);

3) (көркем) əдеби мəтіндер. Мəтіндердің бірінші тобының ортақ сипаттамасы – арнайы 

терминдердің жəне арнайы фразеологияның болуы. Аударма дұрыстылығының маңызды та-

лабы аудармашының жазбаша сөздің мазмұнынан ауытқымайтын, қарапайым синтаксистік 

құрылымды таңдай білуі болып табылады.

Жалпы  А.В.  Федоровпен  бірге  стилистикалық  критерийлер  негізінде  келесідей  мəтін 

топтарын бөліп қарастыруға болады: көркем, публицистикалық, газеттік-ақпараттық, құжат-

тық, іскери, арнайы-ғылыми.

В.С. Виноградов 6 негізгі функционалдық-стилистикалық мəтін типтерін ажыратады:

1)  Ауызекі  (ауызекі-тұрмыстық,  ауызекі-іскери)  қарым-қатынас  функциясын  атқарады, 

ауызша диалогтық формада жүзеге асырылады.

2) Ресми-іскери (мемлекеттік, дипломатиялық, саяси, коммерциялық, заң). Негізгі функ-

циясы хабарлау жəне реттеу\регламентация, жазбаша түрде болады.

3) Қоғамдық-ақпараттық (БАҚ түрлі ақпаратын қамтиды).

4) Ғылыми мəтіндер (өте əр түрлі: арнайы, ғылыми-əйгілі, бірізді, логикалық, объективті 

ғылыми білімді дəлелді мазмұндау мəтіндері. Жазбаша жəне ауызша түрде жүзеге асырыла-

ды).

5) Көркем мəтіндер (көркем əдебиеттер, əдеби сындар, публицистика. Функциялары – 

əсер ету жəне эстетикалық, əлемді көркем-эстетикалық тану жүзеге асады, əдеби тілдің бар-

лық бірліктері мен стильдері қолданылады).

6) Діни шығармалар (ЕЖ, апокрифтер, өмір, уағыздар, теология. Ауызша жəне жазбаша 

формада) [46, 15-17 б.].

Біздің  түсінігімізде  мəтіндік  құзірет  дегеніміз  қабылдау,  түсіну,  жаңғырту,  жазу 

құзіреттері мен интерпретациялық құзіреттен тұратын бес компонентті түзіліс. Мəтінтану 

жəне аударматану саласындағы заманауи зерттеулер мəтіндік құзіретті бір жағынан жеке 

санат ретінде, екінші жағынан коммуникативті құзіреттілік компоненті ретінде қарасты-

руға  мүмкіндік  береді.  Бұл  ұстанымның  мəтінді  зерттеудің  коммуникативтік  тəсілімен 

түсіндіріледі. Біз барлық «аудармалық» құзіреттердің ішінара байланыстылығы туралы 

көзқарасқа сүйенеміз. Олардың қалыптасу жəне даму үдерісі бір уақытта жүзеге асыры-

лады: заманауи тіл нормалары туралы білім жоқ болса, мəтін құрудің негіздерін меңгеру 

мүмкін емес жəне т.б.

Мəтіндік  құзірет  артықшылықтары:  тілді  нормативті  жəне  тезаурустық  деңгейде  білу, 

мəтін  құрудың  коммуникативтік  икемдері,  дағдылары  жəне  оларды  практикада  қолдануға 

дайын болу; мəтіндік қызмет: жаңғырту, қабылдау қызметі, түсінуге бағытталған қызмет, ин-

терпретациялық,  құрушы;  кəсіби  аудармашы  қызметін  жүзеге  асыруға  дайын  болу;  кəсіби 

аудармашылық құзірет; аудармашылық шеберлік.

Біз мəтіндік құзіретті кəсіби аудармашы қызметін жүзеге асыруға дайындықты қалыпта-

стырудың сілтемелерінің жəне аудармашының кəсіби құзіреттілігінің бірі ретінде қарастыра-

мыз, бұған қоса мəтіндік құзірет мəтіндік қызметте жүзеге асырылады жəне оның тиімділі-

гін қамтамасыз етеді, бұл мəтіндік қызметті орындау жəне мəтіндік құзіретті қалыптастыру 

үдерістерінің бір уақытта іске асатындығын растайды. Жоғарыда көрсетілген сызба кəсіби 

аударма қызметі үдерісіндегі жоғарыда аталған санаттардың өзара əсер ету сипатын береді. 

Мəтіндік  құзіретті  қалыптастыру  бағдарламасы  бұл  теориялық  зерттеудің  нəтижесі  болып 

табылады. Жаңа материалды игеру мəселені қоюдан бастау алады, бұл мəселе зерттеу ны-

саны туралы жалпы ой мəтінін құрудың мəнмəтінінде шешіледі, яғни оны қабылдау, кейін 

түсіну үдерістері бір уақытта жүзеге асырылады. Бұл мəтіндік құзіретті кəсіби аудармашы 

437

қызметін жүзеге асыруға дайындықты анықтайтын компонент ретінде қарастыруға мүмкін-

дік береді.

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: