Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

1 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МƏДЕНИЕТ ЖƏНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ 

МЕМЛЕКЕТТІК ОРТАЛЫҚ МУЗЕЙІ 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ  

ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ,  

ҒЫЛЫМ КОМИТЕТІ 

Ш.Ш. УƏЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ ТАРИХ ЖƏНЕ ЭТНОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ 

 

 

 

Көрнекті ғалым-этнограф, тарих ғылымдарының докторы, профессор  

Халел Арғынбаевтың 90-жылдығына арналған  

«ІІ АРҒЫНБАЕВ ОҚУЛАРЫ»  

атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция 

МАТЕРИАЛДАРЫ 

25 желтоқсан 2014 ж.  

 

 

 

 

МАТЕРИАЛЫ 

международной научно-практической конференции 

«II АРГЫНБАЕВСКИЕ ЧТЕНИЯ»,  

посвященной 90-летию выдающегося ученого-этнографа, 

 доктора исторических наук, профессора Халел Аргынбаева 

25 декабря 2014 г. 

 

MATERIALS 

of the International scientific and practical conference 

«II ARGYNBAYEV READINGS», dedicated to the 90'th anniversary of the  

prominent ethnographer, doctor of Historical Sciences, professor Khalel Argynbayev 

December 25, 2014 

 

 

 

 

Алматы 

«Қазақ университеті» 

2014 

 

2 

 

Баспаға əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 

Тарих, археология жəне этнология факультетінің 

Ғылыми Кеңесі ұсынған 

 

 

Редакция алқасының төрағасы 

Ғ.М. Мұтанов – əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры, 

техника ғылымдарының докторы, академик 

 

Редакциялық алқа: 

М.М. Бүркітбаев – əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің бірінші проректоры,  

х.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА корр.-мүшесі; 

Т.С. Рамазанов – əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғылыми-инновациялық жұмысы 

жөніндегі проректоры, ф.-м.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА корр.-мүшесі; 

Н. Əлімбай – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық Музейінің директоры,  

т.ғ.к., профессор 

Х.М. Əбжанов – ҚР БжҒМ ҒК-нің Ш.Ш. Уəлиханов атындағы тарих жəне этнология Институтының 

директоры, т.ғ.д., ҚР ҰҒА корр.-мүшесі. 

С.Е. Əжіғали – ҚР БжҒМ ҒК-нің Ш.Ш. Уəлиханов атындағы тарих жəне этнология Институты, этнология 

жəне антропология бөлімінің меңгерушісі, т.ғ.д., профессор. 

А.Қ. Жұмаділ – əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің тарих, археология жəне этнология 

факультетінің деканы, т.ғ.к., доцент 

 

 

Жауапты редакторы 

А.Б. Қалыш – əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің археология, этнология жəне музеология 

кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.д., профессор 

 

Құрастырушылар: 

Б. Хинаят, Е.К. Рахимов 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Көрнекті  ғалым-этнограф,  тарих  ғылымдарының  докторы, профессор  Халел  Арғынбаевтың 

90-жылдығына  арналған  «ІІ  Арғынбаев  оқулары»  атты  халықаралық  ғылыми-тəжірибелік 

конференция  материалдары = Materials of the International scientific and practical conference"II 

Argynbayev readings", dedicated to the 90'th anniversary of the prominent ethnographer, doctor of 

Historical Sciences, professor Khalel Argynbayev = Материалы  международной  научно-

практической  конференции «II Аргынбаевские  чтения»,  посвященной 90-летию  выдающегося 

ученого-этнографа,  доктора  исторических  наук,  профессора  Халел  Аргынбаева  /құраст.:  

Б. Хинаят, Е.К. Рахимов; жауапты ред. А.Б. Қалыш. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 468 б. 

ISBN 978-601-04-0786-2 

 

Қазақтың  аса  көрнекті  этнографы,  тарих  ғылымдарының  докторы,  профессор  Халел  Арғынбайұлы 

Арғынбаевтың 90-жылдығына арналып, ұйымдастырылған «ІІ Арғынбаев оқулары» атты халықаралық ғылыми-

тəжірибелік  конференция  материалдарының  жинағына  дəстүрлі  жəне  заманауи  этнологияның,  сондай-ақ 

отандық  тарихтың  өзекті  мəселелерін  қамтыған  баяндамалар  мен  зерттеулер  енген.  Жинақ  материалдары 

этнологтарға, тарихшыларға жəне барша оқырмандарға арналады. 

 

Материалы  международной  научно-практической  конференции  «ІІ  Аргынбаевские  чтения»,  посвященной 

90-летию  выдающегося  казахского  этнографа,  доктора  исторических  наук,  профессора  Халела  Аргынбаевича 

Аргынбаева, включают доклады и сообщения по актуальным проблемам изучения традиционной и современной 

этнологии,  а  также  отечественной  истории.  Материалы  сборника  предназначены  этнологам,  историкам  и 

широкой общественности. 

 

ISBN 978-601-04-0786-2                                                                              © Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2014 

3 

 

ПЛЕНАРЛЫҚ ОТЫРЫС / ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ 

 

ӘРІПТЕСТЕРІ МЕН ДОСТАРЫНЫҢ ЕСТЕЛІКТЕРІ 

/ ВОСПОМИНАНИЯ КОЛЛЕГ И ДРУЗЕЙ 

 

 

У. Х. Шəлекенов 

ҚР ҰҒА-ның құрметті академигі,  

т.ғ.д., профессор (Алматы қ.) 

 

ХАЛЕЛ АРҒЫНБАЕВ ҚАЗАҚ ЭТНОЛОГИЯ 

ҒЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫЛАРДЫҢ БІРІ 

 

Халел  Арғынбаев  қазақ  халқының  ұлттық  этнология  ғылымының  ірге  тасын  қалаған  белгілі 

ғалым. 1924 жылдың 21 қыркүйегінде  Павлодар  облысының  Баянауыл  ауданында  дүниеге  келген. 

Елінде  ер  жетіп,  мектепте  үздік  оқушылардың  бірі  болған.  Ұлы  Отан  соғысына  қатысып,  өзінің 

патриоттық борышын нақты орындап, неміс фашистерімен батырлықпен күрескені үшін орден жəне 

медальдармен марапатталған.  

Қанды майданнан оралғаннан кейін, Х. Арғынбаев білім алып, ғылым жолына түсуді мақсат етіп, 

Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтына (Қазіргі Абай атындағы ҚазҰПУ) түсіп, оны 1951 

жылы  үздік  бітіріп,  тарих  мамандығына  ие  болған.  Онан  кейін  мектептерде  тарихтан  сабақ  беріп, 

кейін 1957 жылы ғылым жолына түсіп, Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тарих, археология жəне 

этнография  институтының  аспирантурасына  түсіп,  академик  Ə.Х.  Марғұланның  кеңесімен, 

И.В.Захарованың  жетекшілігімен 1960 жылы  этнология  мамандығы  бойынша  кандидаттық 

диссертация  қорғап  шығады.  Өткен  ғасырдың  ортасында  этнология  ғылымы  бойынша  диссертация 

қорғаған жас ғалымдардың бірі Халекең болатын.  

Х.А.  Арғынбаевты  ғылыми  жағынан  тəрбиелеген,  жоғарыда  аталған  Тарих,  археология  жəне 

этнография  институтында  ғылыми  қызметкер,  этнология  бөлімінің  меңгерушісі  болып,  ғылыми 

жұмыспен  үздіксіз  айналысып, 1976 жылы  «Қазақ  халқының  отбасы»  деген  тақырыпта  докторлық 

диссертация  қорғап, 1982 жылы  профессор  ғылыми  атағына  ие  болды.  Ғұламаның  ұзақ  жылдар 

этнология ғылымымен айналысуының нəтижесі осы ғылыми дəрежелері мен атақтарға жетуіне алып 

келді.  

Х.А.  Арғынбаев  кең  көлемдегі  зерттеуші  ғалым.  Ол  тек  этнология  ғылымына  ғана  емес,  оның 

қаламынан туындаған еңбектері тарих, этнология ғылымдарына негізделген. Солардың ішінде «Қазақ 

отбасы» (1996) атты  монография  халқымыздың  кешенді  өмірін  қамтыған.  Бұл  ғұламаның  көп 

жылдық  қомақты  еңбектерінің  бірі  болып,  ол  автордың 20-30 жыл  бойы  ел  арасынан,  архивтерден 

жəне бұрын-соңды баспа жүзін көрген əдеби мұралардан жинаған қыруар этнографиялық деректердің 

негізінде  жазылған  тарихи-этнографиялық  зерттеу  еңбегі.  Монографияның  негізгі  мақсаты – қазақ 

халқының  ұмытылып  бара  жатқан  озық  əдет-ғұрыптарын  кеңінен  насихаттару,  одан  ғибрат  алуға 

үндеу. Кітаптың ғылыми-танымдық маңызы, əсіресе қазіргі қазақ қауымы үшін тəлім-тəрбиелік мəні 

зор. Артымыздан еріп келе жатқан жастардың отбасын құрып, бақытты өмір сүріп, отбасы құруда бұл 

туындыдан  алары  жеткілікті.  Осындай,  қазақ  халқының  отбасының  эволюциялық  даму  жолын 

көрсеткен  ғұламаның  еңбектері  еліміздің  «алтын»  қорында  сақталуда.  Х.А.  Арғынбаевтың 

ерекшеліктерінің бірі, ол өз халқының өте бай салтын, əдет-ғұрпын, заттай жəне рухани мəдениетін, 

тілін  жетік  білетін  ғалым  еді.  Сондықтан  да,  оның  жарық  көрген  ғылыми  мұралары  халық  арасына 

кең  таралатын.  Х.А.  Арғынбаевтың  этнология  бойынша  жарық  көрген  еңбектерін  жоғары  бағалап, 

өзіміздің  пікірімізді  білдірген  болатынбыз.  Мысалы: «Этнографические  очерки  по  скотоводству 

казахов»  Алма-Ата:  Наука, 1969. 171 с. (қараңыз:  Рец.  Жданко  Т.А.,  Шалекенов  У.Х. // Советская 

этнография. 1971. №2. С. 169-172; Шалекенов У. Неиссякаемая тема // Жулдыз, 1974. №5. С. 2015-

208 жəне т.б.).  

Өткен  ғасырдың 80-90 жылдарында  Х.А.  Арғынбаев  əл-Фараби  атындағы  Қазақ  Ұлттық 

университеті  Тарих  факультетінің  студенттеріне  қазақ  халқының  этнологиясы  бойынша,  қазақ 

отбасының  тарихы  туралы  лекциялар  мен  семинарлық  дəріс  берген  жəне  өзінің  арнайы  курсы 

бойынша курс, диплом жұмыстарына басшылық жасаған.  

А.Х.  Арғынбаевпен  жақын  араласып,  əртүрлі  ғылыми  форумдарда  бірге  болып,  баяндамалар 

жасап, кейбір мəселелер бойынша шығып сөйлесетінбіз. Солардың бірі, 1964 жылы Москвада өткен: 

«VII  Международный  конгрес  антропологов  и  этногрофов», 1969 жылы  Ашхабадтағы, 1969 жылғы 

Ташкенттегі, 1972 жылғы  Алматыдағы  халықаралық  ғылыми  конференцияларға  қатысып, 

баяндамалар жасағанбыз. Мұндай ғылыми жиындарға көп қатыстық.  

4 

 

Ғылыми  жəне  оқу  жұмыстарының  барысында  Халекеңмен  бірге  болғанда  жəне  отбасында, 

жиында  кездескенде,  оның  бірмінезділігі,  ғылымға  берілгендігі  байқалып  тұратын.  Əрбір  саналы 

азаматқа  қажетті  қасиеттіліктің  бір, «бір  қырлы,  бір  сырлы  болу»  болса,  міне  осы  мінез  Халекеңде 

болатын. Ол үлкенді-кішілермен тіл табысып кететін. Мұндай қасиет, əлбетте этнологтарға айрықша 

қажет.  Міне,  осы  айтылған  жағымды  қасиеттер  Халел  Арғынбайұлымен  мені  жақындатты.  Біздер 

қуанышпен кездесетінбіз. Əр уақытта Халел Арғынбайұлы Арғынбаев досым есімде. Жаны жəннетте 

болсын.  Кейінгі  ұрпақтардың  өсіп-өніп,  азамат  болуларына,  оның  қалдырған  ғылыми  мұралары 

жəрдемдессін! 

 

 

М.-А. Х. Асылбек 

ҚР ҰҒА-ның академигі,  

т.ғ.д., профессор (Алматы қ.) 

 

ХАЛЕЛ АРҒЫНБАЕВ ҒҰЛАМА ҒАЛЫМ, АСЫЛ АЗАМАТ ЕДІ 

 

Біздің  алғашқы  кездесуіміз  – 1956 жылы,  Халекең  (біз  оны  аса  құрметтеп  осылай  айтатынбыз) 

Қазақ  ССР  Ғылым  Академиясының  Ш.Ш. Уəлиханов  атындағы тарих, археология  жəне этнография 

институтының  аспирантурасында  оқып  жүргенде  кездейсоқ  болды.  Мен  онда  Оңтүстік  Қазақстан 

облысы  Қызылқұм  ауданында  мектепте  істейтінмін,  демалысқа  келгенде  бірге  оқыған  Арысланова 

Хасанна  деген  қызға  жолыққанымда,  Халекеңе  де  кездестім,  олар  сонда  бір-бір  бөлме  алып  пəтер 

жалдап  тұрады  екен.  Сол  Хасанна  мені  Халекеңмен  таныстырып,  шүйіркелесіп  сөйлесіп  кеттік. 

Өзінің аспирантурада оқитынын, Ұлы соғысқа қатысқанын, ҚазПИ-дің тарих факультетін бітіргенін 

де айтты. Біраз Талдықорғандағы педучилищеде істеп, енді этнография ғылымы жолына түскенін де 

хабардар  етті. Ол  кезде  институт  Киров  көшесіндегі  екі  қабат  үйдің 2-3 бөлмесінде  орналасқан  еді. 

Мен 1958 жылы  институтқа  жұмысқа  ауыстым.  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясы  Шевченкодағы 

ғимаратта еді. Біз Халекеңмен (ол этнография бөлімінде) енді жиі жəне тығыз араласып кеттік. Мен 

Халекең  отыратын  бөлменің  қарама-қарсысында  орналасқан  жаңа  заман  тарихы  бөлімінде 

(меңгерушісі – Бекежан Сүлейменов ағамыз еді) істедім.  

Ғылым  жолында  Халекең  атақты  Əлкей  Марғұлан  ағамыздың,  мəскеулік  көрнекті  ғалым 

Т.А.Жданко,  белгілі  этнологтар  И.В.  Захарованың  көп  жəрдемін  көрді,  жетекші  ғалымдар  Ғабит 

Уалиханов, Едіге Масанов, Халбиби Хаусенова, Рахия Ходжаевалармен бірге еңбек етті. Халекеңдер 

жаз  бойы  этнографиялық  экспедицияға  кетіп,  қазақтың  үй  тұрмысы  мен  қолөнері,  əдет-ғұрыптары 

мен дəстүрлері, мал шаруашылығы, кеңестік кездегі өміріндегі өзгерістер жəне басқа құнды деректер 

жинайтын.  Менің  байкауымша,  осындай  Халакең  қатысқан  этнографиялық  экспедициялар 

Қазақстанның  барлық  дерлік  аймақтары  мен  облыстарында  болды,  олардың  жинаған  материалдары 

жинақтарға жариаланып жатты, кандидаттық жəне докторлық диссертацияларға деректік негіз болды. 

Халекеңнің өзі де сол деректерді пайдалана отырып, басқа да көптеген материалдар негізінде, əсірісе 

ескі  жазылған  еңбектерге  талдау  бере  келіп, 1960 жылы  кандидаттық,  ал 1976 жылы  докторлық 

диссертация  қорғады,  қорғауына  қатысып,  құттықтап,  ол  кезде  жаспыз,  тойларына  да  белсенді 

қатыстық.  Докторлық  диссертациясына  бірінші  оппонент  болып,  Башқұртстаннан («Башқұрт 

халқының  шығу  тегі»  деген  үлкен  монографияның  авторы)  Р.  Кузеев  келді.  Халекеңнің  үйіндегі 

жиында  оның  қуанышын  бөлісіп,  Кузеевпен  жақсы  танысып,  қазақ-башқұрт  туысқандығын  əңгіме 

етіп отырдық. Халекеңнің диссертациясының тақырыбы «Қазақтың отбасы мен неке» туралы еді, бұл 

осы тақырыпқа жазылған өте кең ауқымды жəне бірден бір күрделі еңбек еді, ол қазақша жазылған-

ды.  Институт  директоры,  əрі  Ғылым  академиясының  вице-президенті  Ақай  Нүсіпбеков  ағамыз 

бəрімізге  қамқошы-ұстаз  еді.  Халекеңнің  қазақша  қорғауына  мүмкүндік  жасап,  диссертацияның 

Мəскеудегі жоғарғы аттестациялық коммисиядан сəтті өтуін қадағалап, көмек берді. 

Көп  жылдар  Халекең  этнография  бөлімін  басқарды,  жастардың  өсуіне  қол  ұшын  беріп,  көп 

жəрдем  көрсетті.  Солардың  ішінде  мен  əсіресе  Нұрсан  Əлімбайды,  Серік  Əжіғалиев  пен  Аманжол 

Қалышты  атап  өткім  келеді.  Нұрсан  Əлімбай  көрнекті  ғалым,  қазақ  этнологиясында  өз  орны  бар, 

қосқан үлесі зор. Қазір баяғы Дінмұхамед Қонаев əдейілеп салдырған Алматыдағы Орталық музейді 

көп  жылдар  бойы  басқарып,  оны  ғылыми-зерттеу  мекемесі  ретінде  қалыптастырды.  Сонымен  бірге 

отандық  музей  ісінде  музейлік  этнология  деп  аталатын  жаңа  саланы  дамытып  келеді.  Осындай 

істерінің  жарқын  бір  айғағы  –  жақында  ғана  «Қазақтың  дəстүрлі  этнографиялық  категориялар, 

ұғымдар мен атаулар жүйесі» атты бес томдық энциклопедияны жариялады. Бұл еңбек аты мен заты 

да ұмыт болып, қолданыстан əлдеқашан шығып қалған көптеген əдет-ғұрып, салттарымызды дəйекті 

деректерге негіздей отырып зерделеген ұлт тарихындағы алғашқы еңбек болып табылады.  

Серік  Əжіғалиев  бұрын  Мəдениет  министрлігіне  қарайтын  бір  института  (Казреставрация) 

істейтін.  Халекең  оны  əдейі  біздің  институтқа  шақырып,  қызметке  алдырды.  Мен  де  өзімше 

5 

 

көмектестім,  ол  кезде  директор  (Рамазан  Сүлейменов)  жоқ  еді,  ал  мен  оның  орынбасары 

болатынмын,  Халекең  Серікті  ертіп  келіп,  өтінген  соң,  мен  де  қолдап,  қазақшалап  айтқанда  белден 

басып (себебі мұндай мəселелерді директор ғана шешетін), бұйрық беріп қызметке алдық. Қазір сол 

Халекеңнің  шəкірті – Серік  Əжіғалиев  ұстазының  орнында,  Тоқтабай  Ахметпен  бірігіп,  қазақ 

этнология ғылымын дамыту үшін өз бөлімімен қыруар еңбек етуде, Өзбекстан, Қытай мен Моңғолия 

қазақтарының салт-дəстүрлері мен əдеп-ғұрыптарын зерттеп іргелі ғылыми еңбектер жазды.  

Ал  Аманжол  Қалыш  болса,  бұрыңғы  Қазақстандағы  бірден-бір  университет,  казіргі  əл-Фараби 

атындағы  Ұлттық  университетінде  Археология  жəне  этнология  кафедрасын  басқарады.  Халакең 

бөлім  меңгерушісі  болып  тұрғанда,  Аманжол  кандидаттық  диссертация  қорғаған.  Қолында  əке-

шешесі,  бала-шағасы  бар,  бірақ  кіші  ғылыми  қызметкер  болып  істейді.  Соны  ескеріп,  Халекең 

екеуміз  ақылдасып,  оны  аға  ғылыми  қызметкер  лауазымына  ұсынып,  едəуір  қиыншылықпен 

жоғарыдан  өткізгеніміз  бар  еді.  Ол  кезде  Академияда  аға  ғылыми  қызметкердің  айлығы (250 сом) 

кейбір министрлердің айлығынан кем емес еді. Мұны айтып отырғаным – Кеңес заманында ғылымға, 

ғалымға деген көзқарас өте жақсы болатын, жас ғалымдарға көп көмек берілетін. 

Халекеңнің  жеке  өз  басына,  адами  қасиеттеріне  келетін  болсақ,  ол  өте  сабырлы,  байсалды, 

жұртпен  тіл  табыса  білетін,  өз  көмегін  ешкімнен  аямайтын  асыл  азамат  еді.  Қазақтың  салт-дəстүрі, 

əдет-ғұрпы  мен  күнделікті  өміріндегі  жүріс-тұрысы,  ата-бабалардан  қалған  мəдениет  болмысы  тұла 

бойынан  ерекше  көрініп  тұратын.  Талдықорғанда  қызмет  істеген  кезінде  талай  дос-жолдас  тауып, 

ағайын болып кеткен-ді. Солардың көбі кейіннен артынан Алматыға іздеп келіп, араласып тұрды, ал 

институтта  өзімен  қатар,  үлкені-жасы  бар,  көбімен  қоян-қолтық,  тонның  ішкі  бауындай  жақын 

болды.  Ол  əсіресе  Төлтай  Балақаев,  Хасан  Алпысбаев,  Марат  Мұқанов,  Кеңес  Нүрпейісов,  Рамазан 

Сүлейменов, Оразақ Ысмағұлов, Сұният Нұрмұхамедовтермен тығыз араласты.  

Халекең Əминамен қосылғанда, осы ғалымдардың бəрі дерлік оның құтты дастарханында сыйлы 

қонақтар  болдық.  Халекең  маған  асабалықты  (тамада)  тапсырды.  Бəріміз  емін-еркін,  ақжарқын 

отырып, жұбайларға ізгі тілектерімізді айттық. Халекең мен Төлтай Балақаев ағамыз менің мерекелік 

жиынды  өте  көңілді  өткізгеніме  рахмет  айтып,  алғысын  білдірді,  сыйлыққа  Халекеңнің  балдызы – 

Ақлиманың қолын сүйюге рұқсат етті, шіркін, сондай да заман болған екен.  

Халекеңнің  Əминадан  ұлы  бар,  аты  Бауыржан.  Халекең  емханада  атақты  Бауыржан 

Момышұлымен бірге емделген, екеуі бұрынғы өткен Ұлы Отан соғысындағы, қазіргі елдегі жағдайды 

əңгімелеп, пікірлес болады. Сонда Халекең батыр Баукеңнің өзінен рұқсат алып, жаңа туған ұлының 

атын Бауыржан қойған еді.  

Халекең  жас  кезінен  көп  қиыншылық  көріп  өсті, 1931-1933 жж.  қазақты  жаппай  қырған 

ашаршылықтан Кереку тарабынан қашқан ата-анасы мен Камчаткаға дейін барғанын айтып жүретін. 

Ұлы Отан соғысында қан кешіп, талай қайғылы жағдайды бастан өткізді. Соғыстан кейіңгі жағдайы 

да  жеңіл  болған  жоқ,  жеке  от  басында  да  қиыншылықтар  көп  болды,  соның  бəрі  асыл  азаматтың 

денсаулығына,  əсіресе  жүрегіне  зақым  келтірді.  Əсіресе  пəтер  жағдайы  қинап,  жүйкесін  тоздырған 

кез  де  болды.  Ауруханағада  түсті.  Сондай  бір  жағдайда  ешкімді  жібермей,  тиым  салып  қойғанына 

қарамастан, мен ебін тауып палатасына да бардым, келгеніме қуанып, құшақтап, сəл көңілі де босап 

қалды.  Көп  кешікпей  Академияның  вице-президенті  Б.А.Төлепбаев  Халекеңнің  баспана  мəселесін 

шешуге  көмектесті.  Одан  кейін  Халекеңнің 60 жылдығын  тойлап,  көп  қуандық.  Дегенмен,  əлі  де 

ғылымға да беретіні, өзінің де көретін қызығы мол жағдайда өмірден ерте кетті. Артында жазған ізгі 

ғылыми еңбектері, жақсы шəкірттері, бала-шағасы, қимас дос-жарандары, ең бастысы ғұлама ғалым – 

асыл азамат аты қалды. Осы Халел Арғынбаев ағаларының 90-жылдығына арналған конференцияны 

ұйымдастырған,  соның  басы-қасы  болған  шəкірттері  Нұрсан  Əлімбай,  Аманжол  Қалыш  жəне  Серік 

Əжиғалиларға  үлкен  рахмет  айтамын,  қазақы  тілмен  айтқанда, «көсегесі  көгерсін»  жəне  олардың 

қазақ этнологиясын дамыту жолындағы ізденістеріне игілік пен жетістік тілеймін. 

 

У. Кыдыралин 

профессор Атырауского госуниверситета им. Х. Досмухамедова,  

д.и.н. (г. Атырау)  

Ж.У. Кыдыралина 

первый зам. директора Института истории государства комитета науки МОН РК, 

д.и.н., проф. 

 

ЦЕННОСТИ МАТЕРИАЛЬНОЙ И ДУХОВНОЙ КУЛЬТУРЫ КАЗАХСКОГО НАРОДА В 

ТРУДАХ ПРОФЕССОРА Х. АРГЫНБАЕВА И СОВРЕМЕННОСТЬ 

 

Духовная  составляющая  казахстанцев,  культурно-историческое  наследие  казахского  народа 

являются  важнейшими  ценностями,  обеспечивающими  консолидацию  общества  и  сохранение 

национальной  идентичности  в  глобализирующемся  мире.  Испокон  веков  объединяющие  народ 

6 

 

ценности – это  язык,  религия,  традиции,  менталитет,  культура,  история.  О  роли  религии  и  языков, 

традиций  в  обществе  говорил  и  Президент  Казахстана  Н.А.  Назарбаев  в  своем  выступлении  у 

подножия  священной  горы  Улытау [1]. В  Стратегии  «Казахстан-2050»  в  качестве  одного  из 

важнейших  приоритетов  также  обозначено  бережное  отношение  к  национальной  культуре  и 

традициям во всем их многообразии [2].  

История  материальной  и  духовной  культуры  казахов  получила  всестороннее  исследование  в 

трудах  видного  казахского  этнолога  Халела  Аргынбаева.

 

Крупный  ученый,  фронтовик  изучал 

проблемы  кочевого  скотоводческого  хозяйства,  а  также  исследовал  новые  черты  культуры  и  быта 

казахского  народа  (прикладное  искусство,  вопросы  просвещения,  домашнего  ремесла,  семейный 

уклад).  Он  развивал  традиции  основоположника  научно-этнографической  школы  академика 

А.Х.Маргулана,  участвовал  в  составлении  историко-этнографического  атласа  народов  Казахстана  и 

Средней  Азии,  руководил  этнографическими  экспедициями.  Наибольшую  ценность  представляют 

работы Х. Аргынбаева: «Историко-культурные связи русского и казахского народов и их влияние на 

материальную культуру казахов» (1959 г.), «Қазақтың мал шаруашылығы жайындағы этнографиялық 

очерк» («Этнографический очерк скотоводческого хозяйства казахов») (1969 г.), «Қазақ халқындағы 

семья  мен  неке» («Семья  и  брак  у  казахов») (1973 г.), «Хозяйство  у  казахов» (1980 г.), «Қазақ 

халқындағы  қолөнері» («Казахское  прикладное  искусство») (1987 г.), «Қазақ  отбасы» («Казахская 

семья») (1996 г.).  

Горжусь  тем,  что  я  был  первым  учеником  Халела  Аргынбаева,  под  руководством  которого 

защитил  кандидатскую  диссертацию,  а  затем,  через  многие  годы, – докторскую.  Халел  Аргынбаев 

сыграл  большую  роль  в  становлении  таких  видных  специалистов-историков  и  этнографов,  как 

профессора: Н. Масанов, А. Толеубаев, Ш. Тохтабаева, А. Калыш, Ж. Артыкбаев.  

В  свете  исключительного  значения  межэтнического  и  межконфессионального  согласия  для 

полиэтничного  Казахстана  весьма  актуальным  является  исследование  исторических  предпосылок 

межкультурного взаимодействия этносов республики. Один из патриархов казахской этнографии Х. 

Аргынбаев  посвятил  некоторые  свои  работы  проблеме  историко-культурных  связей  казахского  и 

русского  народов.  Он  отметил  факты  взаимовлияния  трудового  опыта  и  традиций  хозяйственной 

жизни,  сложившиеся  в  ходе  постоянного  общения  русских  переселенцев  с  казахами.  Известно,  что 

под влиянием переселенцев из европейской части России происходили изменения в скотоводческом 

хозяйстве  казахов.  Кочевое,  натуральное  хозяйство  уступало  место  оседлому  и  полуоседлому 

скотоводству.  Так,  Х.А.  Аргынбаев  отмечал: «Развитие  сенокошения,  появление  плужного 

земледелия, гужевого транспорта, развитие рыболовства  и лесозаготовок  и ряда  других промыслов, 

строительство бревенчатых домов по русскому образцу, появление во внутреннем убранстве мебели, 

распространение  у  казахов  рыбной  и  растительной  пищи – все  это  вызвано  непосредственным 

влиянием русской народной культуры» [3]. В то же время происходило и обратное влияние местного 

казахского населения на хозяйство и материальную культуру пришлого русского населения. Об этом 

говорит  заимствование  русскими  табунного  содержания  скота.  Зажиточные  казаки  покупали  у 

казахов  верблюдов,  которых  использовали  в  качестве  рабочего  скота.  Значительно  взаимовлияние 

происходило  и  в  духовной  жизни.  Казаки  заимствовали  у  казахов  некоторые  привычки  казахов – 

ездить  в  соседние  казачьи  аулы  в  гости.  Нередко  даже  в  семье,  как  писал  Х.А.  Аргынбаев,  казаки 

говорили на казахском языке. В словарный запас казаков вошло много казахских слов (аркан, сайман, 

айран, катык и др.) [4].  

К этому можно добавить, что устное народное творчество уральских казаков имело в своем запасе 

образцы  частушек,  в  которых  ряд  оборотов  и  фраз  был  выражен  на  казахском  языке.  В  процессе 

совместной  жизни  с  русским  народом  обогащались  казахские  национальные  традиции  и  обычаи. 

Одним из них был обычай тамырства. Тамыры становились добрыми соседями, обменивались своей 

продукцией на дружественных началах и оказывали друг другу моральную поддержку [5]. 

Следует еще раз подчеркнуть взаимосвязь истории, традиций и современности. В своем интервью 

в  Улытау  Президент  страны  Н.А.  Назарбаев  отметил,  что  «для  своего  народа  мы  можем  передать 

историю, культуру, обычаи только на своем языке» [1]. Любой язык – это культурный код, который 

формирует  философию  жизни  человека,  его  систему  ценностей,  стиль  поведения,  образ  мышления. 

Каждый национальный язык уникален. Богатство казахского языка отметили в свое время и русские 

исследователи,  работавшие  в  разное  время  в  Казахстане.  Последние  оставили  в  своих  трудах 

глубокие наблюдения и оценки духовного облика казахского народа, красоты и выразительности его 

языка.  Одним  из  них  был  востоковед,  член  Русского  Географического  общества,  первый 

исследователь  культуры  и  литературы  казахского  народа  немец  Василий  Васильевич  Радлов 

(Фридрих  Вильгельм  Радлофф).  В  своем  очерке  «Средняя  Зеравшанская  долина»  он  дал  довольно 

лестную характеристику казахскому языку: «Язык киргизов (казахов – авт.) плавен и красноречив; 

они остроумны и часто колки и находчивы в вопросах и ответах, иногда даже удивительно ловки, и 

всякий,  даже  самый  необразованный,  киргиз  владеет  языком  в  той  силе,  в  какой  мы  это  в  Европе 

7 

 

замечаем только у французов и у русских. Если они рассказывают, оборот их речи свеж и приятен». 

И в другом очерке «Из Сибири» Радлов щедр в оценке: «Киргизы (казахи – авт.) выделяются среди 

своих  соседей  даром  речи.  Речь  каждого  киргиза  течет  плавно  и  свободно.  Киргиз  так  владеет 

словом, что он не только может произносить длинные импровизации в стихах, но и обычная его речь 

отличается  определенным  ритмом  в  построении  фраз  и  периодов,  так  что  и  она  нередко  подобна 

стихам.  Она  образна,  выражения  ясны  и  точны,  так  что  киргизов  с  полным  основанием  можно 

назвать  французами  Западной  Азии.  Нет  ничего  удивительного  в  том,  что  именно  у  такого  народа 

возникла особенно богатая народная литература» [6]. 

Сегодня казахский язык является не только хранителем всего богатства  древней культуры, но  и 

ядром  современной  казахстанской  языковой  полиэтнической  среды.  С  первых  лет  независимости  в 

стране проводится гармоничная языковая политика, учитывающая интересы всего народа Казахстана, 

которая  обеспечивает  соблюдение  языковых  прав  всех  этносов  страны.  В  республике  созданы  все 

возможности  для  развития  культуры  даже  самых  малых  этнических  групп - ассирийцев,  рутулов, 

лакцев и многих других. Казахская земля объединила более 100 этносов. Сегодня главным фактором, 

цементирующим  нацию,  является  казахский  язык – язык  государства.  На  самом  высоком 

государственном  уровне  поставлена  цель  к 2017 году  овладения  государственным  языком 80 % 

населения  республики,  а  к 2020 году  не  менее 95%, к 2020 году  доля  населения,  владеющего 

английским языком, должна составить не менее 20% [7].  

Поставлена  задача  популяризации  казахского  языка  и  выработки  эффективного  механизма 

содействия гражданам страны, не владеющим государственным языком, в его изучении; привлечения 

к этой работе всех государственных и общественных институтов.  

Глава государства предложил разумно подойти к модернизации казахского языка, «сделать язык 

современным; сохраняя традиции языка, развивать все его богатство, разнообразные его лексические 

пласты; искать консенсус в вопросах терминологии».  

В годы суровых лишений старшее поколение сумело сохранить родной язык и передать его детям. 

При этом  как  раз  в  те  трудные  годы  сформировалось  поколение, выросшее  в  русскоязычной  среде. 

Так исторически сложилось двуязычие. Билингвизм – конкурентное преимущество, дарованное нам 

общим прошлым, и сегодня его усиливает полиязычие. 

Знание  государственного  и  владение  несколькими  языками  становится  фактором  личной 

конкурентоспособности  граждан  страны.  В  условиях  суверенитета  и  новой  государственной 

языковой  политики  в  Казахстане  выросло  поколение  молодежи,  ориентированное  на  иные,  чем 

прежде, ценности, участвующее в формировании новой культурной ситуации.  

Глубокое уважение к историческим истокам казахского народа, развитие национальной культуры 

и  изучение  истории  своего  народа – одно  из  основных  направлений  истинной  независимости, 

самобытности страны, ее идентификации в мировом историческом процессе.  

Перспективы  инновационного  прорыва  и  социальной  модернизации  во  многом  зависят  и  от 

сохранения  культурной  преемственности.  В  этом  процессе  от  поколения  к  поколению  бережно 

передаются накопленные ценности духовной и материальной культуры. Роль традиций чрезвычайно 

важна  в  обеспечении  стабильности  и  согласия  в  обществе.  У  Казахстана  богатое  наследие, 

доставшееся от предков, мы должны оберегать эти ценности. Наша задача – сохранить нравственную 

чистоту и духовность, единство общества. Это должно найти отражение и в разрабатываемой сегодня 

Концепции культурной политики до 2050 года. 

Труды  Х.А.  Аргынбаева,  в  которых  заложены  научные  основы  казахской  этнологии,  являются 

богатейшим источником для современных исследований по этнологии. Научно-творческое наследие 

ученого,  его  гражданская  позиция,  четкие  подходы  к  научным  исследованиям,  принципы  научной 

этики  являются  немеркнущим  примером  для  его  учеников,  последователей  и  нынешних  молодых 

исследователей. Они имеют непреходящее значение и останутся навсегда востребованными.