Қазақ халқының жүннен жасалатын бұйымдарына байланысты наным –сенімдері
жүктеу/скачать 74,09 Kb.
|
1 2
Байланысты:Лекция Жуннен жасалган
|
Қазақ халқының жүннен жасалатын бұйымдарына байланысты наным –сенімдері Бір замандары қазақтың қате баспауына халық тыйымдары өлшеусіз септігін тигізгені рас. Тіпті тұрмыс-салт тәрбиесінде заң орнына жүрді десек те, қателесе қоймаймыз. Үлкен - кіші пенделікпен теріс сөз айтып, теріс қарекет жасағанда артынан тыйым ұғымдарын есіне түсіріп отыратын болған. Тыйым сөздерді ескермеген адамның хайуан тірліктен бас тартпайтынын, сөйтіп, адамға тән кие мен құттан айырылып, күнәға батып, күнәһар болатынын айтып отырған. Тыйымды орындамаса тәрбиенің қиын болатынын тұспалмен де, төтесінен де еске салған. Тыйым сөздер де ұлттың ұлы байлығы. Бабаларымыздан жеткен, даналардың ақыл-ойынан туған тұнып тұрған құндылық. Қатпар-қатпар асыл қазына, философиялық байлам пайымдар. Енді жаман әдет, жат пиғылдан, теріс мінез, тексіздіктен, жөнсіз сөзден, жолы жоқ істен сақ болуға үйрететін тыйым сөздерден дәлел дәйек келтіріп көрелік. Бұл – тәрбие құралы ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан, бүгінгінің оқыған кітабындай, тоқыған өрмегіндей дүние деп білеміз[1]. «Бетіңді баспа, жағыңды таянба», дейді қазақ. «Бетті бастым, қатты састым, тұра қаштым, жалма-жан», демейтін бе еді Абай? Ұяттан безіп, жасаған арсыздық ісі ашылғанда, не күнәға батып, ол жария түскенде пенде бетін басады. Жақты таяну да, жақсылықтың нышаны емес. Амалы құрып, айласы таусылған адам сол күйге түседі. Бұл арада жақсы ырым – әркімге бақ, теріс ырым – жат дегенді ұқтырады. Соны есіңе сақта дегенді де алға тартады. «Жерді сабама, жерді тепкілеме, күлді шашпа», депті бұрынғылар. Анаға теңейтін жердің киелі екенін, оны тепкілеуге болмайтынын, күлді шашу жақсылыққа апармайтынын, оның үстіне бұрқырап үстіңді шаңдататынын, тынысыңды тарылтатынын айтады. «Оттан шыққан күлмен кет», деген сөз бар емес пе? «Құдыққа түкірме, ыдысқа түкірме, көкке қарап түкірме, көк шөпті жұлма», деген де қағида бар. Құдық суын былғасаң, елге кесел келтіресің, ыдыс-ты былғайсың, көкке түкірсең түкірігің төбеңнен түседі, көк шөпті жұлу да көрегендік еместігін еске салады. Халық арасында «көктей жұлын» деген ауыр сөз бар [2]. «Мойныңа жіп салма, пышақтың жүзін жалама, таңдайыңды қақпа, басыңды шайқама, ішегіңді, табаныңды тартпа» – бұл сөздердің де тамыры тереңде жатыр. Мойынға жіп салу арам өлімге итермелейді десе, пышақтың жүзі тіліңді кесіп кетеді, таңдайыңды тақылдатсаң, басыңды шайқасаң оқыс оқиғаға тап боласың, бұдан аулақ бол деген емеурінді есіңе салады. «Жалғыз ағашты кеспе, құстың ұясын бұзба, атқа теріс отырма, ұрлық қылма, зорлық жасама, үлкеннің бетінен алма, шашыңды, тырнағыңды өсірме» – мұның бәрі де балаларға таптырмас ақыл. Егер осыны ұл мен қыздың санасына сіңірсек, теріс қылық, жат іске олар бармайды. Қыз – ұлттың ұйытқысы, ұрпақтың – анасы дейміз. Бұрынғы әжелер: «Қызға қырық үйден, қала берсе қара күңнен тыйым», дегенді мәнімен, мәнеріне келтіріп айтып, соңын ер-азаматтарға тіреп қоюшы еді. Себебі әйел ерге қарайды, ер жерге қараса не болатынды майдан қыл суырғандай етіп жеткізіп жататын. Мұны кемеңгерлік демей не дерсің? Текті ұрпақ осы тыйым сөздерді бұлжытпай орындаса, оны алдыңғы ұрпақ елеп-ескеріп, бабалар тағылымы деп ойына орнықтырса сымдай түзу болып өсетініне біздің иманымыз кәміл. Мұндай аталы ұғымдарды атан түйеге жүк деп аясын тарылтпай, бұрынғыдан қалған дана ойларды жүйелеп, том-том кітап жазсақ, ұрпақ үшін тәрбие құралы болары сөзсіз. Осы жағынан келгенде, қазақтың тыйым сөздері мен сол сөздерден тамыр тартатын ордалы ойларын заман ағымына қарай таңдап алып кәдемізге жаратсақ, тіпті ұл-қыз өсіріп отырған әр ата-ананың қолындағы құралына айналса, қане. Қазақтың тыйым сөзі-ұлттық тәрбие көзі, яғни қазақ халқы кішкентай кезінен жақсылыққа үйір, жаман әдеттерден аулақ болсын деп тыйым арқылы өсіп өнген. Қазақ халқының қанына сіңген тектілігі, адамгершілігінің жоғары болуы, әр түрлі келеңсіз көріністерден, әбес қылықтардан аулақ болғаны осы қазақтың тыйымының арқасы, яғни өз ұрпағының бойына ертеден сіңірген. Біз сол ата-әжелеріміздің тыйымымен өсіп- өніп келеміз. Мұндай тыйым сөздер ел ішінде өте көп [3]. Қазақтың ұлттық тәрбиесінің алтын қазығы оның салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптарының қазақ халқының өмірінде алатын орны ерекше.Қой да баққан, ой да баққан халқымыздың ырымдары, наным-сенімдері жөнінде көпшілікке үлгі боларлық қағидалар өте көп. Қазанды есік жаққа қаратып қисайта аспайды. Ол құласа: «Несібе төгіледі, ырыс далаға қашады. Отқа төгіліп, дән күйеді. Қазан шайқалса, ырыс шамданады» деп ырымдайды. Шәугімнің шүмегін ошақтың аузына қаратып аспайды. Шай тасыса – үйдегі қыз ащы азап арқалайды деп ырымдалады. «Тұз астың иманы, қыз – үйдің көркі». Дәм-тұз ауыспақ қыздан. Тұз шамданса – қыз шамданады. Дәм-тұз атқан адам өмір бойы оңбайды деп, сол ырымға нанады. «Нанды бір қолмен үзіп жеуге, нан үзіндісін аяқпен таптауға болмайды. Нан құраннан да қасиетті: құранға шығып нанды алуға болады, бірақ нанға шығып құранды алуға болмайды. Нан – дәм басы, онсыз өмір жоқ. Сондықтанда дастарқанға алдымен нан қойылады. Таңертең нан ауыз тимей үйден шығуға болмайды. «Асығыспын, нан ауыз тиейін», «Ең құрыса, нан ауыз ти», - деген сөздер бекер айтылмаған. Нанды төңкеріп қоюға болмайды. Онымен ойнауға болмайды. Нанды бір қолмен сындыруға болмайды. Кемтар адам ғана нанды бір қолмен сындырады – деп отыратын әжем. Үйге кіріп келе жатқан қонақ абайсызда сүрініп кетсе, үй иесі марқайған түрмен төрінен сыйлы орын ұсынады. Мұның түп төркіні «үйге күтпеген жерден байлық келеді, бақ дариды» деген ырымды білдіреді. Жолаушылап келе жатқан адам бір үйге сусын ішуге түсетін болса, сол үйдің есігіне тура беттеп келіп, аттан түспейді. Үй иесі сыртқа шыққанда, амандық-саулық сұрасқан соң, атының оң жағынан түседі және үйді айналмайды. Өйткені, жау адамдар бөгде үйдің жай-күйіне қарамайды, баса-көктеп кіреді және өлімнің суық хабарын естірткелі келген адам да күй таңдамастан бірден үйге кіреді. Сол себепті, бұл «жолаушының жүрісі жаман ырымға ұқсамасын» деген мағынаны білдіреді [4]. Дос-жаран, ағайын-туыстар да оң тілеумен үйдің оң жағынан келіп, үйге оң аяқпен кіреді. Қыдырып, қонаққа келген жас баланы үйден құр қол қайтармайды. Бұл – «сәбидің меселі қайтпасын, көңілі қалмасын, жүрегі суымасын, келер бақытының беті қайтпасын, үйде оттай ыстық ықыласы қалсын» деген ырымнан туған ежелгі салт. Егер сәби үй иелерінен суық рай көріп, кейіген кейіппен қайтса, «бұл шаңырақтан – бақ, төрден – бақыт, дәннен – ырыс кетеді» деп ырымдалады.Үйде отырған қонақты саусақпен санамайды. Малды, қолға түскен тұтқындарды ғана саусақты шошайтып санайды. Қонақ қонған түні мал төлдесе, қонаққа киіт кигізіп, «ақжолтай қонақ» деп, құрметпен шығарып салады. «Құтты қонақ келсе, қой егіз табады» деген сөз осындайдан шықса керек. Дастархан қос қабатталған болса, қонақ келгенде оның тұйық жағын төрге қаратып, оң бетін келтіріп жаяды. Бұл «дастархан оң болмай, ісіңде жол болмайды» дегенді білдіреді. Қонақ келгенде есікті үй иесінің өзі ашады. Ал қонақ шығарда, есікті қонақ өзі ашып шығады. «Қонақ үйге келгенде-құт бірге кіреді, қонақ кетерде үй иесі есік ашып берсе, құт та әлгі кісімен бірге ілесіп кетеді» деп ырымдалады. Қазақта кетік, сынық ыдыспен қонаққа ас бермейді. «Ыдыстың кетігінен шайтан қосарлана ас ішеді, қонақ қорланады, қонақтың жебеуші иесі шамданып, кәрін төгеді» деп ырымдайды. Халқымыз үйге келген кісіге астан дәм татырмай жібермейді. Ертеде қазақтар бар болса да, бар болмаса да айран, ірімшік, құрт сияқты тағамдар ұсынатын болған. Асты қадірлейтін қазақ «дәм-тұзымды тат, разыңды айт» дейді. Қастаңдық қылған біреу жайлы «дәм-тұзыма тапсырдым» дейді. «Татқан дәмге қас қылған жігіт оңбас» деп өлеңдетеді. Ырым халықтың жақсы ниетінен туған ғұрып. Ырым жолдары мен түрлері өте көп. Мысалы, шешен болсын деп аузына түкіру, отаншыл болсын деп туған жерге аунату, сондай болсын деп батырдың сарқытын жегізу немесе оның атын қою сияқты ырымдар бар. Мысалы, Шыңғыс Шоқанға ырымдап Сегіз серінің (Мұхаммед-Қанапия) атын қойғызған. Абай, Абылай, Бауыржан, Олжас, Сәкен, Қаныш, Нұрсұлтан есімдерін қазір де ата-аналар өз балаларына ырымдап қойып тұр. Халықта жасы 100-ге келген адамның киімін, ұстаған затын осындай жас берсін деп үлестіріп, бөліп алу салты бар [5]. Сол сияқты баласы тұрмай жүрген адамдар баласына Күшік, Итбай, Итемген, Көтібар, Малай, Башай, Терісаяқ дегендей қолайсыз ат қойса, өмірлі болады деп ырымдаған. Бала сүт тісі түссе, оны майға орап «Жасық тісімді алып, өткір тісімді бер» деп итке беруі керек. Жалпы айтқанда ырым халықтың сенімі мен ақ ниетінен, шын көңілінен туған ұлттық ерекшеліктің бір саласы. Сөйте тұра кейде халқымыз “Қазақ ырым етеді, ырым қырын кетеді” деп те айтып жібереді. Бұл сөз ырымның бәрі бәрдей орындала бермейтінін ескерткені деп түсіну керек. Алғаш найзағай ойнағанда, көктемнің алғашқы жауыны жауған кезде киіз үйдің босағасына, керегелерінің басына ырымдап ақ жағады. Көктен жаудырсын, жерден өндірсін, ақ мол болсын, береке болсын деген ізгі тілек жатыр мұның астарында. Әр ырымның өзегінде бір замандарда қоғамда маңызды роль атқарған әдет-ғұрыптарының, салт-дәстүрдің сарқыны, қуатты қайнар көзі жатыр. Баланың тісі түскенде оны кесек ет, май немесе бауырсаққа қосып, тісі иттің тісіндей өткір, мықты болсын деп итке асатады. Сонымен қатар көктей болып өссін деп түскен тісті жеміс ағашының түбіне көмеді, таудай болсын деп тауға қарата лақтырады. Бала тісі періште бұйымы ретінде есіктен кіретін түрлі пәле-жала, қаскөй күштерден қағып тұрады делініп, есік жақтауы арасына да қыстырылады. Бала еңбектей бастағанда бауырын жерден тез көтерсін деп бауырынан табақ өткізетін ырым бар. Тәй-тәй басып апыл-тапыл қадамдар жасай бастағанда жүйрік болсын деп бұтының арасынан сирақ асып өткізетін ырым да болған. Бала босағадан кіріп келе жатып, сүрініп кетсе, «олжа келді, олжа келді, олжасын көтере алмай келе жатыр, төрге аунат, олжа төрге жұқсын» деп ырымдап, үлкендер баланы төрге апарып аунатады [6]. Бұл ырымның маңыздылығы – баланы періштеге санайтын дәстүрлі таным бойынша үйге баламен бірге құт кірді деген наным қалыптасып, құтты төрге, яғни үйге орнықтыру мақсаты көзделуінде. Қандай да бір істің орындалар-орындалмасын білу үшін балаға «аяғыңды көтерші» деп сұрайды. Бала айтқан бойда өзінше гуілдеп, күліп, оң аяғын көтере қалса, өтінуші тілегім орындалатын болды деп қуанады, ісім оңынан, асығым алшысынан түсетін болды деп ырымдайды. Қазақ ежелден мал шаруашылығымен айналысқан халық. Ғасырлар бойы қалыптасқан бай тәжірибесі бар олар мал өрісін, тіршілік табиғатын, қадір-қасиетін әбден білген. Тіпті малдан айырықша қасиетін, ерекшелігін халқымыз өздерінің тіршілік өмірін осы мал өсірумен байланыстыра жасаған. Мысалы, мал төлдеп жатқанда балалардың асық ойнауына болмайды. Өйткені асық ойнағанда сақа мен кенейлерді соғыстырып, шаңқылдаған дыбыс шығарады. Міне осы дыбыс мал киесін ызаландырады, төл шығын болады. Ия болмаса, жылқыны басқа бір алыс жерге апарғанда бұрынғы тұрған қорасындағы тезегінен ала жүріп, шым- шымдап жемге қосып береді. Сонда жылқы жат жерге тез үйренеді. Және бұрынғы жерін аңсап, қашпайды деп есептеген. Ерттеулі тұрған ат сілкінсе, жын-шайтанды үркітіп жатқаны деп ырымдалады.т.б. Ырым кейде қандай да бір шұғыл әрекетке байланысты туындайды. Оған қауым мән беріп, бір мезет назар аудару арқылы қарымта жауап (пікір-тілек, көзқарас, баға) білдіреді. Мәселен, біреу оқыстан түшкірсе, оған көңіл бөлініп, мынадай сөздер айтуға тиіс: Мысалы: «Жәрекімалла, жарылқа, Құнан қойдан қабырға» т.б Ырымдарға сенбесең де, “солай болып қалса қайтем ” деп ойыңа кері әсер етіп тұрады. Ондай сәттерде мүмкіндігінше, көңілге алмауға тырысу керек. Қазақ ұғымындағы ақ атаулы – азықтың тамақ қана емес, ол шынымен қаншама төлді өсіріп отырған қасиетті сүт қой. Сондықтан ананың ақ сүтін ардақтай білетін қазақ халқы малдың сүтін де қадірлеген. Қазақта «ақ» сөзімен тығыз байланысты ұғым өте көп. «Ақ жаулықты ана», «ақ сақалды қарт», «ақ сүт», «ақ неке» дегендей, ақ сөзімен байланысқан ұғымы терең сөздер тазалықты, пәктікті айғақтайды. Жылан екеш жыланға да көңіліміздің түзулігін білдіріп, жамандық жасамай, басына ақ тамызып шығарып жібереміз. Қазақ ешқашан үйге кірген жыланды өлтірмейді. Өйткені жылан өздігінен, қарнын тойғызу үшін адамды шақпайды, тиіп кеткенде өзін қорғау үшін шағады. Атам марқұм: «Енді оның тебетін аяғы, ұратын қолы жоқ, тым болмаса әкеден бастап сықпыртып боқтайтын тілі де жоқ, жыланның жаратылысы солай, шақпағанда қайтеді…», – дейтін еді [7]. Алла тағала тектен – тек ештеңені жаратпаған. Қазақта «жатқан жыланның құйрығын баспа» деген сөздің өзі біраз жайды аңғартпай ма?! Біздің халқымыздың салт — дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары енді ғана зерттеліп, жиналып, қаралып, көпшілік енді ғана назар аудара бастады. Мұның тек рухани, мәдени жағы ғана емес, сонымен бірге жас ұрпақ адам тәрбиесіне де үлкен қызмет атқаратынын естен шығаруға болмайды. Ұлтымыздың осындай тәлім-тәрбиелік немесе сезімдік әдет-ғұрыптарының мәніне терең үңіліп қарап, сырын ашатын болсақ, одан өте көп ғибратты істерге қанық боламыз. Бағзы заманда адам әулиетін бір-біріне қарама-қарсы екі лагердегі рухтар қоршап тұр деген наным-сенімі болған. Адамдар осы рухтардың қатерімен қорғанып сақтану немесе мейіріне ие болып, қолдануына жетуді көздеп әрекеттер жасаған. Өз іс-қимылдарын сол ие киелерге үйлестіру, үндестіру мақсатында әр түрлі ырым-тиымды ойлап тауып тұрмыста қолдана бастаған. Сол ырымдар әлі күнге дейін қазақ халқының өмірінде елеулі орын алып келеді. Соның ішінде біздің ауылда зерттеу жұмысы кезінде ырымға сенбейтін бірде бір отбасын көрмедік. Әсіресе отбасына, балаға, төрт-түлікке байланысты көп айтыла бермейтін ырымдар естідік. Әр ырымның өзегінде бір замандарда қоғамда маңызды роль атқарған әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрдің сарқыны, қуатты қайнар көзі жатыр. Сонымен, ырым-тиымдар қазақ фольклорында кездесетін ең қысқа, әрі өміршең жанрдың бірі деп танылады. Ол адамның күнделікті тұрмыс тіршілігінде тұтқиылдан көрініс тауып, қағілез бақылаушылар тарабына жария етілетін, қоғамдық санады бағзыда қалыптасқан қасаң қағидалардың түйіні, түйіршігі деуге болады. Жер жаңғақ (аңыз) Адам табиғаты естіген, көрген нәрселерінен бір мағына шығарып,оны жорамалдауға құмбыл тұрады. «Ас-адамның арқауы» демекші қарапайым ас тағамдарының кейбір түрлерінің өзін қазақ халқы сауабы тисін, жақсылық болсын, деніміз сау болсын деп ырымдап пайдаланған. Сондай ас мәзірінің біріне жер жаңғақ жатады. Баяғы өткен заманда бір шал мен кемпір өмір сүріпті.Бұл отбасының перзенті болмапты. Күндер өтіп, кемпір қайтыс болады... Жалғанда жалғыз қалған шал жабығып жүріп жаңғақ ағашын егеді. Артынан қалған ұрпағы,ол өлгеннен кейін құран бағыштайтын,еске алатын бауыры болмағандықтан осы еккен ағашының жемісін жеген адамдар рахметін айтып,еске алыппппп жүрсін,жеген жемісінің сауабы тисін деп ниет қылыппп сол ағашты баласындай мәпелеп,сол ағаштың түбінде намаз оқып,жаратқанға жалбарынып дұға етеді. Шалдың шын ниетін адал көңілін осы дақылды жеген адамның сауабы шалға тиетін болған. Ырымдар мен тыйымдардың да тәрбиелік мәні бар наным-ырымшылдыққа негізделген аңыз, оған сенуге де, сенбеуге де болады, алайда бұл – тәжірибеден және дәстүрден туған халық өмірінің мысалы. Ырым дегеніміз өз алдына бір жақсылықтың немесе жаманшылықтың хабаршысы, адамды сақтандыратын белгі іспетті.Сонымен қатар, қазақтарда нені істеуге болмайтыны туралы «тыйым» ұғымымен байланыстағы «ырымдар» да бар (табу). Бүгінде бұл белгі-нышан түріндегі аңыздардың кейбіреуі тарихи тұрғыда ғана қызығу тудырады, бірақ олардың арасында адамдардың өмір сүруіне, рухани және материалдық байлықты жасап, көбейтуіне көмектесетіндері де аз емес [3]. Сонымен қатар, біздің заманымызға дейін жеткен ырым-нанымдардың көпшілігі пұтқа табынушылықтың (тәңіршілдік, шамандық, сопылық, т. б.) іздері де бар. Дегенмен, кейбір ырымдар мен нанымдар Құранның жекелеген сүрелерінде баяндалатыны да рас. «Қазақтар киеге үлкен мән береді. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру, адам баласына байлық пен бақыт — құт әкеледі деп түсінеді. Ал, осы кәделерді ұстамау, киелерді құрметтемеу жоқшылыққа душар етеді. Сондай құдіретті күші бар жан-жануарларды киесі бар дейді, ал олардың өзін киелі деп атайды. Жан-жануарлар мен заттардың киесін қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары — кесір деп аталады». Диваев діни көзқарастар жөнінде этнографиялық материал жинай жүріп, қазақ халқының өміріндегі баяғы заманнан қалған «пұтқа табынушылықтың» мынадай белгілерін анықтаған: 1. Жас келін қайын атасының үйіне алғаш рет қадам басқанда ошақтағы отқа қой майының кесегін лақтырады; 2. Көктемде, қырғыздар қыстаудан алғаш рет жайлауға көшкенде әдейі екі жерден жалындатып от жағып, үстіне тең-тең жүк артылған түйелерді солардың арасынан өткізеді; 3. Бала таппаған әйелді әкесінің үйіне қайтармайды, әулиелі жерлерге қонып, шырақ жағуға немесе от жағуға жібереді; 4. Отағасы... яғни, от иесі деген сөзден шыққан, сондай-ақ «түтін» деген сөз бар; 5. Кісі өлгеннен кейін 40 күн бойы майлы білтемен 40 шырақ жағып отырған. Осының бәрі ерте заманда мұсылман дінінен бұрынғы қазақтарда отқа табыну культі болғанын дәлелдейтіні анық деп көрсетеді Диваев. Мұсылмандыққа дейінгі діни көзқарас қалдықтарын анықтау мәселесіндегі Ә.А. Диваев (этнограф, түркітанушы) пікірлерінің Ш. Уәлихановтікімен үндесетін тұстары көп. Мысалы, Ш. Уәлиханов «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбегінде отқа табынуды және соған байланысты әртүрлі ғұрыптарды (отқа табыну, отпен тазалау, той рәсіміндегі рөлі, өлген адамға шырақ жағу, т.с.с.) шамандықтың белгісіне жатқызады [6]. Ә.А. Диваев қазақ ырымдары жөнінде былай деп жазады: «Бір отар қойдың алдынан немесе ортасынан жарып өтуге болмайды, себебі олар жайылып жүрген жерде Қызыр пайғамбар жүреді». Әрі қарай ол қазақ халқында үй иесі ауыз тимей тұрып тамақ жеуге болмайды деген ырым (дәстүр) бар екенін айтады. Диваев бұл ырымнан өткен тарихтың іздерін аңғарады. В.П. Наливкиннің «Қоқан хандығының қысқаша тарихы» атты еңбегін зерттеп, ақпарат берушінің мағлұматтарын пайдалана отырып, ғалым Қоқан үстемдігі кезіндегі тарихи жағдайлар қазақтардың осы ырымын қалыптастыруға әсер етті деген болжам жасайды. Автор дерек көздеріне сүйеніп, мынадай жағдайды мысалға келтіреді. Қоқан бектері үстемдік еткен кезеңде Перовск уезінде халық мүддесін қорғаған қазақ батыры Игібайды Яккубек у беріп өлтірген екен. Осындай жағдайдың қайталануынан қорыққан қазақтар бөтен үйде бірінші болып тамақ пен сусын алудан сақтанған. Осылайша, қазақ халқының тарихында ертеден келе жатқан ырымдар мен нанымдар адамдардың көп ғасырлық дәстүрі мен тәжірибесінің, адамгершілігінің және ата-бабалардың жас ұрпаққа қалдырған белгілі бір өсиеттерінің өзіндік көрінісі болып табылады [5]. Бұл мәселеге арналған профессор, педагогика ғылымының докторы С.Қ. Қалиевтің, белгілі жазушы, журналист, доцент А.Құралұлының, Ж.М. Саурықованың еңбектері бар. Олар өз еңбектерінде қазақ ырымдары мен нанымдарының тақырыбы әр алуан екенін атап айтады, бұл — адамдарға арналған өмірлік ақыл-кеңестер мен ескертулер, аңшылықтағы, тұрмыстағы сақтандыру, мал мен шаруашылыққа қамқорлық, ғұрыптық нанымдар, ырымшылдық және шынайы өсиеттер, қуанышты немесе жағымсыз оқиғалардың хабаршысы. Аталған ғалымдардың пікірінше, қазақ халқының ырымдары мен нанымдарының негізгі міндеті — әсіресе жастар мен тәжірибесі аздарды жаманшылық пен өмір қиындықтарынан сақтандыру, қорғау, оларды адами ізгілік дәстүрімен тәрбиелеу үлкендерді және шынайы халық өсиеттерін құрметтеуге баулу. Наным-ырымшылдыққа негізделген аңыз, оған сенуге де, сенбеуге де болады, алайда бұл – тәжірибеден және дәстүрден туған халық өмірінің мысалы. Ырым дегеніміз өз алдына бір жақсылықтың немесе жаманшылықтың хабаршысы, адамды сақтандыратын белгі іспетті. Сонымен қатар, қазақтарда нені істеуге болмайтыны туралы «тыйым» ұғымымен байланыстағы «ырымдар» да бар (табу). Бүгінде бұл белгі-нышан түріндегі аңыздардың кейбіреуі тарихи тұрғыда ғана қызығу тудырады, бірақ олардың арасында адамдардың өмір сүруіне, рухани және материалдық байлықты жасап, көбейтуіне көмектесетіндері де аз емес. Сонымен қатар, біздің заманымызға дейін жеткен ырым-нанымдардың көпшілігі пұтқа табынушылықтың (тәңіршілдік, шамандық, сопылық, т. б.) іздері де бар. Дегенмен, кейбір ырымдар мен нанымдар Құранның жекелеген сүрелерінде баяндалатыны да рас. «Қазақтар киеге үлкен мән береді. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру, адам баласына байлық пен бақыт — құт әкеледі деп түсінеді. Ал, осы кәделерді ұстамау, киелерді құрметтемеу жоқшылыққа душар етеді. Сондай құдіретті күші бар жан-жануарларды киесі бар дейді, ал олардың өзін киелі деп атайды. Жан-жануарлар мен заттардың киесін қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары — кесір деп аталады». Ш.Ш. Уәлиханов былай деп жазады: «Төрт түлік малдың арасындағы ерекше белгілері барлары құтты жануар болып саналады. Мысалы, жалы мен құйрығында ақ қылы бар жылқылар құтты саналып, сатылмайды, ешкімге берілмейді, себебі, сол малмен бірге құт-береке кетеді, ал әртүрлі себептермен беріле қалған жағдайда, сілекейін алады, ол үшін жылқының жалынан қыл жұлып алып, кететін малдың аузына салып сілекейлеп қалтасына салып қояды». Г.Н. Потанин бұл дәстүрді төмендегідей нақтырақ сипаттайды: «...иесі сататын малының бір уыстай жүнін жұлып алып, оның ауызына сұғып, сілекейіне шылайды... Қырғыздарда бұл дәстүр (қазақтарда) сілекей алу деп аталады... сілекейленген жүнді аттың жалына қадайды, егер ол аттан алынса, қойдың желкесіне, т. с. с. қадайды; кейбіреулер жүннің орнына өзінің кепешін (бас киімін) сілекейге тигізумен шектеледі. Егер сілекейді сүртпесе, мал өспейді деседі; бұл ғұрыпты орындауды ұмытып кеткен жағдайда, бір-екі күн өткен соң сатылған малды қуып жетеді; сатып алынған мал ауырып қалса, ал оны сатқан иесі бес күн өтсе де сілекейін сүртпесе, сатып алған адам дәстүр бойынша оны бұрынғы иесіне қайтарып: «Сен мұның сілекейін сүртпедің, бұл ауырып қалды, қайтадан өзің ал» деуіне болады. Анау малды қайтарып алуы тиіс». Диваев діни көзқарастар жөнінде этнографиялық материал жинай жүріп, қазақ халқының өміріндегі баяғы заманнан қалған «пұтқа табынушылықтың» мынадай белгілерін анықтаған: 1. Жас келін қайын атасының үйіне алғаш рет қадам басқанда ошақтағы отқа қой майының кесегін лақтырады; 2. Көктемде, қырғыздар қыстаудан алғаш рет жайлауға көшкенде әдейі екі жерден жалындатып от жағып, үстіне тең-тең жүк артылған түйелерді солардың арасынан өткізеді; 3. Бала таппаған әйелді әкесінің үйіне қайтармайды, әулиелі жерлерге қонып, шырақ жағуға немесе от жағуға жібереді; 4. Отағасы... яғни, от иесі деген сөзден шыққан, сондай-ақ «түтін» деген сөз бар; 5. Кісі өлгеннен кейін 40 күн бойы майлы білтемен 40 шырақ жағып отырған. Осының бәрі ерте заманда мұсылман дінінен бұрынғы қазақтарда отқа табыну культі болғанын дәлелдейтіні анық деп көрсетеді Диваев. Мұсылмандыққа дейінгі діни көзқарас қалдықтарын анықтау мәселесіндегі Ә.А. Диваев (этнограф, түркітанушы) пікірлерінің Ш. Уәлихановтікімен үндесетін тұстары көп. Мысалы, Ш. Уәлиханов «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбегінде отқа табынуды және соған байланысты әртүрлі ғұрыптарды (отқа табыну, отпен тазалау, той рәсіміндегі рөлі, өлген адамға шырақ жағу, т.с.с.) шамандықтың белгісіне жатқызады. Ә.А. Диваев қазақ ырымдары жөнінде былай деп жазады: «Бір отар қойдың алдынан немесе ортасынан жарып өтуге болмайды, себебі олар жайылып жүрген жерде Қызыр пайғамбар жүреді». Әрі қарай ол қазақ халқында үй иесі ауыз тимей тұрып тамақ жеуге болмайды деген ырым (дәстүр) бар екенін айтады. Диваев бұл ырымнан өткен тарихтың іздерін аңғарады. В.П. Наливкиннің «Қоқан хандығының қысқаша тарихы» атты еңбегін зерттеп, ақпарат берушінің мағлұматтарын пайдалана отырып, ғалым Қоқан үстемдігі кезіндегі тарихи жағдайлар қазақтардың осы ырымын қалыптастыруға әсер етті деген болжам жасайды. Автор дерек көздеріне сүйеніп, мынадай жағдайды мысалға келтіреді. Қоқан бектері үстемдік еткен кезеңде Перовск уезінде халық мүддесін қорғаған қазақ батыры Игібайды Яккубек у беріп өлтірген екен. Осындай жағдайдың қайталануынан қорыққан қазақтар бөтен үйде бірінші болып тамақ пен сусын алудан сақтанған. Осылайша, қазақ халқының тарихында ертеден келе жатқан ырымдар мен нанымдар адамдардың көп ғасырлық дәстүрі мен тәжірибесінің, моралінің, адамгершілігінің және ата-бабалардың жас ұрпаққа қалдырған белгілі бір өсиеттерінің өзіндік көрінісі болып табылады. Бұл мәселеге арналған профессор, педагогика ғылымының докторы С.Қ. Қалиевтің, белгілі жазушы, журналист, доцент А.Құралұлының, Ж.М. Саурықованың еңбектері бар. Олар өз еңбектерінде қазақ ырымдары мен нанымдарының тақырыбы әр алуан екенін атап айтады, бұл — адамдарға арналған өмірлік ақыл-кеңестер мен ескертулер, аңшылықтағы, тұрмыстағы сақтандыру, мал мен шаруашылыққа қамқорлық, ғұрыптық нанымдар, ырымшылдық және шынайы өсиеттер, қуанышты немесе жағымсыз оқиғалардың хабаршысы. Аталған ғалымдардың пікірінше, қазақ халқының ырымдары мен нанымдарының негізгі міндеті — әсіресе жастар мен тәжірибесі аздарды жаманшылық пен өмір қиындықтарынан сақтандыру, қорғау, оларды адами ізгілік дәстүрімен тәрбиелеу үлкендерді және шынайы халық өсиеттерін құрметтеуге баулу. Ұжымдық үрдіс болып табылатын киіз, кілем әзірлеу кезеңінде өзіндік әдет-ғұрыптар байқалады. Әдетте бұл жұмысты шебер құрбы-құрдастар, көршілер, туыстар бірлесіп атқарады. Кілем жасап шығару ортақ еңбек нәтижесі ғана емес, тәрбиелік маңызы бар әрекет деп саналатын. Бүкіл киіз әзірлеу үрдісі ғажайып сырға, сиқырлы уәжге толы болады. Күні бүгінге дейін кейбір ауылдарда жүнді бояу үшін: «Адыраспан, бізді сізге жіберді, Омар - Оспан (пірадар)» деп дауыстап, кәдуілгі адыраспанды жинап, қайнаткан соң сүзеді де, осы суда жүнді бояйды. Боялған жүн жұмыс аяқталғаннан кейін жайылып тасталады. Осы жұмыс кезінде ауылдардың біріндегі айғай-шудан жолаушылар шошынып, біраз бөгеліп қалғандары жайында әнгіме бар. Жұмыс үстінде үй иесі әйел жүн арасына түйіршектелген мата қиындысын жасыратыны жөнінде қызықты әдет қалыптаскан. Жүнді ширатып ажырату кезінде осы түйіршек кімнің етегіне ілінсе, сол әйелдің жолы болды деп саналды. Бұған алғыс ретінде ол арнайы дастарқан жаюға тиіс. Бұған ұқсас тағы бір дәстүр мынадай: үй иесі әйел текемет әзірлеу кезінде боялған жүннің бір шүйкесін алып, оны ересек балалары бар көрші әйелдердің біріне ізгі ниет білдіре сыйға тартатын [7]. Балалары үшін осындай текемет әзірлеу ниетін құп алған ол ризашылық белгісі ретінде жиналғандарды түскі асқа шақырады немесе ыстық сорпа әкелетін болған. Сөйтіп кешкісін баршасы дастарқан басына жиналып, тамақтан сон үй иесі айел көмекшілерін ертеңгісін жұмысты жалғастыруға шакырады. Әлі әзірленіп бітпеген текеметті балаларға, жеткіншек жастарға, әсіресе ер адамдарға көрсетуге тыйым салынатын. Олар таңырқап қараса көз тиюі мүмкін, демек, кілемнің қисык, өрнектің киғаш бітуі мүмкін деп есептеледі. Бүған жол бермеу үшін әзірленіп жатқан киіз кілем жанына арша, адыраспан немесе қызыл түсті мата төсеп тастайды. Егер бала қасында талтайып отырса текеметте тесік болады деген ырым бар. Сол себепті әйелдер балалардың жүріс-тұрысын бақылап тұратын болған. Әзір болған киізге ыстык су бүркілгеннен кейін ол шиыршықтала оралып, шет жағасы мен орта тұсына «Ақтай Кұдай жарылқасын! Киіз жақсы болып шықсын!» деп бір қасық сүт немесе айран құяды. Бұдан сон орам (рулон) жерге төселіп, аякпен тапталады да, қолмен түйгіштеліп (білектеліп), нығыздалады. Осындай әрекеттер үстінде дәстүрлі «текемет басу» әні орындалады немесе «ұзатылмай қыз кетпейді, ұзындамай киіз бармайды»; «бұл төсек кім болса соның төсегі, болмаса ит пен кұстың төсегі» деген сөздер естіледі. Егер бұған дейін балаларға жақындауға жол берілмесе енді олар орамды таптауға шақырылады. Бұл кезде әйелдер жағы шайға қанып, тынығып алады. Белгілі бір уақыт өткен соң олар орамды шынтақтарымен нығыздауды бастайды. Бұдан әрі орам жайылып ұзынынан екіге бөліп бүктеп, дөңгелетіп орын жасап, оған жеті жасқа толмаған баланы тұрғызып, көпшіліктен: «Баланы кім сатып алады?» деп сұрайды. Ол әлдекім ақшалай, кездемемен немесе басқаша алым бергенше тұра береді. Текемет әзір болғаннан кейін, қайталай оралып, ас қамымен жүрген үй иесі әйел көрімдік бергенге дейін жайылмайды. Көрімдік алған соң да қыз-келіншектер оны төсеуден бұрын оған уыстап бидай шашып «бидайдай дөңгелесін», «балалар теуіп тоздырсын», «жаксылыққа тозсын» деген тілектерін жаудырып, жеткіншектерге молшылық, саулық, ұзақ ғұмыр тілейді [8]. Жұмыс толық тәмәмдалғаннан кейін үй иесі, әйел баршаны дастарқан басына қайта шақырып, ал меймандар өз кезегінде «жақсылығыңа ұста, игілігіңе ұста, құтты болсын» деген тілектерін, ыстық ықыластарын білдіріп жатады. Әдетте мұндай кілем белгілі бір адамға, отбасы мүшелерінің біріне арналады. Ұзатылатын қызға арналған текемет күйеу үйінде жалғасын тапсын деген ізгі ниетпен толық тоқылмайды. Мұндай сәттерде әзір болған кілемді жазар алдында «кілемнің толғағы жеңіл болсын» деген тілектер айтылады. Ауылдық жерлерде күні бүгінге дейін киіздің сиқырлы мәнісі жайлы ұғымдар сақталған. Киізден жасалған 50x50 см-лік үшбұрышты тұмарларды, Онтүстік Қазақстан облысында кездеседі. Бұйымның төмені әлбетте жеті сылдырмақпен сәнделіп, тік тартылған үш-бес қалақ түріндегі алқалармен (салпыншақтармен) тұйықталатын болған. Сәндік әшекей ретінде барқыт пен сәтеннен қиылған ою-өрнектер пайдаланылады. Ол тұмарға өрнек түсі бастапқы ренгке қайшы келетіндей немесе қоюландыра түсетіндей етіп тігіледі. Тұмар әдетте киіз үйдің сол жақ тұсына (кіре берісте) ілінеді. Қазақтар арасында киізге байланысты әр түрлі ырым-жырымдар мен түсінік-ұғымдар баршылық. Қазанның киізден жасалған тұтқышын жерге тастауға болмайды. Өйткені қазанның сиқырлы күші болғандықтан ол да қасиетті саналады. Сондай-ақ күні бүгінге дейін киізді қолданып ұшықты, үрей зардаптарын, көз-тіл тиген адамдардың дертін емдеу дәстүрлері сақталған. Бұл үшін қара түсті киізді бес немесе жеті бөлікке бөліп, шоғыр шашақ жасап, бұдан кейін су құйылған кесеге тағамның үш түрін салады. Содан соң «Бісміллә рахман ир-рахим, Алла, қолда аруақ, оңда ұшынған ұшығың осымен ұшып кетсін, аллау ақбар», «Ауырлығымды алсын, жеңілдігін берсін» деп ұрандатқан емші киізді суға малып алады да, Меккеге бетін қаратып тұрған науқасты үш дүркін арқасынан және де үш рет кеуде тұсынан соғып өтеді. Осыдан кейін киіз лақтырып тасталады да, ертеңінде өртеледі. Ал кесені науқастың үстінен үш дүркін айналдырып болған соң төңкеріп қояды. Оны таң атып, күн шыққанша қозғауға болмайды. Кіріптар адам ауруды адастыру үшін үйді бір айналып өткеннен кейін ғана ішке кіретін болған. Өйтпеген жағдайда аурудың үйге бірге енуі мүмкін делінеді [8]. Шипагерден басқа киізді пайданалып отбасының мүшелері бірін-бірі – ері зайыбын, анасы балаларын емдеуіне болады. Тағы бір таңданарлық жайт: көптеген қазақ ауылдарында түйе жүнінен еденге төселетін кілем мен басқа да төсеніштер, шұлық тоқылмайды. Бұл дәстүр күні бүгінге дейін сақталған. Мұны түйе әулие деп таныған халқымыздың оның жүнін аяқ астына салуды да күнә деп есептеуімен түсіндіруге болады. Осы қасиетті түліктің жүнін шапан, жамылғыш көрпелер, сондай-ақ кұяң және бүйрек ауруларынан сақтану үшін арнайы белбеулер жасау үшін ғана пайдалануға болады. Сонымен қатар киіз бұйымдарда бейнеленген кейбір оюлы-әшекейлі жегілер де қорғаушы күштер қатарына баланады. Айталық қошқардың мүйізі салттық санада қорғаушы болумен қатар құнарлық, молшылық символы (баламасы) ретінде қаралады. Мәселен, текеметте осы мақсатпен өрілген «ала жіп» әдетте үйдің eң құрметті орнына көз тиюден сақтық мақсатымен ілініп қойылады. Отбасы мүшелері жайлы арам ойлы адамдар болса одан жазасын алады деген түсінік бар. Кәдімгі тоқыма тоқуда да кейбір сипаттамалық тұрыптар анық байқалады. Әдетте тоқуды бастардан бұрын үй иесі әйел кілем бастay жоралғысын өткізеді. Бұл үшін ол туыстары мен құрбыларына кілем токылатын күнді хабарлайды, әдетте бір кілемді токуға төрт қыз бала бір ай тер төгетін. «Кілем тоқу инемен құдық қазғандай» деген нақыл сөз ел арасына бекер тарамаса керек [9]. Үй иесі әйел сол күні алдын ала ет асып, жеті шелпек пісіреді. Алла-Тағала мен тоқыма қолөнерінің қамқоршысы Фатимадан жалбарынып жұмысқа сәттілік тілеп, дұға оқиды. Бұдан соң жиналғандар дастарқаннан дәм татады. Айта кеткен жөн: киіз, кілем әзірлеу секілді кілем тоқу кезінде де жұмысты ғана емес, ас қамын да асарлатып бірлесе атқару жағы қарастырылған. Дәстүр бойынша, үй иесінін женгесі келіп, шашу шашады. «колын орнекті болсын, токығанын да бұдан жақсы болсын» деген тілегін білдіреді. Оған басқа да туыстары, көршілері мен құрбылары қосылады. Оңтүстік Қазақстан облысы шеберлерінің айтуынша, тоқу кезінде үй иесі әйел жіптен шашақ жасап, оны осы үйге келген бөтен баланың бірінің жеңіне жалғап қояды. Мұның мәнісі бүлдіршінге бақытты болашақ пен мығым денсаулық, ер жеткен соң оған да осындай кілем арнау тілегіне саяды. Осы жеткіншектің анасы ризашылық белгісі ретінде және ізгі ниетінің жүзеге асуын тілеп мол тағам әкелуі тиіс болатын. Тоқу жұмысы кейде үй ішіндегі кездейсоқ жағдайларға байланысты тоқтатылып тасталуы мүмкін. Мәселен, егер бүлдіршін сырқаттанып қалса, ол сауыққанға дейін тоқу аспабын матамен жауып қояды. Бұлай болмаған жағдайда сырқат дендеп, тоқу үрдісі секілді ұзаққа созылуы мүмкін. Ал үйде біреу қайтыс болса, жұмыс 40 күнге қаңтарылатын болған. Аяқталмаған жұмысты көз тиюден сақтау үшін ер адамдарға көрсетпейді, қажет бола қалғанда оны кездемемен бүркемелеп қояды. Тоқыма жұмыстары кілем құрумен аяқталады. Тойға шақырылған әйелдер жаңа затқа көрімдік беріп, сыйлық тартады. Кілемнің үй иесіне ұзақ жылдар қызмет етуіне тілек білдіріп, осы мақсат үшін шашу шашады, кілемнің бетін кәмпиттер мен тиын-тебендерге толтырады. Бұдан соң кілемді қабырғаға ілген үш әйел үй иесінің жоралғы сыйлықтарын иеленеді. Қазақ салт-дәстүрлерінде кілем үй ішіне бақыт пен молшылық әкеледі деген сенім болған. Осылайша халық арасында кең тарап, үйреншікті дағдыға айналған кілем тоқу өнері құрбылардың қол ұстаса тер төгіп, тәжірибе алмасып, бір-біріне қол ұшын бере отырып, көңіл көтерген өзгеше бір той-томалаққа айналып отырған [10]. Күйбең тұрмыс тіршілігінде түрлі-түсті түкті кілемді салтанатты сәндік ахуал ажарын аша түсу үшін де пайдаланылған. Көз тартар бұйым қалыңдықтың еншісі ретінде күйеудің үстіне ілініп қоятын дәстүр бар. Жерлеу рәсімінде марқұмның мәйіті кілемге оралады. Бүлдіршінді сүндетке отырғызғаннан кейін «атқа мінгізу» дәстүрі тұсында түкті кілем сәйгүлікке жабылатын болған. Қызыл түсті тоқыма кілем мен көркем жабуды үйлену тойында сыйға тартылатын жылқының үстіне салу салты да бар. Бұл ретте жиналған топ жетектегі сәйгүліктің қандай мақсат-мұратпен әкелінгенімен хабардар ететін бұйым айрықша құрмет белгісін білдіретін. Мәселен, жылқының мойынан асыра қоржын байланып, оның іші сыйлықпен, тарту жоралғылармен лықа толтырылатын болған. Күміспен көмкерілген жүгенді кейін құда жағы сыпырып, иесіне қайтаратын. Атқа ешкім мінбей, жетекпен әкелінген. Атты қабылдап алған қожайын және екі адам сыйлықты алатын болған [6]. Қоржын аса ауыр салмақты көтере алатындай берік матадан тігілуі тиіс. Оның ағайындық қатынасқа септігі зор деп есептеледі. Өйткен құдалық жөн-жосықтың салмағы тым ауыр саналғандықтан, қоржынның да берік болуы көп нарсені меңзейді. Жастарды үйлендіру рәсімінің арқауындай лайықты қоржын тарту босағаның берік болуына, молшылыққа, шат-шадыман тірлікке жетектер ұйытқы іспеттес деп есептеледі. Күні бүгінге дейін күйеу бала тарапынан қалыңдықтың әке-шешесіне қоржын қалталарына салынған сыйлықтар тарту дәстүрі бар. Бұған қоса оған мүмкін болғанша сырғалар, сақиналар және басқа да безендірулерді көбірек тарту жақсы нышанды білдіреді делінеді. Қоржын болмаған жағдайда сыйлықтар қапшық (чемоданға) салынып әкелінеді, немесе барқыттан, шұғадан сыңар қалта тігілуі мүмкін. Қалай болғанда да аяқ қапқа нығыздала толтырылған осы сый-тарту бір сөзбен «қоржын» деп қана аталады. Қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде әр түрлі жұмсақ заттар: көрпе жастық, төсеніш-жамылғылар, қабырғаға ілінетін жеңіл кілемдер тігілетін. Әдетте әйелдер мата қиындыларын тастау күнә деп санайды. Қайта бәрін де кәдеге жаратып, пайдалы заттар жасау үшін қолдану қажет деп ескертіледі. Информаторлардың айтуынша, түстерінде ата-бабаларынан мата қиындыларынан не істеу қажеттігі жөнінде ақыл-кеңестер алатын болған. Бүгінгі таңда әйелдер тапсырыс бойынша, яки сатып пайда табу үшін құрақ көрпелер әзірлейді. Оның қалыңдықтың жабдығында болғаны дұрыс, ал кейбір аудандарда бұл міндетті саналған. Өйткені құрақ көрпенің «жастардың да құралып кетуіне» сиқырлы септігі тиюі мүмкін деп есептеледі [8]. Шеберлер құрақ көрпелер үшін өздері жинаған маталармен қатар бақытты, көп балалы жолы болғыш әйелдерден кездеме қиындыларын жинастыруға тырысады. Халық арасында осы жолмен ауыспалы бак негізінде бақытты тұрмысқа жетуге болады деген сенім бар, әлбетте құрақ көрпелердің сәндік үйлесім табуымен, әркелкі түстер тіркесімен, ашық ажарымен айрықша көз тартатыны Бұл кез келген үйге қуаныш-шаттық сыйлайтын көрініс екені де даусыз [9]. Тұрмыста, сондай-ақ былғары өңдеудегі, әсіресе оны бояудағы кейбір дәстүрлер назар аударады. Былғарыдан әдетте шапан, шалбар жарғақ секілді киім-кешектер жасалатын. Оған бояу ретінде мал әлде өсімдік майы қосылып кептірілген «анар» немесе базардан сатып алынған сары қызыл түсті минерал бояу (охра), қызыл сары өсімдік бояуы қына колданылады. Қызығы, былғарыны бояу кезінде әйелдер көз тию мен сәтсіздектен сақтану үшін пышақ, мылтық, балта қоятын болған. Сондай-ақ балалар мен ер адамдардың көріп тамашалауына рұқсат етілмейтін (көз тимеуі үшін). Балалардың бесігін жасап шығару алдында белгілі бір ишарат шаралары жүзеге асырылып отырылған. Шебер жұмысты бастар алдында дәрет алып, ата-бабалары мен ұстаздарына ризашылық сезімін білдіріп, Алла-Тағаладан жұмыстың сәтті аяқталуын жалбарынып сұрайтын болған. Әзір болған ағаш тақтайды пайдаланар алдында түтіндеп жатқан аршаны айналдырып үш қайтара тазартып алады. Бесіктер қазірде де әсіресе оңтүстіктегі аудандарда мол сұраныска ие. Ауылдағы әр отбасы тұңғышын бесікте бөлеуді борыш санайтын жағдаяттар баршылық. Ел арасында «Бесік көрмеген түк көрмеген» деген мақал бекер айтылмаса керек. Бөбектік бесікте тербелмеуі оқыс оқиғалар қатарына жатқызылғаны абзал [8]. Қазақтардың тұрмысында ыдыс-аяқтарды жасап шығару айрықша шеберлікті талап етеді. Бұл үшін азық-түлік бұзыла қоймайтын және жағымды иісі бар ағаш түрлері таңдалып алынды. Әдетте қажетті ағаш қасиетті арша түтінімен тазартылып алынған соң оған су жібермеуі және берік болуы үшін қайнатылған май сіңіріледі. Бұдан кейін шебер жылтырату, сәндеу жұмыстарына кіріседі. Әдетте пайдаланылғаннан кейін барлық ыдыс-аяқтар төңкеріліп немесе оған темір қақпақ яки орамал жабылып қойылатын болған. Өйтпеген жағдайда ыдыс-аяқ ластанып, оны «шайтан жалап кетеді» деп саналған. Ұстауға алынған ыдысты бос қайтармай, оған бауырсақ болмаса тәтті тағамдар салынып беріледі [10]. Қорыта келгенде, қазақтар арасында көркем қолөнер кәсіпшілігінің әр түрлі туындылары төңірегінде, оларды әзірлеуге байланысты бұдан басқа да салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың кездесіп қалатынын атап өткен жөн. Мұның өзі бәрінен бұрын халкымыздың дәстүрлі салттық-саналық тыныс-тіршілігінде сәндік қолданбалы өнердің зор манызға не болғанын, сонымен қатар оның жалпы ұжымдық шығармашылық ретіндегі айрықша синкреттік сипатын паш етеді. жүктеу/скачать 74,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2