Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

152 

 

Оны  Төраға  Ел  Президенті  басқарады.  Əрбір  облыс  орталығында  жəне  Астана  мен  Алматы 

қалаларында  Қазақстан  Халқы  Ассамблеясы  жұмыс  істейді.  Аймақтардағы  кіші  Ассамблеялар 

этномəдени  орталықтардың  қызметтердің  жəне  түрлі  этностардық  рухани  -мəдени  дамуын 

белсендіруге  мүмкіндік  жасайды.  Кіші  Ассамблеялар  облыстар  басшыларының  жанында  құрылған 

кеңесші-əкімшілік  орган  болып  табылады.  Кіші  ассамблеялар  басшылары  облыс  əкімдері  болады. 

Сессия  өткізілетін  кезде  мəдени  орталықтардың  басшылары,  кіші  Ассамблея  ардагерлер  одағының 

басшылары  жəне  Ассамблеяның  құрамына  кіретін  басқа  да  мүшелері  шақырылады [2, 17-б.]. 

Республикалық,  аймақтық,  жергілікті  ұлттық-мəдени  орталықтардың  белсенді  арақатынасы 

арқасында  жоғары  оқу  орындар  арасында  тілші,  филолог,  лингвист  мамандарды  даярлайтын 

топтардың,  бөлімдердің,  факультеттердің  саны  өсуде.  Республика  жыл  сайын  шағын  этностардың 

көркемөнерпаздар  фестивальдарының,  өлең  жарыстарының,  тарихи  мейрам  күндерінің,  суретшілер 

көрмелерін талқыға салу шаралары жүйелі түрде өткізілуде. Қазақстанда шағын этностардың ұлттық 

тілінде  ақпараттық  хабарлар  (мерзімді  басылымдар,  радио  жəне  теледидар)  өздерінің  қызметін 

тұрақты түрде жүргізуде [3, 77-78-бб.]. Ассамблея туралы Елбасымыздың айтқан сөзін айтып кетуге 

болады: «Ассамблея- бұл біздің ұлттық игілігіміз, қазақстандық толеранттылықты нығайту дегеніміз 

- бұл, ең алдымен, Қазақстан Халқы Ассамблеясын нығайту жəне дамыту» [1,56-б.].  

Ал  енді  жоғарыда  айта  кеткен  аймақтарымыздың  мəдени  орталықтары  жəне олардың  қызметіне 

тоқталып  кетсек.  Оңтүстік  Қазақстан  облысындағы  Қазақстан  Халқы  Ассамблеясы 1995 жылы 

құрылды.  Облыс  аумағында 20 облыстық, 51 қалалық  жəне  аудандық  филиалдар  жұмыс  істейді. 

Этномəдени  орталықтары  облыста  өткізіліп  жатқан  маңызды  шаралардың  бəріне  қатысуда.  Барлық 

этномəдени  орталықтар  бəрі  үшін  өздерінің  тілін,  мəдениеті  мен  дəстүрін  сақтап,  дамытуға  жағдай 

жасалған.  Этномəдени  орталықтар  жанында 11 жексенбілік  мектептер,  ақсақалдар  кеңесі  мен 

"Жастар  қанаты"  жұмыс  істейді.  Этникалық  топтар  өкілдерінің  мемлекеттік  тілді  оқып  үйрену  мен 

облыста оны қолдану аясын кеңейту мақсатымен жексенбілік мектептерде ана тілін оқып үйренумен 

қатар,  мемлекетік  тілді  оқыту  да  енгізілген.  Облыста  Достық  үйі, "Достық"  мұражайы,  облыстық 

қазақ, орыс, өзбек драмтеатрлары жұмыс істейді [1,110-б.]. Оңтүстік аймаққа жататын облыстардың 

ұлттық –мəдени орталықтары жайлы мəлімет бере кетсек. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 108-

ден  аса  этнос  өкілдері  мекендейді.  Облыс  аумағында 20 этномəдени  орталық  жəне  қалалар  мен 

аудандарда олардың 51 филиалы жұмыс істейді [4].  

Орталықтар  туралы  қысқаша  мəліметтер,  Оңтүстік  Қазақстан  облысының  неміс-  мəдени 

орталығы, 1991 жылы  Шымкент  облысының  неміс  мəдени  орталығы  болып  құрылады. 1992 жылы 

облыстың аты өзгеруіне байланысты Оңтүстік Қазақстан облысының неміс- мəдени орталығы болып 

аталады. Бұл мəдени орталықтың құрамына жексенбілік мектеп, кездесу клубтары, жастар клубы, би, 

əн  топтары  кіреді.  Орталық  Ленгер  қ.,  Ақсу  селосында,  Сарыаған  қ.,  Түлкібас  с.,  Кентау  қ. 

филиалдары жұмыс істейді. Орталықта тренингтер, семинарлар, түрлі тақырыптағы конференциялар 

жиі болып тұрады. Бұл орталықтың төрағасы Бахман Иосиф Владимирович [5]. 1989 жылы Шымкент 

облыстық  корей  мəдени  орталығы  құрылды. 1992 жылдан  бастап  облыстың  атауы  өзгеруіне 

байланысты,  Оңтүстік  Қазақстан  облыстық  корей  мəдени  орталығы  болып  аталып  келеді. 

Орталықтың  мақсаты,  ұлттық  мəдениетті,  тілді  нығайту,  халықаралық  қатынастарды  реттеу, 

халықтар арасында достықты нығайту. Орталық Қазақстан Корей мəдени орталықтар республикалық 

ассоциациясымен  басқа  қоғамдық  бірлестіктермен  жұмыс  жасайды [6]. 1991 жылы  Оңтүстік 

Қазақстан  славян  мəдени  орталығы  құрылады.  Орталық  Санкт-  Петербург,  Томск  қалаларының 

ЖОО-мен,  ресбпубликалық  жəне  облыстық  мемлекеттік,  қоғамдық  ұйымдармен  қатынас  жасауда. 

Орталықтың  негізгі  мақсаты  мəдени – ағартушылық  қызмет,  славян  этностарының  мідениеті,  салт-

дəстүрлерін сақтап дамыту. Аудан жəне қалаларда 10 шақты филиалдары жұмыс жасауда [7].  

1989  жылы  өзбек  мəдени  орталығы  құрылды.  Бірлестіктің  негізгі  мақсаты,  қоғамға  мүше  болып 

кірген  өзбек  жəне  басқа  да  ұлт  өкілдерінің  азаматтық  саяси  əлеуметтік,  экономикалық  мəдени 

құқықтары  мен  бостандықтарын  қорғау.  Өзбек  мəдени  орталығының 10- нан  астам  бөлімшелері 

Арыс, Түлкібас, Кентау, Түркістан қалаларында, Қазығұрт, Созақ, Мақтаарал тағы басқа аудандарда 

қызмет  атқарады.  Облыстық  қоғамдық  саяси  газеттер  «Жанубий  Козоғистон», «Сайрам  садоси», 

«Исфижоб», «Мактабдош»  тағы  басқа  журнал,  газеттер  шығады.  Облыстық  өзбек  драма  театры 

Сайрам  қ.  жұмыс  жасайды [8]. Республика  халықтар  достығын  жан-жақты  нығайту,  қазақ  тілін, 

дəстүрін,  салтын,  мəдениетін  дамыту  жолында  Шымкент  облыстық  Қазақ  мəдениет  орталығы 1986 

жылы құрылды. 1992 жылы облыс атауы өзгеруіне байланысты Оңтүстік Қазақстан облысының қазақ 

мəдениет  орталығы  болып  аталады.  Мəдениет  орталығы  өзінің  жұмыстарын  мемлекеттік  органдар, 

ұйымдар жəне басқа да ұлттық- мəдени орталықтармен тығыз байланыста [9].  

1992 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының ұйғырлар қоғамы құрылады. 1998 жылы бұл қоңам өз 

жұмысын тоқтатып, Оңтүстік Қазақстан мəдени  орталығы болып құрылады. Орталықта ұйғыр тілін 

үйрету,  оқыту  курстары, «Атуш», «Гунча»  би  ансамблдері  жұмысын  атқаруда [10]. 1989 жылы 

Шымкент  облысының  түрік  мəдени  орталығы  құрылады. 1992 жылдан  бастап,  Оңтүстік  Қазақстан 

облысының түрік мəдени орталығы болып аталады. Ал, 1995 жылы Оңтүстік Қазақстан облысындағы 

153 

 

«Түркия» түріктерінің қоғамы» қоғамдық ұйымы болып өзгертіледі. Қазіргі таңда 7 бөлімшесі жұмыс 

жасайды.  Орталықта  би,  əн  ансамбльдері  жұмыс  жасауда [11]. Республика  халықтар  достығын 

нығайту,  қазақ  тілін,  дəстүрін,  салтын,  мəдениетін  дамыту  жолында  Қазақ  мəдени  орталығы 2003 

жылы  Оңтүстік  Қазақстан  облыстық  Қазақ  ұлттық-мəдени  орталық  болып  құрылды. 2004 жылы 

«Ынтымақ» ұлтаралық мəдениет орталығы болып ауысады. 2008 жылы Оңтүстік Қазақстан облыстық 

«Ынтымақ»  этносаралық  мəдени  орталығы  болып  аталады.  Орталықтың  облыс  аудандарында 

филиалдары ашылған [12].  

Сонымен  қатар  облыста,  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  грузин  мəдени  орталығы,  Армян  мəдени 

орталығы,  күрт  мəдени  орталығы,  қарақалпақ  мəдени  орталығы,  грек  мəдени  орталығы,  қырғыз 

мəдени  орталығы,  иран  мəдени  орталығы  қызмет  атқаруда.  Осы  этномəдени  орталықтар  облыста 

өткізілетін барлық маңызды іс-шараларға қатысады. Қазіргі таңда облыс аумағында түрлі бағытта 169 

газет, 12 журнал  жарық  көретін  болса,  оның 153-і  қазақ, 19-ы  орыс, 11-і  өзбек  тілдерінде  шығады. 

Облыстық «Южный Казахстан» газетінің ай сайын шығатын «Шаңырақ» атты қосымшасында, облыс 

Ассамблея  мен  этномəдени  орталықтардың  тыныс-тіршілігі  тыңғылықты  баяндалады.  Этномəдени 

орталықтар жанында 11 жексенбілік мектептері жұмыс істейді. Облыста «Достық үйі» жəне «Достық 

мұражайы»,  облыстық  қазақ,  орыс,  өзбек  драма  театрлары  жұмыс  істейді.  Қазақстан  халқының 

достық  фестивалі, «Рождество», «Играй,  гармонь», «Сабантуй»  тəлдері  фестивалі, «Масленица», 

«Күміс көмей», «Шаңырақ шаттығы» отбасы фестивалі, этнос күндері, Неміс мəдениетінің облыстық 

фестивалі,  Славян  жазбасы  жəне  мəдениеті  күні,  сонымен  қатар  ұлтаралық  келісімді  сақтауға 

бағытталған басқа да көптеген іс-шараларды өткізу дəстүрге айналды [4].  

Ал енді оңтүстік аймаққа жататын Жамбыл облысы ұлттық-мəдени орталықтары жайлы қысқаша 

мəлімет  бере  кетсек.  Жамбыл  облысында 1 млннан  аса  халқы  бар  жəне 80 –нен  аса  этнос  өкілдері 

мекен  етеді. 20 облыстық, 1 қалалық, 9 аудандық  этномəдени  бірлестіктер, 50 мəдени  орталықтар 

тіркеуден  өткен.  Ассамблеяның  маңызды  жұмыстарының  бірі  жастармен  жұмыс.  Осы  этномəдени 

бірлестіктерде  жастар  клубтары  жəне  секциялар  бар.  Ассамблея  сонымен  қатар,  мемлекеттік  тіл 

саясаты  байланысты  түрлі  іс-шаралар  өткізеді. 2011-2020 жылдарға  арналған  мемлекеттік  тіл 

бағдарламасына  этномəдени  орталықтарда  дөңгелек  үстелдер,  семинарлар,  пікір-таластар  өткізілді. 

Достар  үйінде  оқушылар,  студенттерге,  этномəдени  бірлестіктер  өкілдеріне  арналған  сабақ, 

лекциялар  жүргізіледі.  Үлкен  ұрпақтағы  қарттармен  де  жұмыстар  жүргізіледі.  Жыл  сайын 

«Халықаралық қарттар күнінде» Ассамблея концерттер жүргізеді.  

Жыл сайын Достар үйін шетел делегациялары, сонымен қатар өзіміздің республикамыздың басқа 

этномəдени  орталықтар  өкілдері  мен  делегациялары  келіп,  Достар  үйінінің  жұмысымен  терең 

танысып  кетеді.  Достар  үйі  ашылғаннан  бері  онда,  Ресей,  Украина,  Оңтүстік  Корея,  Қырғызстан, 

АҚШ, Түркия, Германия, Израиль, Қытай, Польшадан келген делегаттар болып, осы Достық үйінің 

түрлі шараларына қатысып кетті. 1997 жылы «Əулие ата» қазақ мəдени орталық қоғамдық бірлестігі 

тіркелді.  Осы  орталықтың  қатынасы  мен  əйгілі  тарихшы,  саяси  қайраткер  М.Х.  Дулатиге  арналған 

ескерткіш  ашылды. 1993 жылы  Тараз  қаласының  орыс  қоғамы  құрылады.  Қоғам  РФ  ЖОО-мен, 

қоғамдық  ұйымдарымен  қатынаста. 1994 жылы  дұнған  ассоциациясы  қоғамдық  бірлестігі  тіркелді. 

Мемлекеттік  тілдерді  дамыту  бағдармасына  дұнған  ассоциациясы  көп  көңіл  бөлуде.  Осыған  орай 

облыстың  көптеген  аудан  орталықтарында  қазақ  тілін  үйрету  кірстары  ашылды.  Өзбек  этникалық 

орталығы 1989 жылы  құрылды.  Облыс  орталығында  өзбек  мектептері  жұмыс  істейді.  Жамбыл 

облысы корей ассоциациясы облыстың ұйымдарының ішіндегі белсенді ұйым болып табылады. 1989 

жылы  құрылған  болатын.  Негізгі  мақсаты  басқа  да  мəдени  орталықтар  сияқты  мəдениетін,  салт-

дəстүрін  сақтай  отырып,  нығайту  жəне  келесі  ұрпаққа  қалдыру.  Орталық  Сеул  қалалық 

университетімен,  республикамыздағы  басқа  да  корей  ұлттық  орталықтарымен  жұмыс  жасауда.  Осы 

мəдени  орталықтармен  қатар  облыста  курдтер  ассоциациясы,  əзербайжан  этномəдени  орталығы, 

татар  –башкир  этникалық  орталығы,  қырғыз  орталығы,  неміс  қоғамы,  украин  этникалық  орталығы, 

Жамбыл  облысының  ұйғыр  этномəдени  бірлестігі,  шешен-ингуш  этникалық  орталығы,  грек 

бірлестігі, тəжік этномəдени орталығы, еврей этникалық орталығы, грузин қоғамдық бірлестігі тағы 

басқа этникалық орталықтар мен бірлестіктер жұмыс істеуде [13, 3-34-бб.].  

Алматы  қалалық  Қазақстан  Халықтары  Ассамблеясы  Алматы  қаласының  аумағында  тұратын 

этностардың  ұлттық  дəстүрлерін,  əдет-ғұрыптарын  насихаттауға  бағытталған  стратегиялық 

міндеттерімен тығыз байланыста өз жұмысын атқарады. Алматы қалалық ҚХА құрамына 33 қалалық 

этномəдени  бірлестік  кіреді,  олар  білім,  ұлттық  мəдениетті,  дəстүрлерді,  тілдерді  дамыту 

мəселелерімен айналысады жəне мəдени аралық əркелкілікті қалыптастыру мен этносаралық қарым-

қатынастарды нығайтуға басты рөл атқарады. Жылына бір рет, сондай-ақ қажеттілігіне қарай Алматы 

қалалық  ҚХА  сессиясы  өткізіледі.  Алматы  қалалық  ҚХА  Хатшылығының  жəне  этномəдени 

бірлестіктердің  бастамасы  бойынша  балалар,  тұрмысы  төмен  жəне  мұқтаж  адамдар  үшін 

Қайырымдылық іс-шаралар өткізіледі [14].  

«Озан»  əзірбайжан  қоғамдық  бірлестігі 1996 жылы  Алматы  қаласында  құрылған  болатын. 

Қоғамның  негізгі  мақсаты:  ұлттық  мəдениеттің,  тілдің,  дəстүр  мен  əдет-ғұрыптарының  жандануы. 

154 

 

Алматы  қаласында  тұратын  əзірбайжандардың  əлеуметтік  жағдайын  зерттеу  болып  табылады. 

Əзірбайжан  жексенбілік  мектебі  Достық  үйінде  орналасқан,  ол  мектепті  тек  əзірбайжан  балалары 

емес,  сонымен  қатар  басқа  да  ұлттың  балалары  келеді. «Луйс»  армян  мəдени  орталығы 1992 жылы 

құрылды. Сол жылы жексенбілік мектеп те құрылған болатын. Мұнда балалар армян дəстүрлері мен 

салттарын, алфавит пен тілін үйренеді. Кітаптарды Қазақстандағы Армян елшілігі қамтамасыз етеді. 

Орталықта 3 би  ансамблі  жұмыс  істейді. «Саяны»  бурят  мəдени  орталығы 2000 жылы  құрылған 

болатын.  Орталықта  төменгі  сынып  оқушылары  бурят  тілін  үйренеді.  Соныман  қатар  бағдарламада 

Бурятия  мен  Қазақстан  арасындағы  қатынасты  жандандыруға  көптеген  қадамдар  жасалады.  Венгр 

мəдени орталығы 1995 жылы құрылды. Бұл орталықтың мүшелері Қазақстан Республикасының жəне 

Венгрияның  ұлттық  мерекелерін  тойлап,  ұлттық  дəстүрлерін  сақтайды.  Грек  қоғамы 1989 жылы 

құрылған болатын. Грек тілін үйрететін курстар жəне əн-би ансамбльдері бар [2, 30-51-бб.]. Дағыстан 

мəдени  орталығы 1996 жылы  құрылған  болатын.  Алматыда  дағыстан  халқына  жататын 13 этнос 

тұрады.  Олар:  лезгиндер,  аварлар,  кумыктар  тағы  басқалары.  Осы  этностардың  əр  қайсысы  өзінің 

дəстүрлері мен тілдеріне бай. «Щинсын» дұнған мəдени орталығы 2004 жылдан бері осы атау берілді. 

Орталықта ұлттық би, əн, тілді үйрететін үйірмелер бар. «Шалом» еврей ұлттық орталығы 1989 жылы 

құрылған  болатын.  Сол  жылы  еврей  жексенбілік  мектебі  ашылады.  Мектепте  кітапхана,  үйірмелер 

жұмыс істейді. Орталықта барлық ұлттық мерекелер мерекеленеді. «Вошал» ингуш мəдени орталығы 

1995 жылы  құрылған болатын. «Вошал» ингуш тілінен аудармасы «бауырластық» дегенді білдіреді. 

Жексенбілік  мектеп  жұмыс  істейді.  Кəрістердің  «Суоми»  ұлттық-мəдени  орталығы 2002 жылы 

құрылған  болатын.  Орталықта  кəріс  тілі  үйретіледі,  əн-би  ансамбльдері  жұмыс  жасайды. «Бумба» 

қалмықтардың  мəдени  орталығы 2002 жылы  құрылған  болатын. 2003 жылы  кіші  Ассамблеяның 

құрамына  кірді [2,67-88 бб.]. «Минги  тау»  қарашəй-барқарлардың  мəдени  орталығы 1996 жылы 

құрылған  болатын.  Күрдтердің  мəдени  орталығы 1989 жылы  құрылған.  Сонымен  қатар,  қырғыз, 

неміс, славян, орыс, татар, түрікмен, ұйғыр, украин, шешен-ингуш, түрік ұлттық-мəдени орталықтары 

жұмыс істейді.  

Қазақстан  Республикасында  ұлтаралық  татулық  пен  келісім  саясатын  іс  жүзіне  асыруда  кіші 

Ассамблеялар  зор  үлесін  қосып  келеді.  Олар  мемлекет  пен  азаматтық  қоғам  арасындағы  көпірге 

айналды.  Осы  кіші  Ассамблеялар  осынау  өзгеріске  толы  заманда  еліміздегі  этникалық  топтардың 

мəдени  құндылықтарын  сақтап  қалудың  негізгі  факторына  айналды.  Қазіргі  кездегі  кіші 

Ассамблеялардың негізгі міндеті этносаралық қатынастар ахуалына болжам жасау жəне осы саладағы 

кез келген келеңсіздіктердің алдын алу шараларын ұйымдастыру [15,174-175 бб.]. 

 

Əдебиеттер мен деректер: 

1.

 

Қазақстан этностары. Фотокітап. – Алматы, 2013. 

2.

 

Дружба бесценное достояние. – Алматы, 2005. 

3.

 

Қалыш  А.Б.  Қазақстан  Республикасындағы  ұлттық-мəдени  орталықтар:  тарихы  мен  қызметі // «Дулатова 

оқулары: тарих ғылымы жəне қазіргі Қазақстан, Ресей мен Орта Азия мемлекеттеріндегі тарихи оқыту» атты көрнекті 

қазақстандық  тарихшы,  ғылымды  ұйымдастырушы  профессор  Д.И.  Дулатованың 80 жылдық  мерейтойына  арналған 

халықаралық ғылыми конференция материалдары. 31 наурыз-1 сəуір 2011 жыл. – Алматы, 2011. 

4.

 

Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан Халықтары Ассамблеясы хатшылығының мəліметтері. 

5.

 

Шымкент Аймақтық Мемлекеттік Архив. қ.184 іс.7 б.1, 2. 

6.

 

ШАМА қ.184 іс.1 б.1, 2.  

7.

 

ШАМА қ.184 іс.7 б.1, 2. 

8.

 

ШАМА қ.184 іс.11 б.2, 3. 

9.

 

ШАМА қ.184 іс.2 б.6, 7. 

10.

 

ШАМА қ.184 іс.8 б.1, 2. 

11.

 

ШАМА қ. 184 іс.5 б.1, 2. 

12.

 

ШАМА қ. 184 іс.10 б.1. 

13.

 

Мы –казахстанцы (сборник материалов об этнических объединениях Жамбылской области). – Тараз, 2010.  

14.

 

Алматы қалалық Қазақстан халқы Ассамблеясы брошюрасы. 

15.

 

Қазақстан халықтары Ассамблеясы тарихи очерк. –Алматы, 2010. 

 

 

 

155 

 

СЕКЦИЯ ІІ. 

 

МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ РУХАНИ МӘДЕНИЕТ 

 

МАТЕРИАЛЬНАЯ И ДУХОВНАЯ КУЛЬТУРА 

 

 

Р.А. Бекназаров  

профессор кафедры истории и регионоведения Актюбинского регионального государственного 

университета им. К. Жубанова, д.и.н. (г. Актобе) 

 

РАЗВИТИЕ СЕНОКОШЕНИЯ И ЕГО РОЛЬ В ПЕРЕХОДЕ К ПОЛУКОЧЕВОМУ-

ПОЛУОСЕДЛОМУ ОБРАЗУ ЖИЗНИ КАЗАХОВ: НА МАТЕРИАЛАХ СЕВЕРНОГО 

ПРИАРАЛЬЯ (КОНЕЦ XIX – НАЧ. XX ВВ.) 

 

Вопрос изучения сенокошения у казахов на общеказахстанском материале до настоящего времени 

не рассматривался как отдельный предмет этнологического и этнографического исследования. Хотя в 

1960-е  годы  результаты  аналогичного  исследования,  только  на  материалах  Восточного  Казахстана, 

были  впервые  разработаны  и  опубликованы  в  трудах  ведущего  этнографа  Казахстана  Х.А. 

Аргынбаева. В частности, в 1959 г. в трудах Института истории, археологии и этнографии на основе 

его диссертационного исследования была выпущена статья «Историко-культурные связи русского и 

казахского  народов  и  их  влияние  на  материальную  культуру  казахов  во  второй  половине XIX – 

начале XX вв.».  Данная  работа  является  первым  исследованием  процесса  изменения  в  культуре 

казахов  восточного  и  северо-восточного  региона  Казахстана.  В  нем  автор  впервые  выделяет  такие 

вопросы,  как  переход  казахов-кочевников  к  полукочевничеству  и  полуоседлости,  строительство 

временных  и  полустационарных  поселений,  зимовок,  хозяйственных  построек,  а  с 20-х  годов XIX 

столетия  он  отмечает  уже  строительство  «утепленных  крытых  построек  для  скота  и  постоянные 

жилые помещения» [1, с. 56]. Х.А. Аргынбаев особо показывает такой новый для степного населения 

промысел  как  сенокошение  и  выделяет,  как  основной  фактор  широкого  его  распространения  в 

последующем,  культурное  влияние  русских  переселенцев  региона,  в  частности,  использование  при 

заготовке сена русской косы – литовки [1, с. 35]. Несомненно, ценность данной работы заключается в 

том, что автор впервые в Казахстане поднял вопрос изучения изменения культуры и быта казахского 

народа  (в  национальной  одежде,  кухне)  в  переходный  период,  провел  анализ  культурного 

взаимовлияния  русского  и  казахского  этносов,  всесторонне  дополнив  свои  выводы  богатыми 

полевыми материалами. 

Работы  этого  направления  на  общеказахстанском  материале  в 60–80-е  годы  прошлого  столетия, 

на  наш  взгляд,  были  отражены  также  в  нескольких  фундаментальных  научных  исследованиях,  в 

частности,  в  монографии  С.Е.  Толыбекова  «Кочевое  общество  казахов  в XVII – начале XX вв. 

(Политико-экономический  анализ) (1971) [2] и  при  составлении  историко-этнографического  атласа 

Казахстана «Хозяйство казахов на рубеже XIX–XX веков (Материалы к историко-этнографическому 

атласу)» (1980) [3].  

Монография  С.Е.  Толыбекова,  конечно,  является,  в  первую  очередь,  исследованием  политико-

экономических  вопросов  традиционного  казахского  общества.  Однако,  несмотря  на  это,  автор 

привлекает  в  своей  работе  и  материалы  этнографического  характера,  в  частности,  по  казахам 

Северного  Приаралья.  Например,  он  приводит  анализ  данных  казахского  шежире  таких  родов  как 

шекты и шумекей, подробно останавливается на вопросах этнического расселения казахов XVII–XIX 

вв.,  влияния  на  этот  процесс  политических  событий XIX – начала XX вв.,  экономически 

обосновывает процесс оседания кочевников, сокращения маршрутов кочевий, уменьшения поголовья 

скота и, как следствие, изменения в целом в хозяйстве казахов, в их быту, появление сенокошения и 

т.д. 

Отметим, что  составление  историко-этнографического  атласа Казахстана «Хозяйство  казахов  на 

рубеже XIX–XX веков»  проводилось  в  рамках  общего  проекта  исследования  хозяйственно-

культурных  типов  народов  бывшего  Советского  Союза.  Особенностью  этого  атласа  является 

комплексное  изучение  населения  Казахстана  на  рубеже XIX–XX вв.,  с  анализом  животноводства, 

земледелия  и  ирригации.  При  этом  весь  материал  богато  сопровождался  отдельными  картами  и 

схемами, как, например, распространения сельскохозяйственных орудий, источников водоснабжения, 

видов  ремесел  и  промыслов.  Также  к  этим  картам  прилагались  отдельные  сводные  таблицы, 

статистические  данные,  аналитический  текст,  начиная  с  историко-археологического  очерка 

древности  вплоть  до  начала XX в.  В  атласе  был  также  отдельно  рассмотрен  вопрос  скотоводства  в 

156 

 

период  перехода  кочевого  хозяйства  к  полуоседлости  и  оседлости,  взаимосвязь  ее  с 

распространением поливного и неполивного земледелия и т.д. 

Большую роль в изучении культурных изменений в казахском обществе XIX–XX вв. внес своими 

исследованиями  этнограф  В.П.  Курылев,  который,  учитывая  особенности  природных  условий  края, 

отмечает наличие в Казахстане трех видов скотоводства: кочевого, полукочевого и оседлого [4]. При 

этом  он  пишет,  что  полукочевое  хозяйство  было  «наиболее  широко  распространенным  типом 

хозяйства в изучаемый период и в той или иной степени бытовало почти во всех уездах края» [5, с. 

249], а важным признаком его он считает наличие, помимо скотоводства, таких видов деятельности, 

как  сенокошение,  земледелие,  вхождение  в  состав  стада  крупного  рогатого  скота,  строительство 

стационарных зимовок и, как следствие всех этих изменений – сокращение маршрутов перекочевок. 

Оседлых  хозяйств  по  его  данным  было  сравнительно  немного,  относительно  всех  хозяйств  В.П. 

Курылев отмечает их в пределах 1,5–10 % [5, с. 250]. 

Для  разработки  нашей  темы  немаловажное  значение  имеет  вышедший  в  середине 1990-х  гг. 

коллективный  труд  «Казахи.  Историко-этнографическое  исследование» [6], одним  из  авторов 

которого  является  Х.А.  Аргынбаев.  Труд  является  обобщающим  исследованием  по  исторической 

этнографии  этноса.  Здесь  всесторонне  освещены  традиционное  хозяйство  и  культура  казахского 

народа;  но  проблема  изменений  в  культуре  в  переходный  период  была  лишь  обозначена.  Вместе  с 

тем  данная  комплексная  проблема  рассматривалась  в  материалах  международной  конференции 

«Культура  кочевников  на  рубеже  веков (XIX–XX, XX–XXI): проблемы  генезиса  и  трансформации» 

(Алматы, 1995). В  частности,  важный  вопрос  об  изменениях  в  традиционной  системе  поселения 

казахов  нового  времени  был  рассмотрен  в  статье  С.  Ажигали  (Аджигалиева) [7]. Впоследствии  эта 

комплексная  проблема  была  детально  рассмотрена  исследователем  в  его  развернутой  статье 

«Традиционная  система  скотоводческого  поселения  казахов  (в  историческом  развитии)» [8]. В  ней 

дается  классификация  казахских  поселений  по  типам  и  по  зонам,  при  этом  активно  используется 

исторический, этнографический, памятниковедческий материал по Северному Приаралью. 

Итак, одним из важных изменений в культуре казахов Северного Приаралья 2-й половины XIX в., 

естественно,  является  широкое  внедрение  приемов  заготовки  сена  и  сенокошения.  Как  выше  мы 

отметили, что данная проблема в некоторой степени разрабатывалась уже в работах Х.А.Аргынбаева 

и  С.Е.  Ажигали,  поэтому  мы  остановимся  на  этом  вопросе  в  нашей  статье  лишь  относительно 

материалов  региона  выше  к  северу  от  Аральского  моря.  Хотелось  бы  подчеркнуть,  что  в  целом 

территория Северного Приаралья, не располагала такими широкими сенокосными угодьями, как это, 

например, имелось в лесостепной или лесной зонах юга и севера Казахстана. В целом, само понятие 

степи  определялось,  по  мнению  Л.С.  Берга, «незаливаемыми  полыми  водами  и  не  заболоченными 

пространствами,  покрытые  более  или  менее  густой  травянистой  растительностью  в  течение  всего 

вегетационного периода». И.М. Крашенинников эту зону характеризует, как «зону сухих ковыльных 

степей, развивающихся  на  каштановых  почвах» [9, с. 52]. При этом  большую  часть  растений  степи 

традиционно была богата различного типа эфиромасленичными растениями, как полынь и т.д. [10]. 

Для  заготовки  сена  казахами  в  основном  использовались  пойменные  и  надпойменные  террасы 

степных рек, которые традиционно заливались ранней весной паводковыми водами, а также заливные 

луга  и  лиманы.  Как  отмечает  А.В.  Кадомцев  эти  пространства,  по  сравнению  со  степью,  в  полном 

значении слова являлись «оазисами» [11, с. 22]. 

Заготовку  сена  на  зиму  в  небольших  количествах  казахи  Северного  Приралья  практиковали 

давно. При этом зачастую заготавливали мягкие стебли зеленого молодого камыша – қога и зеленую 

траву в заливаемых поймах степных рек. Траву срезали вручную серпами – орақ, что, естественно, не 

позволяло широкой заготовке сена, как это, например, делали русские поселенцы. Сено зимой давали 

лишь  в  качестве  подкормки  ослабевшим  животным,  молодняку  и  рабочей  скотине.  Молодыми 

стеблями камыша – когой подкармливали верблюдов, т.к. они не могли в этот период тебеневаться, 

как это делали, например, копытные животные (лошади, овцы). 

Как  отмечает  Н.Н.  Сорока  «мало  распространенное  в  прошлом  и  утвердившееся  с  приходом 

переселенцев  из  Европейской  России»  сенокошение  получает  широкое  распространение,  в  первую 

очередь, на основе новых сенокосных орудий труда, как русская коса-горбуша и коса-литовка [12, с. 

250].  М.  Красовский  писал,  что  казахи  покупают  косу-литовку  несмотря  на  ее  дороговизну  «по 1 

рублю, а то и 1 рублю 50 копеек за штуку. Заготовленное сено сушат и складывают в копны так же, 

как  это  делают  русские  поселенцы,  от  которых  все  заимствовано» [12, с. 251]. На  начало  ХХ  в. 

заготовка  сена  становится  повсеместным  явлением  и,  по  мнению  В.Ф.  Шахматова,  к 1910 г. 

большинство казахских хозяйств от 73,7 до 96,5 % занимались сенокошением [13, с. 161]. 

Распространению  сенокошения  среди  казахов  русской  администрацией  придавалось  особое 

политическое  значение  еще  в  конце XVIII в.  Через  заготовку  запасов  сена  на  зиму  предполагалось 

расширение  в  последуещем  системы  земледелия,  переход  к  полной  оседлости.  В  качестве 

обоснования приводились примеры из китайской политики, переход населения приграничья к такой 

157 

 

оседлости и в последующем привлечение их к охране границ империи, что должно было уничтожить 

невыгодную во всех отношениях практику «захватывания аманатов и напрасное тем угнетение» [14, 

с. 147]. Для этого генерал-майором Я. Боувером предлагались методы просвещения с привлечением 

специально  подготовленных  служителей  культа.  Предполагалось,  что  при  летнем  откочевании 

«мулла  с  несколькими  молодыми  людьми  должен  оставаться  в  волостях  и  сих  людей,  посредством 

посланных от нас, научить сенокошению (выделено нами – Р.Б.). От выгод усугубиться их охота, и 

многие вскоре примутся за сию работу, а со временем привыкнут и к хлебопашеству...» [14, с. 147]. 

Постепеное  вхождение  в  состав  Российской  империи,  в  первую  очередь,  примеры  русских 

переселенцев  оказали  благотоворное  влияние  на  систему  заготовки  запасов  сена  с  помощью  более 

производительной по сравнению с ручным серпом – русской косы-литовки, а позже и использование 

сложных механизмов – сенокосилок [15, с. 9]. Однако казахи, как отмечали русские исследователи, в 

силу  привычки  приступали  к  косьбе  намного  позже, «когда  травы  уже  загрубеют»,  когда  как 

переселенцы из внутренних губерний России в казахской степи заготавливали сено в мае месяце, т.е. 

еще зеленый травостой [15, с. 23].  

При  этом  уже  в  первой  половине XIX в.  заготовка  сена  принимает  широкий  размах,  что 

например, отметил В.А. Перовский в своем походе в Хиву в 1839 г. Он пишет, что поход был ускорен 

«благодаря  киргизам  (казахам – Р.Б.),  вдоль  всего  Илека  стоят  стога  с  сеном,  мы  покупаем  его  и 

кормим верблюдов ...», т.к. пастьба последних отнимало у них много времени [16, с. 153]. А к началу 

ХХ в., как отмечали казахские депутаты перед «августейшими особами» в Санкт-Петербурге в 1903 

г.,  уже  каждый  казах  знал  «свои  сенокосные  и  пастбищные  наделы,  спокойно  занимается  своим 

хозяством» [17, с. 14]. 

Анализ материалов «по киргизскому землепользованию» выявил также широкое распространение 

сенокошения  у  казахов  Северного  Приаралья.  В  частности,  в  данных  за 1912 г.  по  Актюбинскому 

уезду,  большую  часть  которого  составляли  казахи  племенного  объединения  алимулы,  из 17 837 

хозяйств (116 169 чел.)  сенокошением  занимались 17 464 семей,  то  есть  почти 98 %. При  этом 

сенокошением на лугах – 14 281 (1 455 758 копен), в степи – 13 202 (1 713 530 копен), на залежах – 

8 029  (596 212  копен).  Для  «качественного»  проведения  зимы  некоторые  хозяйства  с  большим 

количеством  скота  производили  дополнительно  закуп  сена,  например, 3 418 хозяйств  сверх  своих 

запасов приобрели дополнительно на сумму 231 876 руб. 631 638 копен, а 1756 хозяйств занимались 

продажей  сена  на  сумму 89 845 руб – 158 655 копен.  При  этом  заготовку  сена  своими  силами 

производили 10 421 хозяйство (58,4 %), с наймом рабочих – 584 (3,3 %), смешанно – 3 910 хозяйств 

(22 %). Из  общего  количества  учтенных  хозяйств 91 занимались  дополнительно  также  сдачей  в 

аренду сенокосных угодий и пашен [18, с. 396–397]. 

В Тургайском уезде, в западные пределы которого вкачевывали казахи таких родов, как шомекей 

и  алтын-жаппас,  на  начало XX в.  выявлена  такая  же  ситуация.  В  частности,  из 1392 хозяйств 1-го 

аула 2-й Наурзумской волости сенокошением занимались 1340 (96,3 %), при этом было заготовлено 

было 242 678 копен,  закуплено  дополнительно 60 998 копен.  В  поаульной  таблице  также  хорошо 

вычисляются объемы сена на количество зимующего скота. Например, на зимовке Бисемби Уракова, 

состоящего из 7 хозяйств, сенокошением занимаются 6 семей. При этом на 33 лошади, 43 коровы, 104 

мелкого  рогатого  скота  накошено 800 копен, 100 копен  дополнительно  докуплено;  на  зимовке 

Саутбая Байдалина все 3 семейства занимаются сенокошением и на скот, состоящий из 10 лошадей, 

24  крупного  рогатого  скота, 116 овец  накошено  было 450 копен  и 100 копен  дополнительно 

докуплено; на зимовке № 20 Ахметжана Басбаева, состоящего из 16 хозяйств (лошадей 37, крупного 

рогатого  скота – 83, верблюдов – 3, овец  и  коз – 131) заготовкой  сена  на  зиму  занимались 11 

хозяйств,  при  этом  было  заготовлено 1130 копен,  куплено  дополнительно 320 копен.  В  целом,  как 

показывают  полевые  исследования,  архивные  и  другие  источники,  казахи  Северного  Приаралья  на 

начало ХХ в. почти повсеместно занимались сенокошением, заготовкой запасов трав как для своего 

скота, так и на продажу. 

Заметим,  что  сенокошением  (шөп  шабу)  занимались  в  основном  мужчины,  которых  называли – 

шөпші или шөп шабушы. Основными инструментами долгое время оставались ручной серп – орақ и 

русская  коса  литовка – шалғы.  Скошенное  сено  на  некоторое  время  оставляли  тут  же  сушить 

(кептіру), затем с помощью грабель (тырма) и вил (айыр, сенек) собирали траву в небольшие копна. 

Далее  сено  на  двух-  или  на  четырехколесных  повозках – арба  отвозили  на  территорию  зимовки  и 

скирдовали (шөп үйю) уже в большие копна (шөп үйме). Для предохранения запасов сена от потравы 

скотом  и  от  степных  пожаров,  скирды  сена  по  всему  периметру  старались  огораживать  земляным 

валом или же частоколом из сподручных материалов, зачастую из мелких веток тала. 

Отметим,  что  в  начале  ХХ  в.  широкое  распространение  получает  аренда  покосов  и  пашен.  Как 

отмечают  исследователи,  в  Тургайской  области  в  Кустанайском  и  Актюбинских  уездах  казахи 

«выступают почти исключительно в роли сдатчиков» [19, с. 67]. Арендаторами являлись как казахи, 

так  и  переселенческое  население,  которое  должно  было  обеспечить  себе  запасы  сена 

158 

 

расширяющемуся  поголовью  скота.  При  этом  арендная  плата  изымалась  как  натуральной  оплатой, 

так  и  рублями.  В  степных  областях  была  широко  распространена  издольная  аренда. «Так  в 

Тургайско-Уральском районе из 100 случаев издольной аренды 63 приходится на покос и только 37 

на пашню» [19, с. 67]. Сделка обычно производилась на один покос луга и заключалась весной после 

того,  как  будет  выяснена  предполагаемая  урожайность  трав.  Второй  и  следующие  покосы  обычно 

делал  на  этом  месте  уже  сам  хозяин. Дешевле  сдавались, естественно, покосы  степные  и  залежных 

земель, например, в Тургайской области в среднем за 1 десятину с покоса степного участка изымали 

арендную плату, равную 1,33 руб., с залежного – 1,29 руб., с лугового – 3,73 руб. [19, с. 70].  

В целом, исследование этого вопроса выявило, что сенокошение, по справедливому мнению С.Е. 

Ажигали, послужило одним из основных факторов ускоренного и безболезненного перехода большей 

части  кочевников  к  полукочевому  хозяйству,  формированию  и  сложению  полустационарных  и 

стационарных  казахских  полений  в  степной  зоне  Североприаральского  района  в  середине XIX – 

начале XX вв. и, зачастую, превалировало  по  своей  важности  в  культуре  казахов  региона  даже  над 

земледелием.  Таким  образом,  все  перечисленные  факты  говорят  о  том,  что  сенокошение  в  этот 

период занимает свое прочное место в хозяйстве казахов Северного Приаралья. 

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: