Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

Л.В. Щербаны, М. Риффатерді, IO.C. Степановты, И.В. Арнольд жəне қазақ тіл білімі сала-

сында Р.Сыздық,Б.Шалабай, К,Ахмедьяров, З.Ерназарованы,т.б. атау керек [1,108]. 

  Оқырман  үшін  көркем  мəтіндегі  ұсыну  қағидатының  үлкен  маңызы  бар.  Бұл  қағидат 

бойынша  көркем  шығармадағы  негізгі,  маңызды  ақпарды  өзектеңдіретін  арнайы  тəсілдер 

болады, олар тіл жүйесінің барлық деңгейлеріндегі бірліктермен көріне алады. Ұсыну қағи-

датының типтері ретінде конвергенция, контраст, қайталама, бірігу, алдамшы сенім əсерін, 

мəтіннің күшті позицияларын қарастырған жөн. Белгілі бір көркем шығармада олардың əр-

кайсысы жеке-жеке де, конвергенциямен де қолданылуы мүмкін. 

 Ұсыну қызметін атқаратын құралдардың бірі ретінде көркем мəтіндегі түрлі келтіріңді 

құрылымдарды  атауға  болады.  Мұндай  келтірінді  құрылымдар  оқырман  оқып  отырған 

мəтінге басқа функционалды жəне семиотикалық жүйе мəтіндерін, əлеуметтік саяси, та-

жақты, əсерлі ақпар қалыптастырады. 

 Алғашында цитацияны жиі қолданатын модернизм жəне постмодернизм бағытындағы 

көркем  əдебиет  өкілдерінің  шығармалары  арқылы  қарастырыла  бастаған  интертекстуалды 

байланыстар барлық бағьгггағы туындыларда кездеседі. Əлемдік мəдени үдерістің бір сала-

сы ретінде қазақ əдебиетінде де постмодернизмнің жекелеген элементгері байқалғанмен, ци-

тациямен жазу толық орныға қойған жоқ. Алайда қазақ қаламгерлерінің туындыларында ци-

тация қағидатымен енгізіліп, мəтінаралық байланыстарды көрсететін келтірінді құрылымдар 

кездесетіні жəне олардың назардан тыс қалып келе жатқаны ақиқат. Мəтін-лингвистикалық 

тұрғыдан сипатталуы өте қиын, күрделі нысан, өйткені оның мазмұны оны құрайтын абзац 

немесе күрделі синтаксистік тұтастықтардың жай ғана қосындысы емес.Оның мəн-мағына-

сы тек лингвистикалық нақты бірліктер ғана емес,сол кезеңдегі түрлі экстралингвистикалық 

факторлармен де байланысты болады.Ол белгілі бір мақсатты көздейтін,белгілі бір адресатқа 

арналған ақпардан тұрады,сондықтан да оның қалыптасқан формасы,қабылдап,түсінуге лай-

ықталған тілдік құрылымы болуында. Мəтінді құрайтын немесе түзетін кез келген элемент 

қалай болса солай орналаспайды, олардың арасында белгілі бір байланыс болады да, əрқай-

сысы мəтіннің тұтастығын қамтасыз етуде арнаулы қызмет атқарады. Сайып келгенде,мəтін-

нің барлық элементттері автордың ниетіне сай іріктеліп,таңдалып алынады да,адресатқа сол 

ниетке сəйкес,дəл,толық ақпар жететіндей түзіледі. Мəтіннің авторы қашанда өз туындысын 

білім деңгейі, ой-өрісі, ақыл-парасаты өзімен шамалас адресатқа арнайды. Əрбір мəтін қоғам 

мүшелері  үшін  түрлі  қызмет  атқарады,  оның  ақпараттық,коммуникативтік,эстетикалық,ко-

мулятивтік  мүмкіндіктері  адам,  уақыт  жəне  кеңістік  сияқты  əмбебап  санаттарымен  тығыз 

байланысты.

    Белгілі  бір  геосаяси,  əлеуметтік-мəдени  қауымдастық  мүшелелерінің  əр  сипаттағы 

коммуникациясын жеңілдету,жеделдету жəне түсінікті ету үшін бəріне бірдей ортақ мəтіндер 

192

түзіледі. Бұл мəтіндерді функционалды сипатына қарай ресми, ғылыми, публицистикалық 

жəне көркем мəтін деп бөлуге болады. Олардың əрқайсысының түзілу формасы, қолданыла-

тын тілдік құралдары,қалыптасқан құрылымы, мақсаты болғандықтан, мəтін нормасы пайда 

болды. Ал мұның өзі функционалдық сипатына қарамастан мəтіндердің ортақ заңдылықтары 

негізінде туындайтынын көрсетеді. Дегенмен, мəтіндердің бəрі ортақ бірдей санат-өлшемге 

ие бола алмайтынын да айтуға тиіспіз. 

Функционалды  стильдердің  өздері  əр  типтегі  мəтіндерден  құралатынынын  ескерсек,о-

лардың  қай-қайсысын  да  өз  ерекшелігі  болады.  Ол  ерекшелік  –лексика-фразеологиялық, 

синтаксистік, құрылымдық, моно-немесе полисемантикалық тұрғыда танылады. Əр функци-

оналдық стилдің міндетті, жетекші жəне факультативті белгілерін сипаттаудың өзі олардың 

семантикалық-құрылымдық өлшемдерін көрсете алмайды.

 Ғылыми стиль мəтіндері дискурс сипатына,прагматикасына қарай үшке бөлінеді: ғылы-

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: