Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

216

Ата/Ана  концептісін  бинарлы  жұп  ретінде  қарастыруымызға  ең  алдымен  Атаның  – 

еркек,  Ананың  –  ұрғашы  сияқты  биологиялық  жыныстық  ерекшелігі  негіз  болып  отыр. 

Жанды құбылыстың, тіршіліктің бастауы - өмірге келу немесе пайда болудан басталатыны 

анық. Ал, басқа қосымша қызметтер мен даму өмірге келгеннен кейін, пайда болғаннан кейін 

туындаған қажеттіліктерге сəйкес іске асады. 

Əдеби  тілі  толықтай  қалыптасып  дамыған  қазіргі  түркі  халықтарының  тілінде 

айырмашылық  болғанымен,  миф  бəрімізге  ортақ.  Түркі  халықтары  мифологиясында  Ата/

Ана концептісінің əртүрлі бейнеде репрезенттелуін төмендегідей жіктеп қарастырдық:

1. Тəңір бейнесіндегі Ата/Ана (Аспан-əке мен Жер-ана, Ұмай);

2. Рухтар бейнесіндегі (Албасты, Айызыт, Ақ ене - Майгыл ана, Кубей ана, От ана, Ұмай 

т.б.);

 3. Жан-жануарлар мен құстар бейнесіндегі (Көкбөрі – қасқыр Ата/Ана, Арғымақ ана, 

Бүркіт ана, Самұрық ана, Киік ана, т.б);

4. Өсімдік бейнесіндегі Ата/Ана (Ағаштан тарау);

5. Ата/Əкесіз жарық дүниеге келу (айдан жүкті болу - Ай ата мен Күн ана, құстан жүкті 

болу); 

6. Топырақтан жаратылу (Адам Ата мен Хауа Ана) т.б репрезенттеледі.

Түркі  халықтарының  мифтерінде  Тəңір  образындағы  Аспан-əке  мен  Жер  –  ананың  да 

жаратушысы бар. О.Жанайдаров Аспан мен Жердің жаратушысы туралы «Ұлы дала мифтері» 

атты мақаласында « ... Когда – то не было ни земли, ни неба, а был только один необъятный 

океан. Однажды внутри океана возник Белый Свет – Ак Жарык, из которого образовалось 

сияющее  золотое  яйцо.  Внутри  него  спал  бог  Тенгри,  будущий  прародитель  всего  мира. 

Тенгри разбил скорлупу яйца и вышел наружу. Из верхней части яйца Тенгри сотворил Небо, 

а из нижней сделал землю... » - деген ғаламдық жұмыртқа туралы мифті келтіреді [2,82б]. 

С.Қондыбай да Аспан - əке, Жер – ананы ғаламдық жұмыртқамен байланыстыра отырып, 

мифтік ойтолғамдарын мифтегі ғаламдық жұмыртқа əлі ажырамаған, Аспан мен Жер болса, 

онда Аспан - еркек пен Жер- ұрғашының əлі ажырамай, аймаласқан сəті «жұмарласу», сол 

сəттегі сыртқы пішіні жұмыртқа болатыны түсінікті деп өрбітеді [1.41 бет].

Қазақтың,  тіпті  біраз  түркі  тілдес  халықтар  мифінде  кездесетін  Тəңір  образына 

Е.М.Мелетинскийдің мына бір пікірі тікелей қатысты: «Ерлі-зайыпты баба-құдайлардың ең 

көне əрі универсалды тараған түрі Аспан-əке мен Жер-ана. Бұл образдардан бір жағынан, 

рулардың бабалары болып саналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал екінші жағынан, 

неке мен отбасылық қатынастардың табиғат дүниелеріне көшірілгенін көруге болады», - деп 

жазады ғалым. Шамасы қоршаған ортаны, ғаламды қабылдаудағы мұндай бинарлық қарама-

қайшылық оның «үздіксіздігін» дискретті түрде мөлшерлеп отырады [3].

Ал, Ұмай ананы кейбір мифтерде Көк тəңірінің жұбайы ретінде, яғни ұрғашы Тəңір деп 

қабылдаса, кейде балалар мен аналарды қорғаушы рух деп есептеген. 

Түркілер  жоғaры  құдірет  иесі  Ұмaй  aрқылы  aлғaшқы  əйелді,  aнaны,  отбaсының 

ұйытқысын, зерттеушілер кейде оны Тəңірдің əйелі деп те бейнелейді. Ұмaй ‒ түркілердің 

дəстүрлі  дүниетaнымындa  əйел  бaстaуының  бейнесі.  Жaн  жaғынa  нұрын  шaшып  тұрaтын 

Ұмaйдың бaсты қызметі жaңa туылғaн нəрестелер мен aнaлaрға, отбaсыларға қaмқор болу 

еді,  осығaн  бaйлaнысты  түркі  хaлықтaрындa  бaлaсы  жоқ  отбaсылaр  Ұмaйғa  тaбынып, 

бaлa сұрaғaн. Бaрлық дерлік түркі хaлықтaры Ұмaйды Жaқсылық Тəңірі, Aнa Тəңір, Өмір 

сыйлaушы, Құт дарытушы Тəңір, молшылық пен берекені, төрт түлікті көбейтуші рух иесі 

ретінде қaбылдaйды [4,159 б]. 

Ұмай ананы Тəңір ретінде қабылдаудың бірден-бір негізі «Құт» сөзімен байланысты бо-

луы мүмкін деп жорамалдаймыз. Профессор Зия Авшар матриархаттық-рулық қауымнан па-

триархалды қауымға біртіндеп өту барысында Тəңір ең басты саналып, оған жаратушылық 

қасиет тəн болды, ал Ұмай мен жер-су соңғы орынға ығыстырылды. Құдай мен Ұмай бір-

217

бірімен жұптасқан Тəңірлер, жалғыз Тəңірге сенушілік кезінде Ұмай Жер мен Судың Тəңірі 

саналған»,-дейді. Құдай сөзінің «Құт» жəне «Ай» (kut+ay = Ülgen) тұлғаларының бірігуінен 

жасалып, Үлгенді білдіретіндігін көрсетеді [5.359б.]. 

Тəңір - Ұмай қосағы көктүрік дəуірінің туындысы. Осындай еркек-аспан мен ұрғашы – 

жер қосағы деген трафарет- модель одан кейін де, оларға дейінгі көшпелілер мифологиясын-

да болғанымен, аталмыш есімдер – тұрақты трафареттің «ұясына» ие болған əр уақыттың, əр 

ортаның жеке есім – образдары болып табылады. Ұмай ежелгі күнтекті Майқы - Жұмайдың 

ұрғашылық бейнесі болса, Тəңір ежелгі су-от дуализмі мен оттекті космогониядағы күнтек-

ті алтын тумақ қалқып жүрген алғашқы ғаламдық сулардың атауы. Яғни космостық сулар 

бейнесінен тəңір тек аспанға айналса, алғашқы еркек пен ұрғашы қосақтағы ұрғашы Ұмай 

енді  бүкіл  жер  мен  су,  төменгі  дүние  тұлғасына  айналған  [6,253б].  Жоғарыда  көрсетілген 

жіктелімде Ұмайды Тəңір ретінде де, рух ретінде ле қарастыруымыздың себебі сондықтан. 

Түркі халықтарының мифтерінде Ұмай анамен қатар айтылатын Ұмай ананың қызметін 

атқаратын, аналар мен балалардың қорғаушысы, өмірге нəр беруші Айызыт ана, қазақ қоға-

мында жиі қолданылып жүрген, отбасын зиянды, сыртқы күштерден сақтайтын əйел құдай-

ымен байланысты халық жадына ұялаған От ана, Үлген Тəңірге жаратушы шабыт беруші Ақ 

ене, бүкіл халықтың анасы саналған Майгыл ана сияқты жағымды күш иелерімен қатар, жын 

немесе пері сияқты жағымсыз күш иесі Албасты орын алған. Айызыт ана, ана құрсағындағы 

балаға үрлеу арқылы жан берсе, Албасты керісінше жаңа туылған нəрестенің бауырын неме-

се жүрегін ала қашып, өзі мекендейтін суға қашатын болған. Қазақ танымында жиі айтыла-

тын От ананы телеуіттер От ене ретінде таныса, чуваштар оны еркек жəне ұрғашы рух деп 

сеніп От əке жəне От ана деп атаған. 

Қасқыр-əке,  қасқыр-шеше  түркі,  сондай-ақ  моңғол  шежірелік  аңыздарында  мол  кезде-

сетін образ, олар ежелгі ит культінен шыққан. [6, 242б]. Көне түркі мифологиясында Көкбөрі 

– киелі саналған. 

Түркілер Көкбөріні көктегі Тəңірдің жердегі бейнесі деп қабылдаған. Сондықтан да көк 

түсті болуы осы сеніммен байланысты болса керек. 

Көк бөрі туралы аңыздардың ішіндегі ең кең таралғаны жəне шындыққа жанасатын түрі 

қытай тіліндегі жылнамаларда сақталған.

Жаугершілік заманда бетпақ дала ішінде аяқ-қолы шабылып жараланған он жасар бала 

ғана тірі қалған екен. Жаралы балаға бір қаншық қасқыр жолығып, емізіп, қанын тоқтатып, 

жарасын жалап жазып алады. Бала есейгенше сол қасқырмен бірге тұрған деседі. Кейін жау-

лар бала жігітті тауып алып, өлтіргенше буаз қасқыр Гауачан тауының терістігіндегі бір үң-

гірге барып жасырынып, үңгірде 10 бала босанады. Он ұл есейіп, үйленіп, көбейіп үлкен елге 

айналған екен. Солардың ішіндегі ең күштісі Ашинаның есімі түркілердің жалпы атауына 

айналған деседі. Сол үңгірден тараған Түркілер Алтайды қоныс еткен. 

Тағы  бір  қытай  жылнамаларында  сақталған  аңызда  қасқырды  Ата/Əке  ретінде  таныған. 

Көктүрк жəне Ұйғыр мемлекеттерін құрған Каочы қағанның (қаған – терминін Б. Өгел қол-

данған) бір-бірінен өткен екі ай десе аузы, күн десе көзі бар сұлу қыздары бар екен. Ол қызда-

рын адамзат баласына емес, тек Тəңірге тең көріп, Тəңірмен жарасуын қалаған екен. Тəңірге 

үйлендіру мақсатында қыздарын бір жотаның төбесіне қалдырып кетеді, бірақ қанша уақыт 

өтсе де Тəңір келіп қыздарына үйленбейді. Күндердің бір күнінде жотаны айналып, кəрі қасқыр 

жүреді,  қыздардың  біреуі  Тəңірді  қасқыр  бейнесінде  келді  деп  қабылдап,  қасқырға  үйленіп 

Каочының ұрпақтарын таратқан екен-мыс. [7,17б]. Бұл аңыздағы қасқыр, Оғыз дастанындағы 

қасқыр еркек болса, басқа Көктүрк мифтеріндегі қасқырлар ұрғашы. Күні бүгінге дейін кейбір 

түркі халықтары өздерін қасқырдың ұрпағы сенімімен өмір сүруде, əлі де өздерін Көкбөрінің 

ұрпағы санап, өлең-жырларда, көркемдік туындыларда тілге тиек етіп отырады. 

Ескі  мифке  негізделген  «Ағаштан  жаратылу»  пайымы  бар.  Ескі  түркі  халықтары  өз-

дерінің қайың ағашынан жаратылғандығына сенеді, сондай-ақ аталмыш ағаштың қасиетін 

218

дəріптеп өткен. Шамандардың лауылпаздарының бетінде ай жəне жұлдыз мүсінімен қатар 

қайың ағашының да мүсіні бейнеленетін болған. Ағаштардың да көктен түскендігіне сенген. 

Оғыздар мен Ұйғырлардан бастап аталарымыздың ағаштан туылғандығы айтылып жүрген. 

Сондықтан да Өтікен орманы өте қасиетті саналған.

 «Қатын» яғни, «Əйел» сөзінің де қайың ағашынан туғандығына сенген. Қайың ағашы 

да адамзаттың анасы, əйел де адамзат анасы деп түсінген. Əйел, ана, ұрғашы – өмір сүруге 

қажетті нəр болып табылатын сүтпен өзі қамтамасыз етуші. Ана ақ сүтімен қоректендіретін 

болса, қайың ағашының да сүт сияқты сұйық шырын бөлетіндігі қайың ағашын да ана ретін-

де қабылдауға негіз болғандығына сенген [8,105 б]. 

Арғы қазақ мифологиясында Арғымақ ана түсінігі бар. Бұл жөнінде  С. Қондыбай «арғы» 

сөзінің  «бастапқы»  деген  ұғымды  қамтитындығын  алға  тарта  отырып,  «арғы,  түпкі  ана», 

«арғы Има ана» түсініктеріне тоқталады. Ол «Аруғ Имақ» - «Ұлы баба» бейнесінің бір вари-

анты деп есептейді. 

«Арғымақ» есімі қазақтың жетіру бірлестігінің шежіресінде сақталған. Яғни осы топқа 

кіретін телеу, табын, жағалбайлы, керейіт, кердері, тама руларының түпкі анасының (кейінгі 

шежірелік дəстүрде «түп ата» делінгеніне ұарамастан) есімі – Арғымақ [9,50б.] – деп жазады. 

Қыпшақтардың шығуына байланысты миф те ағашпен байланысты. Оғызхан Ит-Барақ 

тайпасымен соғыста бас сауғалау үшін өзеннің ортасындағы ағаштың қуысына жасырынуға 

бел буады. Дəл осы уақытта Оғыз ханның көз алдында шайқаста өлген жауынгерінің əйелі 

ағаштың қуысына босанған екен. Ол балаға «Қыпшақ» есімін береді. «Оғызнаме» дастанын 

жазушылар «Қыпшақ» сөзінің «ағаш қуысы» мағынасын беретіндігін алға тартады [7, 88б].

Осыған  ұқсас  мифті  С.  Қондыбай  да  өз  еңбегінде  атап  өтеді.  Оғыз  қаған  бір  күні  көл 

ортасындағы ағашты көреді. Ағаш астында, қабығында (қуысында) отырған бір қызды көріп, 

өзіне əйел етеді. Осы сұлудан «Көк», «Тау», «Теңіз» деген үш ұл көреді. Яғни, біз бұл жерде 

де  «ағаш  қуысындағы  əйел»  мотивін  көреміз  деп  топшылай  келе,  тұрпайыланған  қазақы 

аналогын  береді.  Мерген  аң  аулап  жүріп,  көл  жағасындағы  бір  əйелді  көреді.  Бара  салып 

сол əйелге асылады, біраздан соң қараса көзіне əйел көрінген құстар саңғыған томар екен. 

Қарабайыр мəтінді түсіндірер болсақ, «мергеннің əйелге асылуы» дегені – «еркектің əйелмен 

жыныстық қатынасқа түсуі» дегенді білдіреді. Міне, бала берген «Ақшеңгел», бала дүниеге 

келген  Тобылғылы  сай,  есік  алдындағы  түбі  бір,  басы  екі  бəйтерек,  -  осының  барлығы  да 

жинақтала келе «Оғызнамадағы» Қыпшақ туған ағаш қуысы, одан да басқа əйел-ағаштардың 

мифтік бейнесінің қазақ фольклорында да сақталғандығынан хабардар ете алады [10, 506б]. 

Яғни  мифтік  деректерге  сүйене  отырып,  ағашты  –  жаратушы  құрсақ,  адамның  арғы 

бабасы ретінде тану қалыптасқандығын көре аламыз. 

Жалпы алғанда Түркі халықтарында «Күнді-Ана, Айды-Ата» деп сенген. Сондықтан да 

барлық аныз, ертегілерден Күннің-ұрғашы, ал Айдың еркек рөлінде көрінгендігі түсінікті. 

Түркі  –  моңғол  аңыздарында  «Айды  бала  тудыратын  –əке»  ретінде  қабылдаған.  Мысалы, 

Шыңғыс ханның аталарының бірі Алан Коанның анасы ай сəулесінен жүкті болған. Кейбір 

деректерге сүйенсек, ай сəулесінің шатыр арқылы өтіп, əйелдерді жүкті еткендігі мəлім. Айдан 

жүкті болған əйелдерге Ай сары адам ретінде келіп, ит ретінде қайтқан деген тұжырымдар 

бар. Алайда, Күнді-əке, Айды – ана ретінде немесе Күнді аға, Айды – қарындас ретінде тану 

қазақ фольклорында кездеседі. 

Адамзат мəдениеті мен қоғамда ең алдымен мифология басты орында болған болса, одан 

кейін дін алдыңғы қатарға шыққандығы туралы жоғарыда атап өттік. Түркілер Ислам дінін 

қабылдамастан бұрын 10 ғасырға шаманизмді дəріптегендігі тарихтан белгілі. Діни наным-

сенімдерге сүйенетін болсақ, жарық дүниеге келген алғашқы адамдар Адам пайғамбар мен 

Хауа ана. Тəңір Адам пайғамбарды топырақтан жаратып, Хауа ананы оның қабырға сүйегінен 

жаратады. Яғни, діни тұрғыдан адамзаттың алғашқы Атасы жəне Анасы – Адам ата мен Хауа 

ана.

219

Қорыта айтқанда, мифті мəдениеттің бастапқы түрі ретінде қабылдауға негіз бар екендігіне 

көз жеткіздік. Өйткені миф арқылы белгілі бір құндылықтық бағдарлар қалыптасатындығы 

анықталды.  Адамзаттың  мифтік  санасы  оған  дүниені  игеруге  жəрдемдеседі,  сондай-ақ 

өмір мен тіршілікке тұрақтылық береді. Ұлттық өзіндік сананы қалыптастырады. Ата/Ана 

концептісінің түркілердің мифтік санасында əртүрлі деңгейде бейнеленуі осының айғағы. Ал, 

жоғарыда айтылып өткен мифтердегі бір бейненің еркек жəне ұрғашы кейпінде қайталануы, 

жыныстық ауысулар (Қасқыр ана-Қасқыр əке, Ай ата – Ай ана, Күн ана – Күн əке) [11, 50-

51б.] мифтерде кездесетін тұрақты құбылыс екендігіне көз жеткіздік. 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: