Атты І халықаралық конференция ЕҢбектері

255 
 
болса,  онда 
  -ның  мәнi  ‘ЕЛТАҢБА’  болады.  Енді  күрделі  сөздің  қысқарған  сөздерден 
жасалатынын  өрнектеп  көрелік.  Бізде  α
1

α
2

α
3
... 

α
n
=
болсын.  Мысалы,  α
1
=  Е,  
α
2
= Ұ, α
3
= У нәтиже α
1

α
2

α
3
=ЕҰУ. 
Мұндағы α
11

α
12

α
13
 ... 

α
1n 
= α
1,   
α
21

α
22

α
23
...

α
2n 
= α
2,   
α
31 

α
32

α
33
... 

α
3n  
= α
3 
α
11 
=Е, α
12 
=У, α
13 
=Р, α
14 
=А, ... α
1n 
=Я 
α
21 
=Ұ, α
22 
=Л, α
23 
=Т, α
24 
=Т, ... α
2n 
=Қ 
α
31 
=У, α
32 
=Н, α
33 
=И, α
34 
=В, ... α
3n 
=І 
Е

У

Р

А

З

И

Я  Ұ

Л

Т

Т

Ы

Қ

 У

Н

И

В

Е

Р

С

И

Т

Е

Т

І=ЕУРАЗИЯ 
ҰЛТТЫҚ 
УНИВЕРСИТЕТІ. Мұндағы   – кетікті көрсетеді, яғни сөздердің бөлек жазылатынын бірақ 
бір мағына білдіретінін көрсетеді. 
Егер  α
1
=  ҚАРА,    α
2
=  КӨК  болса,  онда 
=  α
1

α
2
=  ҚАРА



КӨК  деген  таңбалық  өрнек 
шығады. Бұл өрнек бізде сөздердің тіркесу арқылы жасалуын сипаттайды. 
Енді  қазақ  күрделі  сөздеріне  байланысты  ереже  жасап,  оны  жақшалық  әдіс  көмегімен 
формалдауды қарастырайық. 
Келісім: Алдымен әріптерді бір жүйеге келтіріп, төмендегідей етіп белгілеп алайық.  
АОҰЫЭ!01 
ӘӨҮIЕЯИЮ!02 
МНҢ!03 //жуан әріпке бітетіндік 
МНҢ!04 // жіңішке 
РУЙ!05 
РУЙ!06 
Л!07 
Л!08 
БГҒД!09 
БГҒД!10 
ЖЗ!11 
ЖЗ!12 
П!13 
П!14 
К!15 
К!16 
Қ!17 
СТШ!18 
СТШ!19 
Ереже  1.  Дауысты  дыбыстан  басталатын  сын  есімнің  алдыңғы  әрпіне  п  –  дауыссызын 
жалғау арқылы күрделі сөз жасауға болады. Жоғарыдағы келісім бойынша: 
01X! ((01п)-X) - ап-аласа 
01X! ((01п)-X) - ап-алыс 
01X! ((01п)-X) - ап-аласа 
01X! ((01п)-X) - ап-арық 
01X! ((01п)-X) - ап-ащы 
01X! ((01п)-X) - оп-оңай 
01X! ((01п)-X) - ұп-ұзын 
01X! ((01п)-X) - ып-ыстық 
02X! ((02п)-X) - әп-әдемі 
02X! ((02п)-X) - үп-үлкен 
02X! ((02п)-X) - өп-өңді 
02X! ((02п)-X) - еп-ерсі 
Ереже  2.  Дауыссыз  дыбыстан  басталатын  сын  есімнің  алдыңғы  екі  әрпінен  кейін  п  – 
дауыссызын жалғау арқылы күрделі сөз жасауға болады.  
Жоғарыдағы келісім бойынша: 
0301X! ((0301п)-X) - моп-момын 
0301X! ((0301п)-X) - нып-нығыз 
0402X! ((0402п)-X) - мөп-мөлдір 
0402X! ((0402п)-X) - нәп-нәзік 
0901X! ((0901п)-X) - боп-бос 
0901X! ((0901п)-X) - боп-боз 
0901X! ((0901п)-X) – дап-дайын 
0901X! ((0901п)-X) - доп-домалақ 
1002X! ((1002п)-X) - біп-биік 

256 
 
1002X! ((1002п)-X) - бөп-бөтен 
1002X! ((1002п)-X) - бөп-бөлек 
1002X! ((1002п)-X) - дәп-дәл 
1002X! ((1002п)-X) - дөп-дөңгелек 
1101X! ((1101п)-X) - жап-жасыл 
1101X! ((1101п)-X) - жап-жақсы 
1101X! ((1101п)-X) - жып-жылы 
1101X! ((1101п)-X) - жұп-жұмсақ 
1101X! ((1101п)-X) - жап-жаңа 
1101X! ((1101п)-X) - жап-жақын 
1202X! ((1202п)-X) - жіп-жіңішке 
1202X! ((1202п)-X) - жеп-жеңіл 
1602X! ((1602п)-X) - көп-көрім 
1602X! ((1602п)-X) - кәп-кәрі 
1602X! ((1602п)-X) - кәп-кәрі 
1701X! ((1701п)-X) - қап-қара 
1701X! ((1701п)-X) - қып-қызыл 
1701X! ((1701п)-X) - қап-қатты 
1701X! ((1701п)-X) - қоп-қою 
1701X! ((1701п)-X) - қоп-қоңыр 
1801X! ((1801п)-X) - cап-сары 
1801X! ((1801п)-X) - cұп-сұры 
1801X! ((1801п)-X) - шып-шымыр 
1801X! ((1801п)-X) - шұп-шұбар 
1902X! ((1902п)-X) - cеп-семіз 
1902X! ((1902п)-X) - тәп-тәтті 
1902X! ((1902п)-X) - тәп-тәуір 
1902X! ((1902п)-X) - түп-түзу 
Ереже 3. Жалаң сөздің қайталануынан күрделі сөз (қайталама қос сөз) жасауға болады.  
X! ((Х)-X) - арбаң-арбаң 
X! ((Х)-X) - әрең-әрең 
X! ((Х)-X) - бір-бір 
X! ((Х)-X) - биік-биік 
X! ((Х)-X) - белес-белес 
X! ((Х)-X) - қап-қап 
X! ((Х)-X) - мая-мая 
X! ((Х)-X) - гүрс-гүрс 
X! ((Х)-X) - тал-тал 
X! ((Х)-X) - сылқ-сылқ  
X! ((Х)-X) - тез-тез  
X! ((Х)-X) - ербең-ербең 
X! ((Х)-X) - күрс-күрс 
X! ((Х)-X) - қарын-қарын 
X! ((Х)-X) - тау-тау 
X! ((Х)-X) - бәрі-бәрі 
X! ((Х)-X) - қандай-қандай 
X! ((Х)-X) - қалай-қалай 
X! ((Х)-X) - не-не 
Ереже  4.  Бұйрық  райлы  етістікке  қосымшасын  (етістікке  -а,  -е,  -й  көсемше  жұрнағын 
жалғау арқылы) сөздің қайталануынан күрделі сөз (қайталама қос сөз) жасауға болады.  
((X06))! (((X06)е)-X06(е))- Көре-көре 
((X06))! (((X06)е)-X06(е))-жүре-жүре 
((X05))! (((X05)а)-X05(а))- бара-бара 
((X02))! (((X02)е)-X02(е))-билей-билей 
((X06))! (((X06)е)-X06(е))-жүгіре-жүгіре 
((X05))! (((X05)а)-X05(а)) - тұра-тұра  
((X08))! (((X08)е)-X08(е)) - күле-күле 
((X08))! (((X08)е)-X08(е)) - біле-біле 
((X02))! (((X02)е)-X02(е))-сөйлей-сөйлей 
Ереже  5.  Жалаң  сөзді  қайталау  арқылы  және  оның  алдыңғы  сыңарына  
-па, -пе, -та, -те, -ма, -ме, -ба, -бе, -да, -де, қосымшасын жалғау арқылы күрделі сөз жасауға 

257 
 
болады. Егер сөз қатаң дауыссызға аяқталса онда -па, -пе, ұяң дауыссызға аяқталса  -ба, -бе, 
үнді дауыссызына аяқталса -ма, -ме, -да, -де қосымшалары жалғанады.  
((X19))! (((X19)пе)-X) - бетпе-бет 
((X06))! (((X06)де)-X) - бірде-бір 
((X11))! (((X11)ба)-X)–ауызба-ауыз 
((X12))! (((X12)бе)-X) - жүзбе-жүз 
((X07))! (((X07)ма)-X) - жолма-жол 
 
((X07))! (((X07)ма)-X) - қолма-қол 
((X08))! (((X08)ме)-X) – дәлме-дәл 
((X04))! (((X04)де)-X) - кімде-кім 
Ереже 6. Екі сөздің бірігуі арқылы және бастапқы компонент дауыстыға аяқталып, соңғы 
компонент  дауысты  фонемадан  болғандықтан,  бастапқы  сөздің  соңғы  дауысты  дыбысы 
ығысып шығып қалуы арқылы күрделі сөз жасауға болады.  







Х
Х
Х
У
У
У
2
1
2
1
 
Жүйені қосу тәсілімен шешетін болсақ: 
Х
У
Х
Х
У
У





2
1
2
1
 
Мұндағы 
2
У , 
1
Х - дауысты дыбыстар.  
Енді  
Алма+аты=Алматы 
ала+аяқ=алаяқ 
алты+атар=алтатар 
бие+емшек=биемшек 
Қара+аспан= Қараспан 
қара+ала=қарала 
Қанды+ағаш=Қандағаш 
сапты+аяқ=cаптаяқ 
сары+ала=сарала 
сары+ағаш=cарағаш 
шыны+аяқ=шынаяқ 
өлі+ара=өлара 
жалма+ауыз=жалмауыз 
құла+ала=құлала 
Мақта+арал=Мақтарал 
Қазақ  күрделі  сөздерін  формалдау  ережелері  бізге  күрделі  сөздерін  автомат  түрінде 
шығару мүмкіндік береді:
 
 
 
Сурет 1. Ережелер терезесі 

258 
 
Жұмысты жалғастыру үшін «Сөзді енгізіңіз» өрісіне «Ереже 1» - ге сәйкес өзімізге қажетті 
сөзді енгіземіз (Сурет 2). 
 
 
 
Сурет 2. Ереже 1  
 
Жоғарыда көріп тұрғандай, «әдемі» сөзін енгізген соң құрау батырмасын басамыз. Сонда 
бізге ол автоматты түрде «Ереже 1» - ге сәйкес күрделі сөзді жасап береді.  
 
Әдебиеттер 
1  www.egemen.kz/?p=3486
 
2  Жанпейісов Е., Хұсайын К. және т. б. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, 
морфология, синтаксис. – Астана: Астана, 2002. 152б. 
3  Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы: Ана тілі, 
1991, Б. 3-20 
4 
Аханов К., Б.Кәтенбаева , Әбдіғалиева Т. Қазақ тілі оқулығының методикалық 
нұсқауы. Алматы: Рауан, 1990, Б. 19-27
 

жүктеу/скачать 8,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: