МƏТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ МЕН ГРАММАТИКАСЫ

Мəтін-лингвистикалық  тұрғыдан  сипатталуы  өте  қиын,күрделі  нысан,мазмұны  оны 

құрайтын абзац немесе күрделі синтаксистік құрылым.Оның мəн-мағынасы тек лингвисти-

калық нақты бірліктер ғана емес,сол кездегі (кезеңдегі) экстралингвистикалық факторлармен 

де  байланысты  болады.  Белгілі  бір  геосаяси,əлеуметтік-мəдени  қауымдастық  мүшелерінің 

əр сипаттағы коммуникациясын жеңілдету,жеделдету жəне түсінікті ету үшін бəріне бірдей 

ортақ  мəтіндер  түзіледі.  Бұл  мəтіндерді  функционалды  сипатына  қарай  ресми,ғылыми,пу-

блицистикалық, жəне көркем мəтін деп бөлуге болады. Бұлардың əрқайсының түзілу форма-

сы, қолданылатын тілдік құралдары, қалыптасқан құрылымы, мақсаты болғандықтан,мəтін 

нормасы пайда болды.

Адамзат  дамуының  əр  кезеңі  ғылым  мен  мəдениеттің,əдебиеттің  қалыптасуы,өркенде-

уі,зерттелуі туралы өзіндік пікірлермен ерекшеленіп,жаңа бағыттар,жаңа танымдық аппарат 

пен жаңа терминология тудырып отыратыны белгілі.Сол себептен де болар, XX ғасырдың 

соңғы ширегі мен XXI ғасырдың басында көптеген ғылым салаларында қолданып жүрген 

жəне терминдік дефинициясы сан алуан сөздің бірі-мəтін жəне оның дериваттары. Мəтін 

сөзінің алғаш қолданылуы XVIII ғасырдың аяғына қарай ағылшын тіліндегі деректерде бай-

қалады.Содан бері мəтін сөзінің қамтитын ұғымы біресе кеңейіп, біресе тарылып, көлемдері 

əр түрлі дефиницияларымен ғылыми айналымнан түспей келеді. Əу баста көркем əдебиет 

мəтіні  сөз  тіркесінің  құрамында  филология  саласының  зерттеу  нысаны  ретінде  қарасты-

рылып, танылған мəтін лексемасы жəне оның дериваттары қазір лингвистика, əдебиеттану, 

қолданылып  жүр.Əлемдік  зерттеу  тəжірбиесінде  мəтін  сөзінің  300  –  ге  жуық  анықтамасы 

барлығына қарамастан,оның барлық ғылымдарды ұстанатын бірізді дефинициясы əлі күнге 

дейін жоқ. Ғалымдар арасында мəтіннің не екендігі,оның тіл жүйесінде əлде сөйлеу тіліне 

қатысты  туралы  пікірлер  плюрализмі  бар.  ХХ  ғасырдың  60-жылдарының  аяғынан  бастап 

мəтін сөзі антропоцентристік ғылымдарда ең жиі қолданылатын терминге айналды. Мəтін 

кез келген əлеуметтік, лингвомəдени кеңістікте ақпараттық, коммуникативтік, кумулятивтік, 

эстетикалық,  генерациялық  қызмет  атқарады.  Соған  байланысты  мəтіндер  функционалды 

тұрғыда төрт түрге бөлінеді: ресми, публицистикалық, ғылыми жəне көркем мəтіндер. Бұл 

мəтіндердің  əрқайсысының  шартты  түрде  қалыптаскан  тілдік,  құрылымдық-семантикалық 

ерекшеліктері бар. Қазіргі ғылыми айналымда мəтін терминінің 300-дей дефинициясы болса 

да, оның ғалым-зерттеушілер ұстанған бірыңғай анықтамасы жоқ. «Мəтін» қолданысын түр-

ліше  түсінуден,  ұстанған  зерттеу  методологиясынан  туындап  отыр.  Түзілу  заңдылықтары, 

типологиялық  ерекшеліктері,  вербалды-құрылымдық  айырмашылықтары  мен  нормалары 

тұрғысынан  мəтіннің  қандай  түрі  болса  да,  ғалымдар  қызығушылығын  тудырғанмен,  көр-

кем  мəтіндер  айрықша  назар  аудартады.  Көркем  мəтінді  зерттеуші  ғалымдар  оның  негізгі 

санаттары  ретінде  концептуалдылықты,  мағыналық  байланыстылықты,  ақпараттылықты, 

біртұтастықты, бірігушілікті, бөлшектенушілікті, континуум мен дисконтинуумды, интегра-

тивтілікті, аяқталғандықты, интертекстуалдылықты атайды. Бұлардың кейбірі міндетті, кей-

бірі факультативті болуы мүмкін жəне оларды формалды немесе мазмұндық деп ара жігін 

ажыратып,  бөлек-бөлек  сипаттаудың  қисыны  жоқ,  себебі  олар  бір-бірімен  тығыз  бірлікте, 

байланыста [1,107]. 

191

 Көркем мəтін түрлі эксплицитті жəне имплицитті санаттар арқылы түзілетін күрделі се-

мантикалы коммуникативті-прагматикалық жүйе. Мəтін санаттары бірімен бірі лексикалық, 

логикалық,  грамматикалык,  синтаксистік  байланыста  келіп,  мəтіннің  біртұтас  мағынасын 

қамтамасыз етіп, тиянақталған бітімін танытады. Көркем мəтіндегі мазмұндық-накты ақпар 

бір тақырыптық өріске қатысты сөздермен түзіліп, мағыналық ұйытқы сөздер парадигмати-

касы жəне синтагматикасы арқылы вербалданады. Көркем мəтінді талдау, түсіну, қабылдау 

автор  интенциясына  жəне  оқырмандардың  мəтінді  қабылдауына  байланысты.  Сондықтан 

көркем мəтінді стилистикалық талдау автор жəне оқырман түлғасына қатысты қарастырылуы 

тиіс. Автор стилистикасын көбіне дəстүрлі стилистика зерттесе, оқырман стилистикасынқа-

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: