Атты III халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция жинағЫ
"SCIENCE AND EDUCATION IN THE MODERN WORLD
жүктеу/скачать 8,11 Mb. Pdf көрінісі
|
III TOM
| "SCIENCE AND EDUCATION IN THE MODERN WORLD:
CHALLENGES OF THE XXI CENTURY" NUR-SULTAN, KAZAKHSTAN, JULY 2019 391 Қыдырбайдың кӛзи уйқыға кетеди, баяғы қой баққан баба тҥсине кирип, Қыдырбай ғаррыға қарап бир сӛз айтады. «Кӛтер басың Қыдырбай, Душпаннан малын алғандай Қабыл болды тилегиң, Бир перзентли боларсаң. Кеклиден кегин алғандай, Перзент болып ол шықса, Арлыдан арын алғандай, «Қоблан» деп қойшы ӛзини, Айтып болдым сӛзини…» 4 - деп жырланады. «Шәрьяр» дәстанында: Мысалы, «Басында ғула, ийнинде жәнде, қолында сырлы ҩаса, бир қәлендер шейдулла тартып, ғайыптан ҩәзир болды. Енди адамларға қарап, қолында сазы болмаса ҩәм дилинде сӛзи, неше йерлерден тымсал келтирип, бир-еки аӯыз гәплей береди: Атасының атлары, Енесиниң аты Ақдәӯлет, Сасуӯар адам. Қызының аты Әнжиман. Баласының атлары, Болсын дейип сол жерде, Болсын Шәрьяры алам. Кӛзден ғайып болады, Қәлендер енди шул заман…» 5 Усы мотив «Ер Шора» дәстанында да келтириледи: Мәселен, «Әне, той тарқағаннан соң Нәрик бай: - Баламның атын қойың, - деди. Сол ӯақытта ғайыптан бир қәлендер келип: Улдың аты «Шора», Қыздың аты «Гҥмисай» болсын, - деп атын қояды.» 6 Бул дәстанлардағы бас қаҩарманлардың туӯылыӯ мотиви бирдей болып олардың арасында типологтялық байланыслырдың бар екенлигин кӛремиз. Демек, балаларға ат қойыӯ мотивлеринде де динниң тәсири айрықша кӛринеди. Сондай-ақ «Муңлық-Зарлық» дәстанында болса пирлери «Қырық шилтен ғайып еренлер» келип атын қояды. Мысалы, «Қаншайым мәс туӯады, Тҥсинде аян болады, Еси аӯып сулады, Туӯылған еки балаға, Естен танып жатқанда, Улының атын «Зарлық» деп, Қырық шилтен ғайып еренлер, Қызының атын «Муңлық» деп, Қойып кеткен тҥн еди, Оңымдамекен деп еди, Қаншайым есине келген соң, Оңы емес тҥси екен…» 7 «Ғәрип-ашық» дәстанында ат қойыӯ мотиви жоқарыдағы дәстанларға усамайды бул жерде ақлай қуда болыӯ «Алпамыс» дәстаны менен сюжетлик мотиви бир-бирине жҥдә жақын болып келеди. Себеби еки дәстанда да «Ғәрип-ашық»та биреӯи Патша, биреӯи Ӯәзир болады. «Алпамыста» болса еки бирдей бай болып ақлай қуда болады. Қарақалпақ халық дәстанлары ӛзиниң оргиналлығы менен терең идеялығы, кӛркемлик дәрежеси менен ажыралып турады. Халық дәстанларының сюжетинде дәстан қаҩарманларының ғайры тәбий ямаса мифлик туӯылыӯ мотивлериниң кең орын алғанлығын кӛриӯимизге болыды. Мәселен, «Едиге»ниң кептер кебиндеги «пери» ден туӯылыӯ мотивин кӛремиз. Усындай мотивлер басқада халық дәстанларында ушырасады. «Муңлық-Зарлық» дәстанын алып қарайық. Мысалы, «Қодар қул Санжарханнан кейинги 40 қатынның ийеси мәстан кемпирдиң 40 қатынның тапсырмасы менен Қаншайымның еки баласын жоққылыӯ ушын кетип баратыр… «Еки бирдей баланы, Қундақта еки баланы, Қолтықлап кетип барады, Сәрҩәӯизге урады. Сейил етер Сәрҩәӯыз, Таслап еки баланы, Сәрҩаӯызҩа барады. Қодар қулдай бийнамыт, Ӛлтирдим деп барады…» 8 Усы мотив «Шәрьяр» дәстанында да ушырасады Мысалы, «Кемпир демди салады, Ақ кесеге бир салып, Жҥӯен кетип қолынан, Орап қара пиллаға, , Пардақ таслап қулады, Қанлар салған сарҩаӯыз, Еки бирдей раӯшанды, Суӯға таслап урады. Қолынан тартып алады, Еки бирдей нәресте. Гҥмбирлеп батып қалады…» 9 |