Аударманың түрлері

А. Есенқұлова 93
ISSN 1563-0242 KazNU Bulletin. Journalism series. №2 (32). 2012
аударма шығармалар ұлттың ұлылығын, елінің 
елдігін дəлелдеудің бір жолы [9, 40-б.].
Ғалым А. Алдашева көркем аударманың 
төмендегідей айырым-белгілерін ұсынады:
а) көркем аударма – ойлаудың образдылық 
типінің жемісі; демек, мұнда индивидуалдық 
даралық, шығармашылық ізденіс бар; бірақ
ə) ізденістің шеңберіне шек қойылады, 
өйткені аудармашының алдында жатқан мазмұн
құрылымы дайын мəтін шығармашылық ер-
кіндікке жібермейді;
б) көркем аударма да төл əдебиет сияқты 
эстетикалық қызмет атқаруы керек; 
в) көркем аударма да төл əдебиет сияқты
тұшымды, кедір-бұдырсыз оқылуы қажет;
г) сондықтан аудармада қазақ тілінің табиғи 
күйі, сөз қолдану, емлелік нормалары сақталуы 
тиіс [10, 26-б.]. 
2. Ақпараттық аударма – қандай да болмасын 
ақпаратты, мəліметтерді беру болып табылады. 
Ақпараттық аударманың өзі өз ішінде мынадай 
түрлерге жіктеледі: 
– ғылыми-техникалық аудармаға ғылыми 
мақалалар, монография, техникалық сипатта-
ма жатады. Əр саланың өзіндік қолданылатын 
қалыпты стилі, термині, мəтіндік құрылымы 
болады. Бұл саладағы шығармаларды ау-
даруға сөздік те аздық етеді, кəсіби маман 
білі міне, тəжірибесіне де сүйенген дұрыс. 
Ғылыми мəтіндер қатаң морфологиялық жəне 
синтаксистік құрылымға ие, сөздің бірыңғай 
орамдары, біркелкі стиль қалыптасқан. Ғылыми-
техникалық еңбектерді аудару көп салалы білімді 
қажет ететіндіктен, бұған білікті кəсіби маман 
ретінде бейімделген жөн [11, 57-б.].
– ресми-іскери аударма. Ресми-іскери стиль-
дің қарапайым үлгілерінен (өтініш, арыз, мінез-
деме жəне т.б.) бастап күрделі түрлеріне (жарғы, 
жарлық, ереже, келісім жəне т.б.) дейін қазақ 
тілінде көрініс тапты жəне олар түгелдей дерлік 
аударма процесі арқылы жүзеге асырылады. 
– газеттік-ақпараттық аударма – жаңа мə-
ліметтерді, тың деректерді, тосын оқиғаны 
оқырмандарға жеткізу. Мұндай мəтіндер əр 
алуан сипатта: қысқаша ақпараттық хабар-
лар, ресми хабарлар, мақалалар, шағын жəне 
кең көлемді сұхбаттар, тақырыптық əрі белгілі 
бір мəселеге қатысты мақалалар, хабарланды-
ру, репортаж, т.б. түрде беріледі. Алайда газет-
журналдың қалыптасқан өзіндік бірыңғай, дер-
бес стилі болады. Спорт газеттерінде спорттық 
стиль қалыптасқан сөз қолдану үлгісі болса, 
мəдениет баспасөзі эстетикалық, өнер ғылымы 
мəтіндеріне негізделеді. Əр саладағы баспасөздің 
өзіндік мақсат-мүддесі, идеологиялық ныса-
ны, тақырыптық бағыт-бағдары қалыптасады. 
Газеттік-ақпараттық аударма өз ішінде екіге 
бөлінеді: 
1). Газет мəтіндерін аудару. Түпнұсқаға деген 
дəлдік тұжырымын қатаң сабақтастыру негізінде 
жүргізіледі. Бұл көбінесе ресми ақпараттық 
хабарлар, саяси келісімдер, қаулы, жарғылар, 
қысқасы үкіметтік маңызды құжаттарда қатаң 
сақталынады.
2). Публицистиканы аудару – қоғамдық 
өмірдің өзекті мəселелері мен құбылыстарына 
арналады. Публицистикалық мəтіндер оқиғалық, 
ақпараттық, сыншылдық-талдамалық, саяси 
пікір таластық болып келеді. Ғылыми-ақпарат-
тық мəтіні процесті, шындық құбылысын си-
паттайды, түсіндіреді, талдайды, алдын ала 
пайымдайды, шындықты теориялық тұрғыдан 
дəлелдейді.
– тұрмыстық аударма – тұрмыстық немесе 
іскери ауызекі сөйлеу тақырыптарына тіларалық 
жəне 
мəдениетаралық 
қарым-қатынастың 
диалогтік формасы жағдайында туындайды. 
Мұндай жағдайларда, негізінен, қандай да бір 
мақсатқа қол жеткізуге арналған өзара қарым-
қатынасқа бағытталған ауызша мəтіндер жаса-
лады [1, 38-б.].
Жазбаша аударма процесіндегі ең бас-
ты құрал – сөздік. Қазіргі «ақпараттар легі» 
ғасырында аудармашының жұмысын сөздік-
терсіз елестету мүмкін емес. Сонымен қатар 
аудармашы арнайы терминдерді жылдам табуы 
үшін, алдымен, ақпараттың қандай дереккөздері 
бар екенін жəне оларды қандай ретпен əрі қалай 
пайдалану керектігін білуі қажет. 
Ақпараттың барлық дереккөздерін екіге 
бөлуге болады:
1. Жалпы дереккөздерге жалпы қолда нысқа 
ар налған сөздіктер мен энциклопедиялар жата-
ды.
2. Арнайы дереккөздерге – арнайы сөздік тер, 
арнайы энциклопедиялар, анық тамалықтар жəне 
ғылым мен техниканың əртүрлі салаларына 
арналған арнайы əдебиеттер жатады [12, 38-б.].
Зерттеуші-ғалым А.Қ. Жұмабекова «Ау-
дар ма танудың 
негіздері» 
атты 
кітабында 
аудармашылық қызмет субъектісінің сипаты 
мен оның аударылып отырған мəтін авторы-

Аударманың түрлері
94
ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. №2 (32). 2012
на қарым-қатынасы бойынша ажыратылатын 
аудармалардың мынадай түрлерін келтіреді:
1. Дəстүрлі (қолжазбалы) аударма – адам 
жасайтын аударма. Дəстүрлі аударманың келесі 
түрлері ажыратылады:
1. Авторлық емес аударма (немесе жай аудар-
ма) – түпнұсқа мəтінінің авторы болып табыл-
майтын аудармашының тəржімасы.
2. Авторлық аударма (немесе автоаударма) – 
түп нұсқа мəтіні авторының өзі жасаған аудармасы.
3. Автор мақұлдаған аударма – автор 
талқылауынан өткен түпнұсқа мəтінінің аудар-
масы [1, 34-б.].
2. Машиналық (автоматты) аударма – ар-
найы бағдарлама бойынша компьютер жаса-
ған аударма. Машиналық аударма негізгі үш 
жағдаяттарда сəтті қолданылуда [13]. Бі рін-
шіден, бағдарлама лексикалық жəне грамма-
тикалық құрылымы шектеулі, стандартты, тар 
шеңберде мамандандырылған мəтіндерді ауда-
ру үшін құрастырылады. Екіншіден, машина 
арқылы түпнұсқаның жалпы мазмұны жайлы 
түсінік беретін көп көлемді аударманы алуға бо-
лады. Үшіншіден, жұмысқа редактор кіріседі. 
Ол мəтінді аударуға дайындайды, яғни машина 
үшін қиын сөздерін алып тастап немесе басқаша 
жазып қайта редакциялайды немесе аударылған 
мəтіндегі қателер мен дəлсіздіктерді түзетеді 
[14, 338б.].
3. Аралас аударма – мəтіннің дəстүрлі 
(неме се машиналық) өңдеуінің едəуір үлесін 
пайдалану арқылы жасалған аударма.
Аудармаға қойылатын басты талап – 
автордың стилистикалық өзіндігін сақтау, яғни 
адамдардың келбет-бітімі, жүріс-тұрысы бір-
біріне қандай ұқсамаса, олардың сөз саптау 
машығы да бір-біріне сондай ұқсамайды, ендеше 
сол ерекшелікті айыра білу керек.
«Классtime» газетінің 15 ақпандағы №3 
санында шыққан Жолымбет Мəкішев «Тұр-
пайы аудармалар шаршатып жіберді» де-
ген мақаласында: «Өкінішке орай, біздегі 
аудармашылардың көбісі осы салада баяғыдан 
бері келе жатқан «аудармашының міндеті ау-
дару емес, қазақша сөйлету» деген қарапайым 
қағиданы біле бермейді. Сенің еңбегіңді жұрт 
аударма емес, түпнұсқаның өзі екен деп қабыл-
дауы қажет емес пе? Бұған қабілеті жетпеген-
дерді тəржімаға жақындатпаған жөн. Ал бұл са-
лада білдей маман атанып жүргендердің көбісі 
«аудармашының міндеті қандай?» деген сұраққа 
«аудару» деп қарабайыр жауап қайтаратынына 
сенімдімін. Мұндай тұрпайы түсінікпен біз қазақ 
тілін өрге бастырмаймыз. Онсыз да қазақ тілі 
қазір шала сауатты «мамандардың» кесірінен 
аударма тіліне айналып кетті. Тіпті жай ғана ау-
дарма тілі емес, «түсініксіз тəржіманың» тіліне 
айналды» [15] деп қазіргі аудармалардың сын 
көтермейтіндігін қинала жазғанын көз көрді.
Сөз түйінін М.В. Ломоносовтың мына 
сөзімен қорытындылағым келеді: «Егер белгілі 
бір ойды өз ана тілімізде дəл бере алмасақ, мұны 
тіліміздің оралымсыздығынан көрмей, өзіміздің 
дəрменсіздігімізден көруіміз қажет».

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: