Қауым жетекшілерін дайындау қОЗҒалысының
жүктеу/скачать 1,55 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өзіңіздің ынталандыратын сұрақтарыңызды дайындаңыз
- Киелі кітапты біріге отырып оқу
- Шəәкіртті Құдай дайындаған қызметке дайындап шығару
- Сол қабылдай! ©2014 MentorLink International 57 Ұйымдастыру тəәлімгерлігі
Сол қабылдай!
50 Ынталандыратын Сұрақтар – бұл сұрақтар нақтылыққа, іс-əәрекетке, ашықтыққа немесе бағышталғандыққа шақырады. Бұл бұрмалауға, бас тартуға немесе бұлыңғыр жайттарға бөгет қояды. Бұл сұрақтарға жай ғана «иəә» не «жоқ» деген жауаптар бере салуға болмайды. Жиі бұл сұрақтар ыңғайсыз (жайсыз), ал кейде тіпті тұрпайы да болып көрінуі мүмкін. «Неліктен?» деген сұрақ ынталандыратын сұраққа жатпайды. Оның артында қауіпті нəәрселер жатыр, əәрі сөйлеушінің мотивтерін күмəәнға келтіреді. Оданша «Қалай?» немесе «Не?» деген сұрақтар қойған жақсы. Мəәселен: «Мұны неліктен істедің?» дегеннің орнына «Нендей жетістіктерге жеткің келіп еді?» немесе «Бұл қалай көмектесетін еді?» деген сұрақтар қойған жөн.
• Соңғы рет кездескенімізден кейін не болдыі? • Мұны қандай мақсатпен істедің? • Қандай мысал келтіре аласың? • Бұл қандай болмақ? • Бұл жөнінде не ойлайсың? • Мұнымен не айтпақшысың? • Қалайша? • Бұл жоспарларыңа сай келе ме? • Оның орнында болсаң не істер едің? • Егер басынан бастасаң, нені өзгертер едің? • Бəәрінен де не ұнады? • Бұл істе тағдыр шешер нəәрсе бар ма? Ол не? • Бұл мəәселені басқаша қалай шешуге болады? • Келесі қадам қандай болмақ? • Осыдан қандай қорытынды шығарар едің? • Қандай қорларға (ресурстарға) мұқтажсың? • Бұдан қандай сабақ алдың? • Қандай əәрекеттер жасадың? • Өмір мен өлімнің арасында болсаң, не істер едің? • Сəәтсіздікке ұшырасаң, не істер едің? • Басқа қандай мүмкіндіктер бар? • Осыны істеуге не кедергі болады? • Бұған көзқарасың қандай? • Егер үлкен мұраға ие болсаң, не істер едің?
Өзіңіздің ынталандыратын сұрақтарыңызды дайындаңыз: Сол қабылдай!
51 1. Жігерлендіру – бұл өмірге жаңа үміт беретін «жайдарлы жетекші» болу деген сөз. Өмірде сын айтушылар көп-ақ, бізге, қайта, Барнаба іспетті достар жетіспейді. Алайда бұл қиын сұрақ қоймау керек немесе күнəәкар жүріс-тұрысқа қарсы тұрмау керек деген сөз емес. Жігерленідіру дегеніміз бұл: • шəәкірттің кішкентай жетістіктеріне де ду қол шапалақ ұру; • шəәкірттің бойынан жағымды жақтарды іздеп тауып, сол үшін мақтау; • шəәкірттің өміріне оптимистік көзқараспен қарау; • шəәкіртпен қарым-қатынас үзбей, оның қателесуіне жол беру; • шəәкірттің сыртқы жағымсыз жақтары мен сəәтсіздіктерінің ар жағындағы рухани өсу мен Мəәсіхке ұқсау процесін байқау.
2. Рухани жетелеу – бұл шəәкірттің рухани өсу процесіне Шындықты енгізетін, сондай-ақ дұға, Киелі кітап оқу, Киелі Рухқа кенелу, Оған жəәне Оның дарындарына тəәуелді болу деген шындықтарды (ж.т.б.) түсіндіретін тəәлімгер болу. Рухани жетелеуге мына нəәрселер жатады: • шəәкіртті киелікітаптық пікір-таластарға қатыстыру, яғни кез келген мəәселеде Киелі кітапқа сілтеу жасау (Киелі кітапты тəәлімгерлікте қолдану деген тарауды қараңыз); • шəәкірттің өміріндегі Құдайдың жетелеуін түсіну үшін, Оның не істеп, не айтып жатқанын түсініп, қабылдау; • кей кезде экранда көрінетін даналық, мəәнділік пен интуиция (аса сезімталдық) арналарына бұру; • тəәлімгерлік процесінде шəәкірттің өмірін жөнді түсіну үшін Исаның бізге жіберген Құдай Рухына «Көктегі Тəәлімгер» ретінде сенім арту; • тəәлімгерліктегі сиыну. Киелі кітапта: «сұрамайсыңдар, сондықтан да алмайсыңдар», – деп нақты айтылады. Шəәкірттің өмірінде Құдайдың нақты не істеп жатқанын түсінбесек, онда Одан сұрауымыз керек шығар.
Шəәкірттің өміріне қатысты қорытынды шешім қабылдамас бұрын, алдын ала бəәрін саралап, зерттеп көруіміз жəәне сенімді болуымыз керек. «Сенің проблемаң мынау, – дейді Құдай» деп айтқаннан гөрі, «Бəәлкім, сенің өміріңде осы нəәрсе болу керек шығар» деп айтқан жөн. Бұл жағдайда ынталандыратын сұрақтар орынды əәрі тиімді болады.
3. Есеп беру – «Құдайдың күн тəәртібі» үшін шəәкіртке есеп бергізу. Бізді сүйетін, бізге қиын сұрақ беретін жəәне біздің рухани өсуіміз бен қызметіміз үшін есеп беретін адамға бəәріміз де мұқтажбыз. Тəәлімгерліктің дұрыс киелікітаптық қарым-қатынастары есеп беруді жаманшылыққа бұрмайды. Киелікітаптық есеп беру:
мақсаттары емес, Мəәсіхтегі рухани өсу жəәне Мəәсіхке қызмет ету мақсаттары көзделеді. Бұл жерде «Құдай саған не қалайды?» жəәне Сол қабылдай!
52 «Құдайдың саған қалағанын сен өзің қалайсың ба?» деген сұрақтар іске асады. • өз еркімен, яғни Мəәсіхтегі бостандыққа негізделген. Бұл жерде қадағалау, манипуляция жəәне қыштау деген нəәрселерге жол берілмейді. Бұл жайда «Сенің рухани өсуің үшін, мен сенімен қалайша есептестікте болғанымды қалайсың?» деген сұрақ орынды болады. Алайда егер шəәкірт өз мақсаттарына жете қоймаса, тəәлімгер одан: «Уəәдеңді орындауға не нəәрсе кедергі болды?» деп сұрай алады. • шынайы(қолдан келетін), яғни тəәлімгердің «құдіретті» болуы міндет емес. Тəәлімгердің жиі атқаратын міндеті: таспалар, кітаптар, кеңесшілер (консультанттар), тəәжірибе, басқа тəәлімгерлер жəәне сол сияқты басқа ресурстарға қосу. Алайда тəәлімгер шəәкірттің рухани өсу процесінен көз үзбеуі керек. • икемді, яғни кез келген жақсы қарым-қатынас уақытты талап етеді. Қарым-қатынастың аяқталуы немесе жаңа қарым-қатынас деңгейіне көшуі туралы басынан келісіп алған жөн. Шəәкіртттің хұқы тəәлімгердікімен бірдей дəәрежеде болуы керек. Тəәлімгер тəәуелділіктен немесе шектен тыс қамқорлық жасаудан аулақ болуы керек.
бөліміндегі Өзіңе баға беру кестесі деген қосымша мəәліметте берілген. Осы кесте бойынша шəәкірт өз өмірінің əәр түрлі салаларына 0-ден 10-ға дейін баға береді. Сонан соң ең төмен баға қойған салаларын іріктеп алып, мынада й сұрақтар қоюға тиіс: «Бұл салаға 10-дық қою үшін, ол қандай болу керек?», «Бұл қолдан келе ме?» жəәне «10 деген бағаға жету үшін, бұл салада қалай өсуім керек?»
• Дұға етіңіз! Шəәкіртті өзгерту – бұл адамның міндеті емес. Адамның жүрегінде терең өзгерістер жасайтын текқана Құдай. Сондықтан тəәлімгерлік əәрқашан да дұғамен қатар жүреді. • «Мөлдір» немесе басқаша айтқанда ашық болыңыз. Өз өміріңізде əәлсіз болудан (жəәбірленуден) қорықпасаңыз, сонда сіздің шəәкіртіңіз де ашық əәрі əәлсіздігін жасырмайтын болады. Бұл сіздерге бостандық жəәне қауіпсіздік береді. • Сын айта бергенше (5 те 1 пропорциясында), тұжырым жасаңыз. Сын айтудан гөрі, жігерлендіру аса тиімді. • І жəәне ІІ тыңдау деңгейлерін дағдыға айналдырыңыз. • Өзара сенім арту қатынастарын құрып, əәрі қарай да жалғастырыңыз:
! тұжырымдау мен жігер беру арқылы шəәкіртке «қауіпсіздік аралы» іспетті болыңыз; ! өз əәлсіздіктеріңізде ашық əәрі шыншыл болыңыз; ! сөз тасудан аулақ болыңыз; ! рұқсат бермесе, адамның ішкі жəәне жеке жайттарына қатысты шекаралардан ауытқып кетпеңіз.
• Адамның іс-əәрекетінің ар жағында жатқан мотивіне қараңыз. «Неліктен ол солай істеді екен?» – деп өзіңізге сұрақ қойыңыз. Ал егер шəәкіртіңізге сұрақ Сол қабылдай!
53 қойғыңыз келсе, «неліктен» деген сөзді «не» немесе «қалай» деген сөзбен алмастырыңыз. Ынталандыратын сұрақтарды қолданыңыз. • Мотивтің ар жағында жатқан «пұттарға» қараңыз. Өзіңізден былай деп сұраңыз: ! Мұқтаждықтарына жауап алуда Құдайдың орнына қандай пұттарға үміт артады (адамдарға, мекендерге, жағдайларға, заттарға ж.т.б.)? ! Өткен өміріндегі жағымсыз тəәжірибенің нəәтижесінде ол қандай жалғандыққа (өтірікке) сенеді? ! Жүрегі жараланған кезде, қандай анттар берді? Мəәселен, «Жүрегімді жараламау үшін, енді ешкіммен де жақын қарым- қатынаста болмаймын». Ескерту: осы проблемаларды анықтауға жəәне шешуге # 3 бөлімдегі өмір картасы көмектеседі. ! Шəәкіртіңіздің (жүрегін жаралағаны үшін) кешіре алмай жүрген адамы бар ма? Ол өзін кешірді ме? Осындай жағдайға ұшырағаны үшін Құдайға өкпелі ме? Құдайды кешірді ме? ! Жоғарыда аталған пұттарға табыну əәдетке немесе өмір салтына (маскүнемдік, жұмыс, нашақорлық, секс, қанағат іздеу, тіпті қауымдағы қызмет) айналады, өйткені жан қанағатына көбірек «дəәрі- дəәрмек» талап етіледі (Ер. 2:13). ! Осындай пұтқа табынушылық қарым-қатынасқа қалай кедергі жасайды? Мəәселен, жұмысқа немесе қызметке шектен тыс берілу ерлі-зайыптыларға, сондай-ақ балаларға көп проблемалар алып келеді.
• Шəәкірттің шешу керек болатын проблемасын Құдай тұрғысында анықтаңыз. Ынталандыратын сұрақтар арқылы бұл проблемаларды шешуге көмектесе аласыз. • Ыңғайын тауып осы проблемаларды шəәкірттің есіне түсіріңіз əәрі
жанамалап ескертуіңіз керек, яғни бабын тауып, өкпелетіп алмай, есіне салуыңыз керек. • Киелі кітап талқылау сабақтары адамның жүрегін өзгертуге бығышталу керек.
• Киелі кітапты біріге отырып оқу. Шəәкіртіңізбен Киелі кітапты жүйелі түрде оқыңыз. Киелі кітап айна іспетті біздің жүрегіміздің қандай екенін көрсетеді (Жақып 1:22-25). • Оны рухани тамақ тауып жеуге үйретіңіз. Киелі жазбаның бөлімдерін немесе параграфтарын индуктивті əәдіспен оқу арқылы Құдайды естуге үйретіңіз. Бөлек немесе топта оқуға болады. Дұға ете отырып, бір параграфты бірнеше рет оқыса болады. Бірінші рет бірге дауыстап оқып шығыңыз. Сонан соң ішіңізден бірнеше оқып, төмендегі ойларды жазып алыңыз: ! Бақылау. Үзіндіде не туралы айтылады? Егжей-тегжейін белгілеңіз: контекст жəәне қолданылатын сөздер. Медицинадағыдай, мұқият зерттеу жақсы Сол қабылдай!
54 талқылауға алып барады. Түсініксіз ұғымдар не сөздер болса, сөздікке қараңыз. Бақылауды аяқтауға асықпаңыз. Біз əәдетте кез келген ұғымға өз мағынамызды беруге асығамыз. Біз емес, Киелі кітап өзі талқыласын.
!
мағынасы қандай болды? Басты идея (ой) мен қағидаларды шығару үшін үзінді туралы менің түсінігім жеткілікті ме? Үзіндіні өз сөзіммен айтып бере аламын ба? Егер түсінбесеңіз, бақылау кезеңіне қайта оралыңыз. Киелікітаптық сөздік киелікітаптық тұжырымдарды түсінуге көмектеседі. Киелі кітаптың басқа аудармаларын оқысаңыз, басқа аудармышалардың осы үзіндіге берген мағынасын түсіне бастайсыз.
!
туралы не айтады? Өмір туралы? Мен туралы? Қарым-қатынастың 13 (# 7 бөлімдегі қосымшаны қар.): Аяттарда қандай қарым-қатынастар туралы айтылады? Тəәубе ететін жəәне құтылу керек болатын қандай күнəәм бар? Татуласу керек болатын адамым бар ма? Біреуге немесе бір нəәрсеге көзқарасымды (қатынасымды) өзгертуім керек пе? Бағыну не мойынсұнудың қандай жаңа қадамын жасауым керек? Құдай менің өмірімде нені өзгерткісі келеді?
• Киелі жазбаны өз мұқтаждықтарыңызға қатысты қолданыңыз. Шəәкіртіңіздің өміріндегі басты мұқтаждықтарды анықтап алғаннан кейін, Киелі жазбаның қандай үзінділерін талқылау керек екенін де анықтайсыз. Осындай екпінді оқу сабақтарын кіші топтарда өткен жақсы, өйткені əәркім үй тапсырмасын үйлерінде орындап, бірге жиналған кезде, ойларын ортаға салады. ! Негізгі бір тақырыпты таңдап алып, жауап бере алатын сұрақ ретінде тұжырымдаңыз. ! Мұқтаждықтарға жауап беретін шешуші аяттарды іріктеп алыңыз. ! Құдайдан даналық сұрап дұға етіңіз де, үзіндіні өз контекстінде оқып, зерттеңіз. ! Мұқтаждыққа жауап беретін сыртқы ресурстарды (қорларды) (адамдар, кітаптар ж.т.б.) қолданыңыз. ! Киелі кітапты зерттеу арқылы Құдай мұқтаждыққа қалай жауап берді? Соны жазыңыз. ! Шəәкіртіңізге мұқтаждыққа жауап беретін қағидаларды қолдануға байланысты жоспар құруға көмектесіңіз. Рухани өсуге ықпал ететін нəәрселерді (дұға ету, жігерлендіру, есеп беру ж.т.б.) ұйымдастыруға көмектесіңіз. Мұны кіші топ ішінде өткізген жөн.
Рухани өсу процесі өріс алу үшін, шəәкірттер Иеміздің дайындаған қызметіне оқытылып, шығарылуы керек. Біз негізінен Баранба мен Тарс қаласынан шыққан Сауыл іспетті адамдарға тəәлім беру үшін шақырыламыз. Олардың дарындары мен потенциалдары бізден де артық болуы мүмкін. Құдай оларды жетелеп, уақыты келгенде өз бетінше қызметке жіберуімізді қалайды. Немесе Пауыл мен Баранба іспетті олармен қызметтес бола аласыз. Бұл жағдайда Сауыл Барнабаның шəәкірті болды, алайда уақыты келгенде Құдай Сауылға Пауыл деген жаңа есім бере отырып,
Сол қабылдай!
55 оның жетекші болатынын анық көрсетті. Бұл тəәлімгер ретінде бізге жəәне біздің қызметімізге қауіп төндіруі мүмкін, өйткені өзімізді арнап, құрбан еткен адамға қызметті қолына табыстауға туралы келеді. Алайда біз өзіміздің мүддеміз бен мəәнділік іздеуімізден артық нəәрсені көруіміз керек, сөйтіп жаңаөсиеттік модель бойынша енді басқаларға тəәлім беруіміз керек. Осылайша біз Құдай алдында жемісті боламыз.
1. Қарым-қатынастың ең басында-ақ шəәкіртіңізді жоғары бағалаңыз: • кемшіліктерінің ар жағында жасырынып, тұрған құштарлығын, дарындары мен потенциалын көруге тырысыңыз; • одан не нəәрсе үйрене аласыз, соны іздеңіз: өйткені тəәлімгерлік – екіжақтық процесс; • Патшалық қызметін кеңейтуде Құдай шəәкіртіңізді қалай пайдаланғысы келеді? Осыған байланысты мақсат-аяныңызды жасаңыз. Осындай сенімділікпен ғана сіз шəәкірттің өміріне өз үлесіңізді қосу мақсатында тəәлімгерлік қатынасына кіре аласыз. Сондай-ақ бұл шəәкіртпен тəәлімгерлік қызметіңізді ресми түрде аяқтаған кезде «шəәкіртті өзіңізден босатып жіберуді» жеңілдетеді.
2. Шəәкіртіңізді басынан-ақ қызметке тартыңыз. Ең алғашқы күннен бастап-ақ оның немен айналысатынын тауып беріңіз. «Шəәкірттің қолынан келетін нəәрсені өзіңіз істемеңіз» деген ережені ұстаныңыз.
3. Шəәкіртіңізді өзіңіз не істесеңіз соны істеуге жəәне өзіңіз қандай болсаңыз сондай болуға үйретіңіз. Бірлестік қызметті бірте-бірте азайтыңыз. Рухани есейген сайын сіздің шəәкіртіңіз сізден де жақсы істей алатын болады. Қарапайым процеске бағыныңыз:
• Қалай істеп жатқаныңызды көрсетіңіз (үлгі). • Қалай істеу керек екенін айтыңыз (нұсқау) • Соны оның өзіне істетіп көріңіз. • Нəәтижесін тексеріп, дағдыларын дамытуға жол беріңіз. • Бəәрін игеріп алғанда, оған толық еркіндік беріңіз.
4. Арқасынан қағып мақтап қойыңыз. Оның ең жақын жанкүйері болыңыз. Жетістіктері үшін əәрдайым мақтаңыз. Өзіңізді шəәкіртіңізден жоғары көрсетуге үнемі қарсыласыңыз. Қайта, шəәкіртіңізді алға шығарып, оның мəәртебесін көтеруге тырысыңыз. Оны осылай етіп көрсету жəәне оған ду қол шапалақ ұру шəәкіртіңізді ынталандырады.
5. Оны жіберіңіз де, жолдан былай кетіңіз. Ең басында əәсіресе сіз қасында болсаңыз, шəәкіртіңіз қызмет жүгін көтергісі келмейді. Ал бірақ бұл іс шəәкіртіңіздің қолынанан келетінін түсінсеңіз, онда сахнадан кетуге бел буыңыз. Төменде жолыңызда кездесетін кейбір кедергілер берілген:
• қорғану: «Маған жету қайда немесе мендей бола алмайды» • перфекционизм (үздік болу): «Бұл қызметті дəәл мен істегендей ешкім жақсы істей алмайды!» • иелік ету: «Бұл мен бастаған қызмет емес пе?!»
Сол қабылдай!
56
Шəәкіртіңізді жайында қалдырған кезде, Құдай онымен жұмыс істеп, оны пайдалана бастайды. Есіңізде болсын, ең ақырғы мақсат – бұл қызметті шəәкіртіңізге жəәне жаңадан пайда болған басқа жетекшілерге тапсыру.
6. «Шымылдықтың артында тұрып» қызмет етіңіз. Алайда шəәкіртті мүлдем тастап кетуге болмайды. Егер араларыңызда жақсы қатынас болса, онда ол үшін беделді тəәлімгер əәрі жақсы дос болып қала бересіз. Дегенмен қызметті шəәкірттің өзі жүргізуі керек, ал сіз сыртынан бақылап, қажет болса, өз көмегеміңіз бен ақыл- кеңесіңізді беріп тұрасыз. Енді сіз: • ол үшін дұға етесіз; • оған жігер бересіз; • тəәлім бергенде, оны кемсітпейсіз (тең хұқылық); • ол өзі сұраса ғана, көмек бересіз; • əәлсін-əәлсін қатысып тұрасыз; • сахнаның ар жағында тұрасыз, сонда жаңа жетекші қызметті «өз қолына алады».
Пайымдау: Шəәкірт дайындап шығарудың алты қағидасы туралы пайымдаңыз. • Қай қағидада күштісіз? • Қай қағидада өсуіңіз қажет? Сол қабылдай!
57 Ұйымдастыру тəәлімгерлігі Кейбір жалпы бақылаулар:
• Дағды мен білім деңгейіндегі тəәлімгерлік белгілі бір дəәрежеге дейін жоспарлануы мүмкін. • Жүрек деңгейіндегі дағдыны бағдарлама ретінде жоспарлауға болмайды; олар қарым-қатынас арқылы болады, əәрі өз негізінде қозғаушы бағдарлама болып табылмайды. • Тəәлімгерлік біздің түсінігімізше пайымдаудың бір түрі болып табылады. Бұл тұрғыда біздің ұжымдарда үш түрлі адам болады:
1. Осындай ой-санасы бар адамдар. Кейбір адамдарда пайымдаудың осы түрі болады немесе оны лезде иемденіп алады, өйткені олардың жүректері жетекшіліктің, шəәкірттік пен тəәлімгерліктің киелікітаптық үлгісіне негізделеді. Алайда олар аз жігер алған адамдар немесе жетекшілікті агрессивті əәдіспен ұйымдастыруға рұқсат алғандар.
2. Мұндай ой-санаға ешқашан ие бола алмайтындар. Ұжымыңыздағы кейбір адамдар мүлдем осылайша пайымдамауы мүмкін, өйткені олар өзгертілген жетекшілік кестесінің сол жағында тұрады (# 2 бөлімдегі құндылықтардың ауысу кестесіне қараңыз). Олар жетекшілерді қызметке дайындап шығару ісіне қатысуға төтенше жағдайларда ғана қатысады.
3. Осындай ой-санаға ие бола алатындар. Ұжымдағы көптеген адамдар осындай ой-санаға жете алады, ол үшін төмендегі шарттарды орындау керек:
! Рұқсат берілген – өмірді өзгертетін тəәлімгерлік жүріп жатыр, бағаланады, əәрі ұйымдасқан жетекшілік деңгейінде алға басып жатыр. ! Үлгі-өнеге көрсетіледі – жетекшілер үлгі көрсетеді, яғни олар басқаларға тəәлім береді немесе өздері біреуден тəәлім алады. Егер бұл басқаларға тапсырма ретінде берілетін бағдарлама ғана болса, онда оның ұжымға беретін көмегі мен ықпалы аз. ! Дайындық – өмірді өзгертетін тəәлімгерлік дағдылары күнделікті жаттығулар арқылы беріліп отыруы керек, сөйтіп сол арқылы шəәкірттер тиімді қызмет көрсетуге дайын болады. ! Марапаттау – ұжым шынайы құндылыққа мақтау мен жігер береді. Егер ұжым жаңадан өсіріп отырған жетекшілерін марапаттап, оларға ерекше көңіл бөлмесе, онда адамдардың көпшілігі марапатталатын қызметке (іс- шараға) аса қызығушылықпен қарамайды.
Біріге отырып ойланайық
• Өзіңіз қызмет ететін ұжымыңыздағы тəәлімгерлік тəәжірибеңіз қандай?
Сол қабылдай!
58 • Ұжым өскен сайын, оның мұқтаждықтарына жауап беретін жетекшілердің саны жеткілікті болды ма? Неліктен «иəә»? Неліктен «жоқ»?
• Жетекшілерді дамытуға негізделген іс-шара болды ма? Иəә/жоқ, неліктен?
• Осы саладағы жетістіктерге кім немесе не себепші болды?
• Тəәлімгерліктің тиімдірек болуына ұжымға не кедергі болды?
• Егер сіз осы ұжымның басқарушысы болсаңыз, үлгілі тəәлімгерлік беретін ұжым атану үшін не істер едіңіз?
|