Қазақ инновациялық

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
 
После  обретения  суверенитета  Кыргызская  Республика  последовала  по  пути  построения  и 
дальнейшего  развития  системы  государственной  службы,  способной  обеспечить  реализацию  целей  и 
задач государственного управления в новых социально-политических условиях. 
 
Первоначальный этап становления государственной службы независимой республики пришелся на 
90-
е  годы.  В  этот  период  принимаются  основополагающие  нормативные  правовые  акты  о 
государственной службе, в числе которых Временное Положение «Об основах государственной службы 
в  Кыргызской  Республике»  [1].  В  Положении  сделана  попытка  сформулировать  понятие  и  сущность 
государственной  службы,  принципы  еефункционирования,  основные  требования  к  прохождению 
государственной  службы,  правовое  положение  государственного  служащего.  Впервые  в  новейшей 
истории  страны  государственная  служба  приобрела  статус  правового  института  в  системе 
государственного управления. 
Следующий  этап,  характеризующийся  законодательным  урегулированием  вопросов  правового 
оформления и организационногоразвития государственной службы, связан с принятием первого Закона 
Кыргызской  Республики  «О  государственной  службе»  от  30  ноября  1999  года.  На  законодательном 
уровне  были  закреплены  принципыгосударственной  службы,  правовой  статус  и  социальные  гарантии 
государственных служащих, введены определенные антикоррупционныеограничения. [2] 
В  целях  упорядочения  и  классификации  должностей,  выстраивания  системы  оплаты  труда 
государственных служащих в этот период вводится Реестр государственных должностей, состоящий из 
Перечня государственных должностей государственной власти и Перечня государственных должностей 
государственной службы. 
За  период  первого  десятилетия  независимости  страны  накопилось  немало  острых  политических  и 
социально-экономических 
проблем, 
которые 
выдвинули 
необходимость 
модернизации 
государственного  управления.  Был  принят  ряд  законов,  имеющих  принципиальное  значение  для 
дальнейшего развития государственного управления и государственной службы. 
Среди  них  –  новая  редакция  Закона  Кыргызской  Республики  «О  государственной  службе»  от  11 
августа  2004  года,  положившая  начало  новому  этапу  дальнейшего  развития  и  реформирования 
госслужбы. 
Во  исполнение  данного закона были  приняты  меры  по  оптимизации  государственной  службы  и ее 
институциональному  укреплению:  создана  соответствующая  нормативная  правовая  база 
государственной службы с определяющими принципами построения и реализации кадровой политики: 
систематизирована типология (классификация) государственныхдолжностей; 
в целях проведения единойполитики управления человеческими ресурсами, урегулирования вопросов 
организации, функционирования и развития государственной службы образован уполномоченный орган 
государственной  службы  (с  2009  года  –  Государственная  кадровая  служба  Кыргызской  Республики  – 
далее ГКС)[3];  
сформирован  институт  статс-секретарей,  которым  отводилась  миссия  по  обеспечению  гарантий 
защиты  законных  прав  государственных  служащих,  стабильного  функционирования  и 
профессионального развития аппаратов государственных органов;[4] 
созданы организационные основы системы управления государственной службой в составе Совета по 
государственной службе, ГКС, статс-секретарей государственных органов;  
в  целях  обеспечения  принципов  открытости  и  состязательности,  равного  доступа  граждан  на 
государственную службу, пополнения государственных органов наиболее квалифицированнымикадрами 
введена  норма  конкурсного  отбора  на  замещение  вакантныхадминистративных  должностей 
государственной службы;  
введены  классные  чины,  система  оценки  деятельности  государственных  служащих  на  основе 
проведения регулярной аттестации; 
установлены  меры  противодействия  конфликту  интересовна  государственной  службе 
(декларирование  доходов  и  имущества  государственных  служащих  и  ихблизких  родственников, 
требования к этике поведения государственных служащих).  
Государственная служба как  правовой, социальный  и  организационный  институт  государственного 
управления,  приобрела  такиесвойства  как  целостность,  единство,  структурность,  функциональность, 
иерархичность. 
Таким  образом,  постепенно  бывшая  советская  партийно-трудовая  модель  построения 
государственного  аппарата  в  Кыргызстане  стала  преобразовываться  в  направлении  обеспечения 
потребностей правового, демократического государства и гражданского общества. 
Государственная  служба  приобрела  вид  профессиональной  служебной  деятельности  с 
разграничением  административных  и  политических  должностей  в  иерархии  должностей 
183 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
государственного управления. 
Государственная  служба  в  условиях  становления  парламентаризма  в  стране.  Принятая  в  2010  году 
Конституция Кыргызской Республики задала новые ориентиры для государственной службы, в первую 
очередь, направленные на должное обеспечение государственными органами своих функций, интересов 
и требований общества в принципиально изменившейся социально-политической ситуации в стране. 
Одним  из  важнейших  концептуальных  документов  данного  этапа  стала  Концепция  модернизации 
государственной службы Кыргызской Республики. В данной Концепции были поставлены, следующие задачи: 
по  обеспечению  качественно  новых,  и  что  очень  важно,  имеющих  стратегический  характер  подходов  к 
построениюгосударственной службы в современных условиях на основе внедрения передовых управленческих 
и информационных технологий, повышения профессионализма и эффективности государственного аппарата, 
обеспечения  должных  гарантий  и  защиты  прав  служащих,  устранения  бюрократических  издержек  и 
предоставления качественных государственных  услуг населению.[5] Фактически  на концептуальном  уровне 
обозначены  новые  направления  развития  государственной  службы,  определяющие  ее  в  качестве 
профессиональной управленческой деятельности и придающие ей сервисный характер.  
Для  решения  поставленных  задач  конкретизирован  ряд  проблем,  требующих  скорейшего 
преодоления, включая:  
несовершенство законодательства в сфере государственной службы; 
высокийуровень коррупции, протекционизма; 
несоответствующая  современным  условиям  система  оплаты  труда  служащих;  низкий  уровень 
компетентности; 
профессионализмагосударственных  служащих,  не  отвечающий  потребностям  государственной 
службы уровень; 
обучениякадров и другие. 
Институтом  Стратегических  Исследований  в  КР  проделана  работа  по  разработке  нормативно 
правовых актов, это: 
совершенствование законодательства и правоприменительной практики, включая усиление правовых 
антикоррупционных заслонов; 
оптимизацию системы управления государственной и муниципальной службы; 
создание  современной  и  эффективной  системы  подготовки,  переподготовки  и  повышения 
квалификации служащих; 
введение  адекватной  современным  условиям  системы  материального  и  нематериального 
стимулирования труда и социальных гарантий государственных и муниципальных служащих; 
внедрение в деятельность государственных органов современных достижений научно-технического 
прогресса в сфере информационных, управленческих и иных технологий. 
 
В целом, начиная с 2010 года, проводится большая работа по ревизии и пересмотру организационно-
правовой базы государственной службы, приведению ее в соответствие с современными требованиями, 
предъявляемыми к ней обществом. 
Прохождение  государственной  службы  и  конкурсный  отбор.  Важнейшим  элементом  обеспечения 
организации и функционирования государственной службы Кыргызской Республики является процесс 
ее прохождения, сопровождающийся соответствующими правилами, предусматривающими учет стажа и 
опыта  работы,  уровня  образования  государственных  служащих,  результатов  прохождения  ими 
конкурсов, аттестаций и квалификационных экзаменов. 
Касательно  правового  регулирования  прохождения  государственной  службы  можно  отметить,  что 
оно  представляет  собой  комплекс  нормативных  механизмов  и  процедур,  достаточно  подробно 
регламентирующих  этапы  поступления  на  государственную  службу,  собственно  ее  прохождение  и 
прекращение  государственно-служебных  отношений.  Основные  принципы,  регулирующие  данный 
процесс, заложены в действующем Законе Кыргызской Республике «О государственной службе» от 11 
августа 2004 года №114. 
Вместе  с  тем  в  целях  оптимизации  процесса  прохождения  государственной  службы  в  последнее 
время  приняты  меры  по  пересмотру  его  различных  аспектов.  Так,  постановлением  Правительства 
Кыргызской  Республики  от  29  ноября  2011  года  №741  «О  вопросах  прохождения  государственной 
службы Кыргызской Республики» утверждены Временные положения: 
о  проведении  конкурса  на  замещение  вакантной  административной  государственной  должности 
государственной службы Кыргызской Республики; 
о  порядке  проведения  тестирования  кандидатов  на  замещение  вакантных  административных 
государственных должностей и государственных служащих Кыргызской Республики; 
184 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
о  порядке  формирования  и  функционирования  Национального  резерва  кадров  государственной 
службы Кыргызской Республики; 
о порядке формирования и функционирования внутреннегорезерва кадров государственного органа. 
Важно отметить, что особое место в процессе похождения государственной службы в Кыргызской 
Республике  отведено  найму  государственных  служащих  на  административные  должности, 
осуществляемому путем их участия в конкурсах.  
Данный  институт  является  существенным  достижением  отечественной  государственной  службы,  в 
которой,  как  во  многих  моделях  государственной  службы  зарубежных  стран,  приоритет  должен 
отводиться  компетентности  и  профессионализму  государственных  служащих,  являющихся  залогом 
обеспечения качества целей и задач государственного управления. 
Действующая  система  конкурсного  отбора  на  государственной  службе  предусматривает  процесс 
публикации  квалификационных  требований  к  вакантным  должностям,  конкурс  документов, 
тестирование кандидатов для определения знаний по общим вопросам государственной службы, а также 
предметным вопросам по замещаемой должности, комиссией проводится собеседование с кандидатами, 
набравшими необходимый проходной балл. 
С  целью  систематизации  и  технологического  обеспечения  отбора  кадров  на  первоначальном  этапе 
образован Центр тестирования ГКС с 7 филиалами в регионах. Ежегодно тестирование в них проходит 
несколько тысяч кандидатов на вакантные административные должности. 
Однако, несмотря на ряд попыток отдельных чиновников, а также представителей экспертного сообщества 
отказаться от конкурсной системы. ГКС в сотрудничестве с прогрессивными общественными силами удалось 
обосновать  важность  сохранения  данного  института  как  одного  из  непременных  условий  обеспечения 
стабильности  государственной  службы.  Развития  принципов  меритократии,  а  также  снижения  уровня 
зависимости  профессиональной  деятельности  административных  государственных  служащих  от 
субъективизма, непотизма, политической ангажированности. 
Вместе с тем, существующая система отбора кадров в органы управления требует совершенствования 
и  пока  еще  продолжает  подвергаться  серьезной  критике  со  стороны  гражданского  общества, 
зарубежных  наблюдателей  по  признакам  непрозрачности,  несправедливого  отбора  в  условиях 
преобладания узко корпоративных, политических и других интересов [6]. 
Как на национальном уровне, так и в государственных органах не решены вопросы формирования 
нового  поколения  квалифицированных  управленцев.  На  протяжении  ряда  лет  не  функционирует 
должным образом Национальный резерв кадров, слабо используются возможности внутренних резервов 
кадров в государственных органах. 
Подводя  итоги,  хочется  отметить,  что  за  20  лет  независимости,  было  сделано  немало  работ  по 
модернизацию  государственной  службы  в  Кыргызской  Республике.  Говоря  простым  языком  – 
государственная служба это движущая сила, которую составляют компетенные кадры, ведь только они 
могут поднять государство на должный высокий уровень. 
Литература 
Указ Президента КР от 14 июня 1996 года № 202: 
Указ  Президента  КР  от  3  июля  2000  года  №167  «Об  утверждении  Реестра  государственных  должностей 
Кыргызской Республики»: 
Указ  Президента  КР  от  18  сентября  2004  года  №  301  «Об  Агентстве  Кыргызской  Республики  по  делам 
государственной службы»; 
Указ  Президента  КР  «Об  учреждении  высшей  административнойгосударственной  должности  статс-секретаря 
государственного органа» от 3 ноября 2004 года № 376; 
Указ Президента Кыргызской Республики от 20 июня 2011 года № 146; 
Ежегодный отчет Национального Института Стратегических Исследований в Кыргызской Республике.  
 
Сейткасымов А.А. 
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова  
 
Айткожина Д.Е. 
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова  
 
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В КАЗАХСКОМ АУЛЕ В 1920 – 1925 ГГ. 
(СЕВЕРНЫЙ КАЗАХСТАН) 
 
Түйін:  Қазақстанның  ұлттық  тарихы,  әсіресе  тәуелсіздіктің  қалыптасу  кезеңі  тарихшылардың  басты  назарын 
өзіне  аударып  келеді.  Өте  қызықты  және  жеткілікті  түрде  зерттелмеген  тақырыптардың  бірі  –  қазақ  ауылын 
кеңестендіру. Оның ішінде аз зерттелген аймақ Солтүстік Қазақстан болып табылады. Кеңес өкіметінің орнатылуы 
қазақ қоғымының саяси өмірінде ғана емес, сонымен бірге мәдени және экономикалық салаларында да өзгерістер 
185 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
әкеледі. Қазақ ауылын кеңестендіру ұзаққа созылған және күрделі үдеріс болды.  Осы мақалада кеңес өкіметінің 
орнатылуымен қазақ ауылында орын алған әлеуметтік, саяси және мәдени өзгерістер жан-жақты қарастырылған. 
Summary:  National history of Kazakhstan is in the spotlight of historians, especially in the period formation of 
independence. One of the most famous and insufficiently disclosure topics is the Sovietization of Kazakh aul. Little known 
region is the northern Kazakhstan. The arrival of Soviet power meant a change not only in political but also in cultural and 
economic spheres of life of the Kazakh society. Sovietization of kazakh aul was the long process and ambiguous. In this 
article highlights the social, political and economic changes in the Kazakh aul with the advent of Soviet power. 
 
Потребность потомков разобраться в делах предков объективна и вполне естественна. В «Концепции 
становлении исторического сознания Республики Казахстан» отмечается: «В наши дни, когда реально 
творится  новая  история  независимого  государства  Казахстан,  которая  еще  ждет  своего  осмысления, 
взгляд  на  прошлую  историю  нуждается  в  корректировке.  Обществу  нужна  подлинная  история, 
свободная от идеологических догм, схематизации, упрощений и натяжек» [1]. 
На  данный  момент  в  истории  Казахстана  актуальным  является  вопрос  политики  советизации 
казахского аула. Малоизученным регионом является Северный Казахстан. Данные вопросы освещались 
еще в отечественной историографии. В работах А. П. Кучкина, Г. Ф. Дахшлейгера и др. рассматривались 
вопросы развития казахской социалистической нации, проблемы социального и культурного прогресса 
казахского общества. 
Несмотря  на  методологическую  и  источниковую  слабость  работ  20  –  первой  половины  30-х  гг. 
значимость  их  не  вызывает  сомнений,  т.к.  во-первых,  для  них  характерна  объективная  оценка 
политических, экономических и других преобразований в республике, а во-вторых, в их трудах не было 
еще  официальной  заданности  и  догматического  подхода,  присущего  последующим  этапам  советской 
историографии. Среди них имелись работы, освещающие события в Северном Казахстане. В их числе 
публикация  И.  Кумача  и  Ф.  Калюты  «В  Акмолинских  степях:  Страницы  из  истории  борьбы  за 
Советскую власть в Атбасарском уезде» [2]. 
Монографические  работы  по  указанной  проблематике,  касающиеся  всего  Казахстана  появились  в 
период  1960 –  1980-х  годов.  Более  подробно  в  казахстанской  историографии  процесс  установления  и 
укрепления  Советской  власти  в  Казахстане  в  целом  был  исследован  в  монографии  Т.  Елеуова 
«Установление и укрепление Советской власти в Казахстане» [3]. 
Четвертая глава данного издания посвящена установлению советской власти в отдельных областях 
Казахстана, где рассматривались события в Тургайской, Акмолинской областях.  
Одной из последний работ, написанных в 1980-е годы, явилась работа К. Нурпеисова «Становление 
Советов в Казахстане (март 1917 – июнь 1918 гг.)» Нурпеисов К [4]. 
В период установления советской власти, несмотря на образования разных, разномастных комитетов, 
Советов  реальная  власть  не  принадлежала  никому.  Это  состояние  общества  точно  передал  С. 
Сейфуллин: «собраний было очень много, а власти – никакой. Управлял уездом не комитет, бесконечно 
переизбираемый,  а  прибывший  от  правительства  Керенского  комиссар.  Но  и  его  власти  хватило 
ненадолго. Каждый мнил себя хозяином положения, никто никому не подчинялся. Суду было не на что 
опереться,  малочисленная  милиция  оказалась  бессильной»  [5,  95].  В  этом  хаосе  не  последнюю  роль 
сыграло Временное правительство, которое только к середине июня приняло закон «О введении земских 
учреждений в областях Акмолинской, Семипалатинской, Семиреченской, Тургайской и Уральской». 
Только  после  этого  закона  в  пределах  всего  Северного  Казахстана  вводились  земские  учреждения 
(волостные,  уездные,  губернские),  которые  должны  были  привести  к  созданию  единой  системы 
народного  представительства  на  всех  уровнях.  Наряду  с  этим  шел  процесс  создания  революционно-
демократических  органов  –  создавались  Советы  рабочих,  солдатских,  а  несколько  позже  и  Советы 
крестьянских и казахских депутатов.  
В  резолюции  X  съезда  РКП(б),  были  изложены  принципы  национальной  политики,  где  было 
специально подчеркнуто, что «суть национального вопроса в РСФСР состоит в том, чтобы уничтожить 
ту  отсталость  национальностей,  которую  они  унаследовали  от  прошлого,  дать  возможность  отсталым 
народам  догнать  Центральную  Россию,  и  в  государственном,  и  в  культурном,  и  в  хозяйственном 
отношении» [6]. 
Казахский народ был выброшен из своей культурно-экологической ниши на обочину чужой оседлой 
западной  культуры.  Культура,  язык  кочевников,  их  обычаи  и  вера  вдруг  оказались  ненужными  и 
нефункциональными.  Чтобы  выжить,  необходимо  было  от  них  отречься,  выбросить  тысячелетний 
родовой уклад и стать оседлым членом коллективного хозяйства, научиться русскому языку, вступить в 
партию и т.д. При этом окончательно ломались остатки традиционной социальной структуры казахов с 
аксакалами-старшинами, биями,  родоправителями.  Верхняя  прослойка  общества: состоятельная  элита, 
«белая  кость»  из  духовенства  и  носителей  государственного  мышления  -  чингизидов,  буквально 
186 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
уничтожалась. Все они были объявлены чуждыми буржуазными элементами. 
В упадок пришло сельское хозяйство, посевные площади сократились на 2 млн. десятин, а валовый 
сбор  зерна  в  3  раза.  Поголовье  скота  сократилось  более  чем  на  10,8  млн.  голов.  В  этих  условиях 
продолжалась  продразверстка,  партийные  и  советские  органы  действовали  силовыми  методами  для 
того, чтобы собрать как можно больше хлеба, мяса, сельскохозяйственного сырья. Население аулов и 
деревень  стало  выражать  недовольство.  В  1920-1921  годах  очаги  недовольства,  выливавшегося  в 
открытые выступления возникли в Семипалатинском области, а также в Кустанайском, Акмолинском, 
Петропавловском, Кокчетавском уездах. Нужны были новые формы хозяйствования. 
Поводом  для  крестьянских  вооруженных  выступлений  в  конце  1920  –  начале  1921  годов  на 
территории  Казахстана  стало  проведение  органами  местной  власти  семенной  разверстки.  Когда 
представители  власти  стали  изымать  семенной  хлеб  в  качестве  разверстки,  для  крестьян  это  было 
подобно  смерти.  Семенной  хлеб,  изъятый  у  крестьян  и  свезенный  на  склады,  включался  в 
общегосударственный  фонд,  который  весной  должен  был  быть  возвращен  крестьянам  для  посева  по 
единому государственному плану как ссуда. Усилил недовольство крестьян вывоз хлеба с внутренних 
ссыпных пунктов к линии железных дорог и его последующая отправка в центральные районы России.  
К  середине  февраля  в  северо-западной  части  Кокчетавского  уезда  взбунтовалась  Корнеевская 
волость. Крестьяне стали продвигаться на село Кривоозерное, т.е. в сторону Кокчетава, и на юг, в район 
большого  массива  казачьих  станиц.  Под  влиянием  корнеевцев  восстала  станица  Чалкарская, 
руководимая  Георгиевским,  Масловым  и  Богаевым.  Чалкарцы  собрали  для  формирования 
повстанческой  кавалерии  500  лошадей.  Коммунисты  оценивали  группировку  повстанцев  в  районе 
Кривоозерного  –  Чалкарской  в  2000  человек.  Перелом  в  уезде  произошел  18-19  февраля,  когда 
поднялись – под лозунгами «Довольно разверсток!», «Долой коммунистов!» - станицы к западу и юго-
западу  от  Кокчетава:  Лобановская,  Аиртавская,  Имантавская,  Арык-Балыкская,  Верхне-Бурлукская, 
Нижне-Бурлукская,  Якши-Янгизставская  и  Акан-Бурлукская.  Из  этого  района  восстание  стало 
стремительно  распространяться  на  восток,  к  станицам  Зерендинской  и  Сандыктавской,  на  тракте 
Кокчетав – Атбасар.  
Об  участии  казахов  есть  сведения  в  воспоминаниях  А.  Анисимова  где  он  утверждает,  что  «при 
разгроме  бандитов  в  некоторых  боевых  группах  преобладало  киргизское  население  –  беднота.  Когда 
задавали вопрос им: «Против кого вы вышли воевать? Кто Вас послал?», - они отвечали: «Нас послал 
бай.  Мала,  мала  для  нас  Советская  власть  хорош,  хорош.  Комунка  базар  не  дает,  мы  комунку 
разгоняем».  «Это  положение  объясняется  тем,  что  Киргизское  население  было  неграмотное,  кроме 
богатых, и проводить воспитательную работу было почти невозможно, а переводчиков среди русского 
местного населения было мало, из нас ленинградцев никто не знал киргизского языка» [7]. 
Однако  вряд  ли  неграмотность  казахов  и  слепое  подчинение  баям  заставили  их  выступать  в  ряды 
повстанцев. Председатель Кокчетавской революционной тройки Т. Ф. Розенбах докладывал: «По всем 
признакам,  повстанцы  стараются  разжечь  восстание  среди  киргизов.  Почва  для  этого  благоприятна. 
Константин Андреевич помнит, какое значение придавал в докладах губисполкому невыдаче киргизам 
мануфактуры  и  хлеба.  Теперь  это  сказывается  –  киргизы  уже  убивают  в  аулах  отдельных 
красноармейцев». 
Казахское  население  края,  как  крестьяне  и  казаки,  также  выступало  «За  Советскую  власть  без 
коммунистов». Другими их лозунгами были «Долой разверстку!», «За свободную торговлю!. Повстанцы 
повсеместно  самоорганизовывались  в  армейском  порядке:  «  в  роты,  эскадроны,  полки,  армии  и  т.п. 
Войсковые части имеют нумерацию или наименование по местности, в которой они формируются» [8]. 
Таким  образом,  мы  наблюдаем,  что  процесс  установления  Советской  власти  в  казахской  деревне 
проходил  в  сложных  условиях,  так  как  население  не  понимало  политику  продразверстки,  новой 
экономической политики, и в целом действия новой власти. Советизация казахского аула, был процесс 
затяжной и неоднозначный. Осуществление общей программы проходило в несколько этапов. Приход 
Советской  власти  означал  изменение  не  только  в  политической,  но  и  в  культурной,  а  так  же  в 
экономической сферах жизни казахского общества.  
В  области  культуры  советской  властью  была  определена  стратегическая  задача:  отход  от 
традиционного  образа  жизни;  атеизм;  воспитание  новой  элиты,  необходимой  для  нового 
государственного  и  партийного  аппарата.  Одно  из  центральных  мест  в  этом  процессе  отводилось 
образованию. 
26  декабря  1919  года  был  подписан  декрет  Совнаркома  о  ликвидации  безграмотности.  Была  создана 
чрезвычайная  комиссия  по  ликвидации  неграмотности  —  Грамчека.  В  1920/21  учебном  году  в 
Казахстане  работало  2412  пунктов  по  ликвидации  неграмотности,  в  которых  обучалось  72  232 
человека. Был объявлен массовый культ поход в аул. Были созданы передвижные пункты ликбеза, для 
187 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
работы  с  женщинами  действовали  красные  юрты.  Формировалась  система  образования,  включающая 
начальное,  неполное  среднее,  среднее.  Были  школы  для  переростков,  школы-интернаты.  Создавались 
рабфаки.  В  аулах  функционировали  карликовые  школы,  где  ученикам  давали  самые  элементарные 
навыки чтения, письма и счета.  
Большое внимание уделялось женщинам, так называемому «Женскому вопросу». В казахском ауле 
при установившемся на то время взгляде на женщину, как на стоящую значительно ниже мужчины и 
предназначенную  исключительно  для  домашнего  хозяйства  и  ухода  за  детьми,  при  установившейся 
традиции,  по  которой  женщины  не  участвуют  на  общих  собраниях  с  мужчинами  вместе,  вовлечь 
женщину в общую политико-просветительную работу было чрезвычайно трудно. 
Поэтому  отдел  работниц  Казкрайкома  РКП  (б)  совместно  с  Главполитпросветом  организовал  ряд 
красных юрт, предназначенных специально для обслуживания женщин аула. 
Красная  юрта  должна  была  повести  широкую  культурно-просветительную  работу  среди  женщин 
аула,  освещая  путем  чтения  и  собеседований  политику  партии  и  Советской  власти  в  вопросах 
землеустройства, здравоохранения, просвещения и т. п. 
Работа красных юрт должна была оживляться постановкой показательных судов, вечеров, концертов 
и  т.  п.  При  красных  юртах  были  организованы  различные  кружки  просветительного  характера. 
Заведующие красной юртой выделялись парткомами обязательно из среды женщин-казашек (киргизок), 
подбору которых и надлежало обратить особое внимание.   
Средства  на  содержание  женских  красных  юрт  специально  выделялись  крайкомом  РКП  (б)  и 
получались  на  договорных  началах  для  политико-просветительных  целей  среди  женщин-казашек 
(киргизок).  Кроме  того,  по  договоренности  отдела  работниц  Казкрайкома  с  Главполитпросветом  при 
красных юртах были созданы ликпункты для обучения неграмотных женщин-казашек (киргизок), куда 
Главполитпросветом  были  направлены  ликвидаторы  неграмотности,  работа  которых  оплачивалась  из 
местных  средств  Чрезвычайной  комиссии  по  ликвидации  неграмотности  (Грамчека).  По  месту 
нахождения красных юрт высылалась библиотека на казахском языке. 
В  аулах  проводились  женские  собрания,  на  которых  решались  вопросы  о  правах  работницы  и 
крестьянки. «По данным архивных источников г. Кокшетау, одно из таких собраний проходило 8 марта 
1928 года в селе Васильевское, Кокчетавского уезда. Вопросами для обсуждения явились роль и место 
женщины  в  советском  обществе.  По  данному  вопросу  товарищ  Пяткова  говорила  об  истории  дня 
работницы  и  крестьянки.  В  докладе  она  указала,  что  раньше  при  царизме  женщинам  жилось  очень 
плохо.  Они  были  всецело  угнетены  и  поробощены  эксплуатацией.  Но  когда  женщины  работницы 
указали, что жить так дальше нельзя они начали, хотя подпольно, но вести работу против угнетателей. И 
вот  в  1917  году  8  марта женщины  освободились от  этого  гнета.  Во  главе женских  организаций  были 
вождями Клара Цеткин, Крубская и др. Под руководством коммунистической партии. Когда работница 
и крестьянка освободилась от своего гнета перед ней становится главнейшая задача учиться и учиться, а 
так же и учить своих детей, объединиться в коллективные хозяйства и т.д. 
По  второму  вопросу  слушали  доклад  Международное  положение  женщины.  В  этом  докладе  было 
сказано, как же работают и проводят этот праздник заграничные работницы, которые хотя с трудом, но 
проводят празднования. У нас в СССР женщины празднуют Международный день женщины открыто и 
мы видим, что с каждым годом все больше и больше примыкают женщины к своим, данным Совластью, 
правам.  Женщины  собираются  в  свои  женские  организации  делегаток,  где  ведут  работу  улучшения 
своего положения и учатся, как управлять своим с/хоз-вом и государством» [9]. 
Так  же  остро  стоял  вопрос  о  ликвидации  неграмотности  среди  населения  казахского  аула.  В  ходе 
борьбы  против  массовой  неграмотности  в  казахском  ауле  воедино  соединились  три  силы:  первая 
государственная забота о создании благоприятных условий для достижения высокого уровня культуры и 
образования народных масс, вторая - ранее невиданная активность и заинтересованность трудящихся в 
удовлетворении  своих  духовных  запросов,  включая  ликвидацию  неграмотности,  третья  -  стремление 
интеллигенции  честно  служить  делу  социалистического  строительства,  ударным  фронтом  которого  в 
исследуемый  период  явилось  искоренение  одного  из  основных  компонентов  темноты  и  невежества  - 
неграмотности. 
Борьба за грамоту протекала не без трудностей и упущений. Ликвидация неграмотности была важной 
политической задачей частью общей борьбы против классовых врагов всех мастей. Особенно сложным 
выполнение  этой  задачи  делали разруха,  гражданская  война,  общая  хозяйственная  и  культурная 
отсталость.  Ожесточенное  сопротивление  Советской  власти  оказывали  буржуазные националисты, 
великодержавные шовинисты, осложняли ситуацию и родовые, патриархально-феодальные пережитки, 
предрассудки,  насаждавшиеся  мусульманской  религией.  Большой  вред  делу ликбеза и  вообще 
просвещения наносило искривление линии партии в коллективизации. 
188 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Борьба  с  неграмотностью  среди  трудящихся  казахского аула  обеспечивала  прочную  базу  борьбы  с 
отсталостью,  создала  необходимые  предпосылки  для  дальнейшего  развития  и  подъема  народного 
образования,  науки,  культуры,  формирования  Советской  национальной  интеллигенции,  всего 
социалистического переустройства аула и города Казахстана 
Решения данного вопроса обсуждались на общих собраниях населения. Так же по данным архива г. 
Кокшетау  23  сентября  1923  года  проходило  собрание  Многосопочного  сельобщества,  Дмитриевской 
области,  Кокчетавского  уезда.  Председательствовал  А.  Бондарь.  В  повестку  дня  вошли  вопросы  о 
приобретении  средств  школьному  Совету  на  период  учебного  сезона  [10].  16  сентября  1923  года 
проходило общее собрание граждан с. Дмитриевского, Кокчетавского уезда. Так же решались вопросы 
образования.  На  основании  постановления  данного  собрания  об  освобождении  дома  священника  для 
проведения занятий с школьниками с 1 октября 1923 года [11] . 
Укреплялась  власть  Советов.  Был  определён  порядок  перевыборов  Советов.  Устанавливался  6-
месячный  срок  полномочий  депутатов  сельских,  и  городских  Советов.  От  участия  в  выборах 
устранялись  эксплуататорские  элементы:  По  мере  укрепления  Советской  власти  избирательное  право 
было предоставлено потомкам бывших волостных управителей. 
К  началу  июля  1920  г.  сельские,  аульные  и  волостные  Советы  были  избраны  в  большей  части 
Акмолинского, Атбасарского, Кокчетавского и Петропавловского уездов. Так, в Петропавловском уезде 
были избраны 431 сельских и аульных и 32 волостных Совета [12, 227].  
Приказ о выборах села Васильевского Советского вол. Кокчетавского уезда «Предлагается в срочном 
порядке, но не позднее 15 ноября с/г (1926) провести выборы народных заседаний для народного суда 
х/уч  в  количестве  12  человек.  Выбора  должны  производится  из  расчета:  50%  из  служащих,  35% 
крестьян, занимающихся собственным трудом без наемной рабочей силы и 15% беднейшего батрачества 
в  возрасте  не  моложе  18  лет  обаего  пола  не  опоречнные  посудебным  приговором,  имеющих  право 
избирать и быть избранным» [13]. 
Исторический опыт полиэтнического общества, пережитый в эпоху гражданского противостояния в 
начале  ХХ  века  являет  собой  процесс  социально-экономической,  политической  культурной 
трансформации,  на  кону  которой  стояли  судьбы  народов.  События  тех  лет  продемонстрировали 
изменение роли масс в определении судеб исторического развития. Умение овладеть настроением масс, 
мобилизировать  их  на  выполнение  конкретных  задач  стало  одним  из  решающих  условий  победы 
большевиков, сохранения и утверждения их власти. Это требовало ликвидации существовавших прежде 
ассоциативных связей, установления нового типа отношений общества с властью. 
Литература 
Концепция формирования исторического сознания // Казахстанская правда, 30 июня, 1995 г., Саясат, 
1995, № 3 
Кумач И. Калюта Ф. «В Акмолинских степях: Страницы из истории борьбы за Советскую власть в 
Атбасарском уезде. – Алма-Ата. 1936. – 88 стр. 
Елеуов Т. Установление и укрепление Советской власти в Казахстане. – Алма-Ата, 1961. 
Становление Советов в Казахстане (март 1917 – июнь 1918 гг.). Наука Казахской ССР. – Алма-Ата, 
1987. 
Сейфуллин С. Тернистый путь. – Алма-Ата: Жазушы. 1975. 454 стр.  
КПСС  в  резолюциях  и  решениях  съездов,  конференции  и  пленумов  ЦЕ:  9-е  изд.  М.:  Политиздат, 
1983. Т. 2. 446 с 
ГААО. Ф. 1350. Оп. 1. Д. 3. Л. 6 
Сибирская Вандея. Документы. В 2-х т. Т.2 (1920 – 1921)… - С. 362. 
Кокшетауский городской архив, Ф. 281. Оп. 1. Д. 19. Л. 2. 
Кокшетауский городской архив, Ф. 325. Оп. 1. Д. 12.. 
Кокшетауский городской архив, Ф. 325. Оп. 1. Д. 12. 
Образование Казахской АССР, с. 227. 
 
Кокшетауский городской архив, Ф. 281. Оп. 1. Д. 18а.  
 
 
189 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Сыдыкова Л.К. 
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің 2-курс магистранты  
 
ШЫҢҒЫС АЙТМАТОВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҒҰМЫРБАЯНЫ 
 
Ш.Айтматовтың  жас  кезінде  әкесі  мен  анасының  тәрбиесінде  заман  ағысымен  орыс  тіліне,  орыс 
әдебиетіне,  орыс  балалар  әдебиетіне  ден  қоюы,  оның  қиялына  қанат  бітірді.  Екінші  жағынан,  әжесі 
Айымқан  Сатанқызы,  сол  кісінің  қызы  Қарақыз  Айтматова  -  бірі  егде,  бірі  жас  екі  жанашыр  жақын 
жандардың Ш. Айтматовтың жас шағындағы аса аяулы қамқоршылары болуы жазушының адамгершілік 
тұрғысының,  шығармашылық  ойлауының  қалыптасуы  мен  дамуына  зор  ықпал  етті.  Ата-тек,  ата-баба 
тарихына,  ауыл-аймақ  шежіресіне,  ертедегі  аңыз-әңгімелерге,  ертегілерге  болашақ  жазушы  осы  екі 
кісіден қанып өседі, ана тілінің ажарын, сұлулығы мен байлығын, көңілді тербеп, көзден жас ағызатын 
құдіретін  осы  жақындарынан  таниды.  Халықтың  ғасырлар  бойы  сұрыпталып,  тазарып,  жетіліп, 
ақырында  саф  алтындай  асыл  құндылыққа  айналған  рухани  байлығын,  дәстүрлі  мәдениетін,  салт-
дәстүрін, сөз өнерін бойына сіңіріп өскен жастың ұлттық сана-сезімі де осы кезеңде қалыптаса бастаған 
еді. Жазушының шығармашылығы үшін мұның маңызы жоғары болды[1,28]. 
Жазушының  әжесі  дүниеден  озады,  1937  жылы  әкесі,  партия  қызметкері,  Мәскеудегі  Қызыл 
профессура институтының тыңдаушысы, репрессияға ұшырайды. Бала Ш. Айтматов әкесінің қарындасы 
Қарақыз Айтматованы пана тұтады. Ауыл адамдарының ықыласы да бала Айтматовтың көңіліне жарық 
пен жылу құйғанды. Көп ұзамай соғыс басталды. Соғыстың суығы, қазасы мен азасы, бейнеті ешкімді 
айналып өтпеді. Ш. Айтматов та оны көресідей көрді. Балалық, жастық дәурені осылай өткен болашақ 
қаламгердің  жігіттік  шағы  да  қайнаған  өмір  ортасында  өтті.  Техникум,  институт,  Мәскеудегі  Жоғары 
әдеби  курстар.  «Әдеби  Қырғызстан»  журналында  қызмет  ету,  «Правда»  газетінің  Қырғызстандағы 
меншікті тілшісі болу - бұлар да үлкен өмір сабақтары еді. Осы өмір жолдарының барлық кезеңдерінде 
де Ш. Айтматов - бойына бала кезінен жарығын түсірген әдебиетке деген сүйіспеншілігіне адал болды, 
одан  бір  сәт  те  кез  жазбады.  Жазушының  шығармашылық  лабораториясының  шыны  мен  сыры  оның 
өмірінің  осындай  кезеңдерінің  шындықтарынан,  көргендері  мен  көңіліне  түйгендерінен  бастау  алады. 
Сондықтан  да  жазушының  шығармашылық  лабораториясында,  шығармаларының  жазылу  процесінде 
оның өз өмірбаянының шындықтары маңызды қызмет атқарады. Сондықтан суреткердің өмір жолы мен 
шығармашылығын  тығыз  бірлікте  қарастырудың  мәні  жоғары.  Автор  бала  кезінде  өмірді  жарқын, 
ырысты  жағынан  көрген  болса,  соғыс  кезінде  оның  қатал  шындықтарын  таниды.  Халықтың  азап  пен 
тозаққа  белшесінен  малынып  тұрса  да  жаманшылық  алдында  жасымай,  небір  қиындықтарды  қыңқ 
демей  көтеріп,  хас  батырша  қайрат  қылған  қаһармандығын  көріп,  біледі.  Осының  бәрі  кейінірек 
жазушының  «Бетпе-бет»,  «Құс  жолы»,  «Жәмила»,  «Шынарым  менің,  шырайлым  менің» 
шығармаларында  көрініс  тапты.  Оның  көпшілік  шығармаларында  ауыл  өмірі,  соғыс  кезіндегі  және 
соғыстан кейінгі кезең шындықтары, қарапайым еңбек, шаруашылық адамдарының өмірі суреттелген. 
Ш.Айтматов ауылда өсіп, соғыстың ауыр жылдарында және одан кейінгі қиын кезеңде еңбек етті, азамат 
ретінде қалыптасты[2]. 
Сондықтан  ол  шығармаларында  өз  өмірінің  шындықтарына  сүйенеді.  Ш.Айтматов  -  өмірден 
өткергені мен сезініп-түйгендерінің жазушысы. Оның шығармашылық таңдауы - өз көкірегінде көптен 
сақталып, қордаланып жиналған әсерлердің негізінде жазу. Тақырып, идея, образ - бәрі де осы негізден 
бастау алады. Бұл жазушының шығармашылық лабораториясында біртұтас жүйе ретінде қалыптасқан. 
Уақыт өткен сайын қаламгер шығармашылық еңбек үстінде естелікке, өмірбаяндық шындықтарға үңіліп 
отырады. 
«Прототип» бөлімшесінде Ш. Айтматовтың шығармаларындағы адам образына жасалған талдаулар 
кейіпкерлердің  шындық  өмірден  алынғандығын,  әсіресе,  соғыс  уақыты  мен  соғыстан  кейінгі  кезең 
суреттелген повестері мен әңгімелеріндеп характерлер түптұлғалардың өз күрделілігімен, тіпті өмірдегі 
есімдерімен берілгендігін көрсетті. 
«Қош,  Гүлсарыдағы»  Танабай  бейнесінің  түп  негізі  -  Кеңес  (Ибраим)  деп  айтуымызға  болады. 
Танабайдың  Кеңес  өкіметін  орнату  жолында  қиыншылықты  бірге  тартқан,  тәркілеу  кезінде  орта 
шаруалы  жағдайда  болған  ағасы  Құлбекті  де  айдатып  жіберуі,  қызуқандылығы,  кеңес  өкіметі  үшін 
көзсіз  берілгендігі,  досы  Шораны  да  «иің  жұмсақ»  деп  жазғыруы,  бірбеткейлігі,  туралығы,  өкімет 
тәртібін  сақтауда,  халық игілігін  қорғауда  кейде шектен шығып  кетуі  жазушының  естелігінде  ерекше 
сипатталатын  Кеңесті  (Ибраим)  елестетеді,  еске  түсіреді.  Кеңестің  (Ибраимның)  жазушы 
шығармашылығына әсері болғаны даусыз. Әрине, Танабай - типтік тұлға. Оның бойында Кеңестің де, 
басқалардың да бойында болған белгілер кездеседі. Бірақ оның басты сұлбасы, негізі Кеңес тұлғасымен 
тектес [3]. 
190 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Жазушы естелігінде тағы бірнеше есім аталады. Ауылдық кеңес төрағасы Тұрдыбаев Қабылбек, жаралы 
жауынгерлер:  Әлішер  Айдаров  -  соғыстан  жақында  оралған,  тіпті  оқ  тиген  қолы  да  таңулы  және  қос 
балдаққа  сүйенген  Нүкеев  Қалый.  Қабылбек  өзінің  сауатсыз  екенін,  ал  екі  жауынгердің  мүгедек  екенін 
айтып,  өзін  ауылдық  кеңестің  хатшысы  болып  жұмыс  істеуге  шақырғанын  еске  алады  автор.  Мұндағы 
мүгедек  жауынгерлердің  аянбай  еңбек  еткені  «Жәмила»  повесіндегі  Орозмат  бейнесінде  адамдық  және 
басқарушылық барлық сипатымен терең де жан-жақты көрініс тапқан. Бұл жерде соғыс уақытында бірнеше 
еселенген колхоздың қыруар жұмысының біріне бірде дауласып, бірде ұрсып, енді бірде жайлап әңгімелесіп 
түсіндіріп, әйтеуір адамдарды өз уәжіне иландырып, ісін басқарып жүріен, өзі қан майданның дәл ортасынан 
келген мүгедек басқарманың жанға жақын бейкесін көреміз. «Ерте келген тырналар» повесіндегі басқарма 
бейнесінде алынған Тәнәлиевтін портретін жасауда жазушы өмірде болған кісілердің (прототиптің) сыртқы 
бейнесіне көбірек сүйенген. Соғыс уақытындағы төрағаның, басқарушының ішкі мінез ерекшелігін, бейнесін 
көрсетуде түптұлға ретінде автор Тұрдыбаев Қабылбектің өміріне, кісілігіне ерекше ден қойған. Жазушының 
көркем шығармаларында да басқарушы өмірдегі Қ. Тұрдыбаев секілді әрдайым халықпен бірге, қуанышын 
да, қайғысын да бөліседі, аянбай еңбек етеді, ісімен де, сөзімен де елге үлгі, жұмысқа қажет болған жағдайда 
адамды ақылмен көндіреді, ұйымдастырушылық қабілеті де жоғары болып көрінеді. «Бетпе-бет» және «Ерте 
келген тырналар» повесіндегі Мырзақұл мен Тінәлиев, «Ғасырдан да рак күн» романындағы Шора бейнелері 
осыны көрсетеді. 
Ш. Айтматовтың «Бетпе-бет» повесіндегі Мырзақұлдың прототипі Мырзабай Үкиев деп айтуымызға 
болады. Жазушы, әсіресе, Мырзабайдың туғақ жерге арналған бір жырын бүкіл ауыл жатқа айтқанын, 
әрбір  кездесу,  әрбір  қоштасу  кезінде  осы  ән  жырланғанын  ерекше  сезіммен  еске  алып  отырады. 
Естеліктегі  Мырзабайдың  туған  жерге  арналған  жыры,  оның  әрбір  ерекше  басқосуларда  айтылуы 
туралы  өмірдегі  осы  оқиға  жазушының  повесінде  көркем  суреттелген.  Повесте  Мырзабайдың  жырын 
майданға аттанып бара жатқан он сегіз жасар жас жігіттердің ішінен қоштасу кезінде Жұмабай айтады. 
Жазушының автобиографиялық естелігін оқи отырып, Жұмабайдың шындық өмірден алынғанын, яғни 
автор  өмір  сүрген  ортада  прототипі  бар  екенін  көреміз.  Повесте  Жұмабай  Мырзақұлдың  інісі  ретінде 
бейнеленген.  Қаламгердің  автобиографиялық  еңбегі  мен  көркем  шығармасындағы  баяндауларды 
салыстырып  қарастырсақ,  жазушы  өзінің  кейіпкері  Мырзақұл  бойына  Мырзабайдың  ішкі  жан-
дүниесінің  тазалығы  мен  қайырымдылығын,  адамгершілік  тұрғысын,  сонымен  бірге,  сыртқы  кейпін 
дарытады. мүгедектігін де сырт қалдырмаған. Оның бейнесі шығармада басты ойды, автордын адамдық, 
адамгершілік туралы биік көзқарасын танытуға қызмет етеді [1,56]. 
«Бетпе-беттің»  туу  тарихы,  оның  тақырыбының  анықталуы  жазушы  өмірінің  шындықтарымен  тығыз 
байланысты.  Соғыстың  адам  баласының  басына  салған  салмағы  әркімнің  жүрегін  жандырып,  өзегін 
талдырғаны белгілі. Оның оты мен жалыны жасөспірім Ш. Айтматовты да шарпып өтті. Соның бәрі жазушы 
Ш. Айтматовтың ойын қозғап, сол кезеңнің суығында тоңып, ыстығында күйген, қанатын жалын шарпыған 
замандастарының  басынан  өткен  ауыртпалықты  баяндауға  мәжбүрлегенін  ешкім  жоққа  шығара  алмайды. 
Соғыс елдегі әр адаммен бетпе-бет келгені, одан бір де бір жанның, бір де бір жанұяның тыс қалмағанын 
жазушы  «Манас  Атаның  ақ  қар,  көк  мұзы»  атты  мақаласында  еске  алады.  Расыңда  соғыс  салмағы  бүкіл 
елдің  басына  түскен  шақта,  жеке  адамның  одан  тыс  қалуы  мүмкін  бе?  Егер  әлдекім  одан  тыс  қалғандай 
болса,  уақыт,  халық  алдында  оның  жағдайы,  жайы  қандай  болмақ?  Осы  секілді  сұрақтар  тізбегі  жалғаса 
бермек.  Ол  сұрақтарға  жауап  берудің  жазушы  үшін  жалғыз  ғана  жолы  бар.  Ол  -  шығарма  жазу.  Біздің 
топшылауымызша,  «Бетпе-бет»  осылай  туды.  Шығарма  тақырыбы  автордың  өмірден  көргендері  мен 
көңіліне түйгендерін пайымдап, бағалау жолындағы ойлары мен толғаныстары негізінде туған. 
«Тип»  деп  аталатын  үшінші  бөлімшеде  жазушы  романдарында  типтік  бейне  жасау  жолдарын 
сараптауға назар аударылады. Суреткер типтік образ жасауда жоғары адамгершілік қасиеттерді басты 
нысана тұтады. 
Жазушының  «Құс  жолы»  повесінің  кейіпкері  Қасымның  прототипі  Тойлыбай  Үсібәлиев  деп  тануға 
болады. Жазушы өзінің  «Жәмила»  повесі туралы бір сөзінде  «мен соның комбайны туралы жаздым»  деп 
көрсеткенмен, повесте комбайнер туралы бір ауыз сөз кездеспейді, мұндай оқиға жоқ. Екіншіден, комбайнер 
туралы тек «Құс жолы» повесінде ғана баяндалған. Жазушы қызу етін орағы кезіндегі ел еңбегінен, көрген-
ұққанынан, кейіннен аты  аңызға айналған Тойлыбай Үсібәлиевтің өз көңіліке ұялаған бейнесінен аталған 
повесінде кісілік келбеті өте биік типтік образ жасаған. Повесте Қасым және онын комбайншылық еңбегі 
ерекше қанық суреттелген. Бұл жерде жазушы өмірде өзі көріп, білген кісінің мінез-құлқын, адамгершілік 
байлығын өз кейіпкерінің характерін даралау барысында барынша тиімді пайдаланған. 
Жазушының  естелігінде  соғыс  жылдарындағы  әйелдер  жөнінде  айрықша  құрметпен  айтылған. 
«Бетпе-бет»,  «Құс  жолы»,  «Жәмила»  повестеріндегі  Сейде,  Толғанай,  Жәмила  -  типтік  көркем  образ 
дәрежесінде  биік  жырланған.  Жазушы  көркем  туындыларындағы  әйелдер  бейнесіне  өзінің  барлық 
алғысын,  мақтанышын,  таңданысын  және  оған  деген  аянышын  бірдей  сыйдыруды  мақсат  тұтады. 
191 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Аталған  кейіпкерлердің де  өмірде  прототиптері  бар.  Негізінен,  Ш.  Айтматов  өз  шығармаларында  бұл 
кейіпкерлерінің  портретін  даралап  бермейді.  Бірақ  шығармадағы  мінездері  мен  сөздерінен,  іс-
әрекетінен,  яғни  ішкі  дүниесі  мен  болмысынан  Толғанайдың  да,  Сейде  мен  Жәмиланың  да  сыртқы 
кескін-келбетін,  образын  дәл  елестете  аламыз.  Олардың  өмірдегі  түптұлғаларының  фотосуреттері  де 
осындай бейнені көрсетеді. Типтің арғы жағынан прототиптің елесі көрініп тұрады. 
Ш.  Айтматовтың  шеберлік  талантына  бас  идіріп,  жазылу  құпиясын  білуге  асықтыратын  «Қызыл 
алма»,  «Бетпе-бет»,  «Құс  жолы»,  «Жәмила»,  «Шынарым  менің,  шырайлым  менің»  сияқты 
шығармаларындағы  сюжет  шындық  өмірдегі  оқиғалармен  астасып жатыр.  «Бетпе-бет»  шығармасында 
өмір шындықтарының көркемдік шешім табуында басты орын алатын оқиға жазушы өз көзімен көріп, өз 
көңілімен таныған шындықтан алынған[3]. 
Жалпы,  жазушының  өмір  шындығынан  өнер  туындысын  жасау  жолындағы  ізденістері  мен 
жетістіктері  оның  өмір  құбылыстарын  жинақтаудағы  суреткерлік  нысанасы  мен  биік  мұратына 
негізделеді.  Қаламгер  еңбегіне  тән  шығармашылық  процесс  үздіксіздігімен  сипатталады.  Жазушы 
жазудан тыс тұрғанда да бұл процесс тоқтамайды. Өйткені жазушының шығармашылық еңбек процесі 
мен шығармашылық ойлау процесі өзара бір-бірімен тығыз бірлікте. 
Әдебиеттер 
1.
 
Ергөбеков Қ. Шыңғыс шыңы. Эсселер. Алматы: Жузышы, 2001.-160 б. 
2.
 
Карменова Д. Алатау мен Айсберг феномені. (Шыңғыс Айтматов туылғанына 70 жыл). //Алматы ақшамы, 
1998 желтоқсан, № 147. 
3.
 
Ергөбек Қ. Шығыстың Шыңғыс Айтматов. //Жас Алаш, 2000 жыл, 8 тамыз. 
 
Сырлыбаев С.М. 
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің 2 курс магистранты. 
 
ШАР – ӨСКЕМЕН ЖЕЛІСІ ҒАСЫР ҚҰРЫЛЫСЫ 
 
 
2005 жылдың 27 тамызында Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданында Қазақ елінің темір жолы 
тарихында тағы бір айтулы оқиғаның парағы ашылды. Соңғы жылдары дүркін-дүркін қозғалып, уақыты 
енді жеткен оқиғаның мәйегі ел есінде ұзақ уақыт сақталар рәсім, Шар - Өскемен желісі құрылысының 
ашылу  салтанаты  болды.  Темір  жолдардың  жанына  станцияның  бүкіл  дерлік  тұрғындары  және 
республиканың  түпкір-түпкірінен  келген  қонақтар  жиналды.  Семейден  мерекелік  безендірілген 
локоматив  келді,  оны  құрметті  теміржолшы,  машинист  Ерлан  Сәрсекеев  пен  оның  көмекшісі  Марат 
Сәниязов жүргізді. Дайын рельс-шпал торлары бар қуатты рельстөсегіш машина өтпеде тұрды. 
Шар  станциясына  сол  уақыттағы  Қазақстан  Республикасының  премьер-министрі  Д.  Ахметов, 
Қазақстан  темір  жол  қоғамының  басшылары,  Қазақстан  инвестициялық  қорының  төрағасы  З. 
Кәкімжанов,  облыс  әкімі  В.  Храпунов  келді.  Салтанатты  сәт  басталды.  «Жолжөндеуші»  акционерлік 
қоғамы  ЖМС  рельстөсегіш  краны  лезде  рельс-шпал  тордың  буынын  жаңа  үйіндісінің  үстіне  төседі. 
Үкімет басшысы жаңа темір жол желісінің күмістей жалтылдаған алғашқы түйіспелік шойшегесін қақты 
да, балғаны Ұлы Отан соғысының ардагері, құрметті теміржолшы Базекен Ғұлмановқа берді, ол екінші 
шойшегені қағуға кірісті. Істі облыс әкімі аяқтады: ол балғамен бірнеше соғып, шойшегені түбіне дейін 
қақты. Ақыры қанша жыл сөз болған темір жолдың қазығы қағылды. 
Даниал Кенжетайұлы жиналғандардың алдына шығып сөйлеп, станцияға Қазақстанның Президенті 
Нұрсұлтан  Назарбаевтың  тапсырмасымен  жаңа  темір  жол  құрылысының  басталуымен  құттықтауға 
келгенін айтты. Ата заңның 10 жылдығы қарсаңында Шығыс Қазақстанда бұл темір жолдың және бүкіл 
республиканың  экономикалық  дамуына  қаншалықты  маңызды  екенін  ескере  отырып,  оны  «ғасыр 
құрылысы» деп атады.  
Жолдың құрылыс жұмыстары. Шығыстың жері сай-салалы, биік таулары мен жоталары жағаласып 
келетін, бұлақтар мен жылғаларға толы. Жаңа желінің өтетін жер қойнауы күрделі: ол Колбиндік таулар, 
Монастрлік көлдер, Шешек асуы және де қала ішін да басыпөтетін болды.Құрылыс барысындағы негізгі 
қиындықтар да осы жағдай болған еді. Өйткені, тасты жарып, тауды қопарып жол салу тәжірибені де, 
техниканы  да  қажет  еткен  еді.  Құрылыс  алаңдарында  6  миллион  текше  метрге  дейін  көлемде  жер 
жұмыстарын орындайтын кемінде 700 жер қазу кешендерін орнату көзделінді. Жоғарыда атап өтілген 
жергілікті  жердің  қойнауы,  тау-тасты,  рельефі  күрделі  болғандықтан  кемінде  1  миллион  текше  метр 
көлемінде  бұрғылау  және  жарылыс  жасау  жұмыстарын  «Оникс»  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестік 
атқарды.  Құрылыс  мерзімін  жеделдету  мақсатында  бас  мердігер  «Теміржолқұрылыс»  акционерлік 
қоғамы  құрылыс-монтаждау  жұмыстарын  екі  жақтан  бір  мезгілде  бастаудың  сұлбасын  әзірледі.  Шар 
бағытынан құрылыс жұмыстары жолдың тұсауы кесілісімен-ақ басталса, ал Өскемен жағынан құрылыс 
жұмыстар толық қарқынды түрде 2006 жылы көктем айларында ғана басталды. Сол себепті 15 көпір бір 
192 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
мезгілде  салынбақ.  Оның  біреуі  Шар  өзені  арқылы  өтетін  үлкен  көпір,  қалған  14-і  орталау  көпірлер. 
Сонымен  бірге  4  темір  жол  өткелдерін  салып  95-тен  аса  су  өткізуге  арналған  құбырлар  төселінбек. 
Басты темір жол төсемінің ұзындығы 153 километр, оның 14 километірі станция жолдары болуы тиіс. 
Құрылыс алаңында кемінде 70 жерқазғыш кешен жұмыс істейтін болады. Темір жол желісінің бойында 
екі  аралық  станция  және  төрт  разъезд  салынып,  жаңа  екі  бөлмелі  пәтерлер,  қызметтік  үй-жай, 
жолаушылар  вокзалы,  басқа  да  көптеген  нысандар  бой  көтеруді  жоспарлағандығы  белгілі.  Құрылыс 
барысында  жұмысшыларға  бірден-бір  кедергі  болған  ауа-райы  болды.  Шығыстың  шөлді,  жазық 
даласында  жаз  мезгілінде  +  40º  С  градустан  асып  кетсе,  қыста  -  40º  С  градустан  асатын  суықтар 
жұмысты арттқа шегіндіріп отырды. 
Қыстың  аязында  жұмыс  тоқтамастан  вахталық  жүйе  арқылы  атқарылып  отырды.  Техника  қатпас 
үшін  оны  өшірмей  тәулігіне  24  сағат  пайдаланып  отырғандығы  белгілі.  Жұмысқа  аз  уақыт 
берілгендіктен оның қарқынды жүргендігі соншалықты, 12 сағат ішінде 300 метр жерді бұрғылау жүріп 
отырды. 
Желі құрылысының дирекция басшысы – Владимир Сиврюковтың айтуынша Шар бағыты жағынан 
көпір,  су  өткізгіш  құбырларының,  мал  өтпесі  құрылысын  алматылық  ірі  «Мостоотряд  №  1»  ЖШС 
жүзеге  асырды.  Жер  жұмыстарын  астаналық  «Альқұрылыс»,  ақтөбелік  «Иврус»,  қостанайлық 
«Стройрем  2030»  және  зайсандық  «Шығыс»  сияқты  бірқатар  қосалқы  мердігерлік  ұйымдар  бірлесе 
жасады. Жалпы желіні салуда 2 мыңнан астам жұмысшы-қызметкер және 600-ден астам жол құрылыс 
техникасы қатысқан.  
Жаңадан,  тыңнан  салынған  Шар  -  Өскемен  темір  жолдың  құрылысына  50-ден  астам  мердігерлік 
ұйымдардың мамандары қатысты. Жалпы ұзындығы 153 километрлік темір жол бойының төсемі және 
14  станциялық  жол  төселді.  Құрылыс  алаңында  600-ге  жуық  техника бірлігі  жұмыс істеді. Шар  өзені 
арқылы бір үлкен және 13 орташа көпір салынды. Жалпы әр километрде бір жасанды құрылыс салынды. 
Өскеменде ғана жаңа темір жол стансасы, алты бекет, жүздеген көпір құрылысы бой көтерді. Завидное, 
Әуезов,  Сарыжал,  Екіаша  сияқты  төрт  разъезд,  Өскемен,  Молодежное  және  Борсақ  аталатын  үш 
станциялар жоспарға сәйкес бой көтереді.  
Қорытындылай  келе  өткен  ғасырдың  30-шы  жылдары  Шығыс  Қазақстан  өңірі  ел  өміріндегі  аса 
ауқымды құрылыстармен халықтың есінде қалды. Бастапқы кездегі бесжылдықтар тұсында Челябинск, 
Сталинград трактор зауыттары, Кузнецк, Қарағанды металлургиялық комбинаттары, Түркістан – Сібір 
темір жолының салына бастауы, пайдалануға берілуі – республиканың күре тамыры, темір жолдағы жүк 
тасымалының ауқымын еселеп арттырды. Осы тұста Рубцовка – Риддер жолы да салынды. Басқа ғасыр 
құрылысына  қарағанда,  шағын  деп  есептелігненімен,  аталмыш  желі  Алтайдың  экономикалық  өсуіне 
өлшеусіз үлес қосты. Алтай өңіріне темір жолдың келуі аймақтағы мәдениеттің өсе түсуіне де игі әсер 
етті.  Өңірдегі  Риддер,  Зырян,  Белоуский  рудниктері  ашылды,  Ертіс  мыс  балқыту  зауыты,  Риддер  кен 
байыту комбинаттары толық күшіне жұмыс істеді. Рубцовка – Риддер темір жолы құрылысы басталып, 
пайдалануға  берілуі  өңірдегі  өнеркәсіп  орындарының,  сонымен  ауыл  шаруашылығының  өркендеуіне 
ықпал етті. Шығыс Қазақстанның негізгі күретамыр көлік жолы бойында орналасқан, атқаратын қызметі 
мен маңызы ерекше Защита станциясының және Өскемен – Зыряновск темір жолының даму тарихы да 
тағлымды. 
Бұл  құрылыстардың  ұзақ  жылдардан  кейінгі  жалғасы  ретінде,  маңызы  жағынан  қатарлас  тұрған 
Өскемен  -  Шар  желісін  айтуға  болады.  Өскемен  -  Шар  темір  жол  желісінің  құрылысы  сонау  Кеңес 
өкіметі құрамында болған тұстың өзінде бір емес бірнеше рет қозғалған. Бастапқыда өкіметтің жүргізген 
солақай  саясаты,  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  қаражаттың  болмауы  бұл  жобаның  жүзеге  асырылуына 
тосқауыл болды. Ел іргесі нығайғаннан кейін, экономикасы тұрақтанғаннан кейін желі салынды.  
Шар  -  Өскемен  желісі  ұлттық  темір  жол  жүйесін  қалыптастыру  саясатын  жалғастырып,  ел 
экономикасын әлденеше есе көтеріп және экономикалық тәуелсіздіктің тағы бір көрінісі болмақ. Оның 
тағы бір жағы  ұлт  рухының  өрлігін күшейте  түседі.  Яғни,  ұлттық  темір жол жүйесін қалыптастыруға 
бағытталған маңызды қадам. 
Елдің  шығыс  өңірінің  әлеуметтік  –  экономикалық  дамуы  тұрақты  сипат  ала  бастады,  өнеркәсіп 
өнімінің көлемі мен сыртқы сауда айналымы жыл сайын артып келеді, жаңа өндіріс орындары ашылуда. 
Жаңа темір жолдың іске қосылуымен жолаушылар тасымалы да арта түспек. 
Темір жол желісі өтетін көптеген шөл далалардың бейнесі айтулы бір-екі жыл ішінде өзгере түседі. 
Ағылған  поездар,  жаңа  станциялар,  Өскемен  қаласы  одан  әрі  өркендейді.  Қазіргі  күні  мұны  көзге 
елестету қиын. Бірақ, жол - өмірдің күретамыры деп бекер айтылмаған.  
Әдебиеттер 
1. Есингарин Н.К. Железные дороги Казахстана. Становление. – Алматы: «Экономтрансконсалтинг», 2004. - 415 б. 
2. Бейсен Шорманов Стальная магисталь республики (очерк истории). – Алматы: Транспорт, 2004. - 347 с. 
3.Исингарин  Н.К.  Хроника  магистали  (К  75  -  летию  Туркестано  -  Сибирской  железной  дороги)  –  Алматы: 
193 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
«Экономтрансконсалтинг», 2006. - 318 с. 
4.Екібаев Р. Ертіс өңіріндегі Түркісіб құрылысы. // Қазақ тарихы. - 2006. № 6, 46 - 48 б. 
 
Сырлыбаев С.М. 
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің 2 курс магистранты. 
 
ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙ 
 
XX ғасырдың алғашқы жылдарындағы жүргізілген идеологиялық науқандар орталықтарда ғана емес, 
Қазақстанның  әлеуметтік  –экономикалық  дамуына  да  әсерін  тигізді.  Қатаң  әкімшілік  террор  қазақ 
аулдарында  азық-түлік  дайындау  науқаны  барысында  күшейіп  кетті.  Мұнда  мал  дайындау  науқаны 
бірден-ақ «әскери коммунизм» уақытындағы күштеу әдісімен жүргізілді. Дайындау ауқымы жоспарлы 
тапсырмалар  бойынша  белгіленді,  бірақ  халықтың  қолындағы  малдың  саны  туралы  бұрмаланған 
деректерге  негізделген  есеппен  жүргізілді,  мүмкіндігінше  дұрыс  мәліметтер  (Қаржы  халық 
комиссариатының салықтық есебі) бір бюрократтық сатыдан екінші бюрократтық сатыға өткен сайын 
ұлғаю  жағына  қарай  айтарлықтай  өзгеріп  отырды  (бұл  қаржы  органдары  халықтың  жасырылған  көп 
бөлігін  толық  есептей  алмады  деген  желеумен  бүркемеленді).  Осындай  көзбояушылық  пен  дөрекі 
волюнтористік  жоспарлаудың  нәтижесінде  жоғарыдан  аудандарға  қолда  бар  нақты  мал  санынан 
әлдеқайда көп көрсетілген тапсырмалар берілді. Осы ретте Балқаш ауданын мысалға келтіруге болады, 
мұнда 173 мың қара мал болды, бірақ ауданға 300 мыңға жуық малдың салғырты салынды [1, 34б.]. 
Көп  ұзамай  «асыра  сілтеу  болмасын  аша  тұяқ  қалмасын»  ұраны  азық-түлік  дайындау  науқанының 
айқындаушы  ұранына  айналды.  Оның  үстіне,  өндіріс  әдісінің  көшпелілік  ерекшелігіне  орай,  саны 
жағынан  белгілі  бір  мөлшердегі  малдың  болуы  ең  төменгі  өмір  сүру  деңгейі  ретінде  ғана 
бағаланғанымен,  ел  аралаған  дайындаушылардың  өлшемі  бойынша  шаруашылығында  25-30  қойы 
барлар  «мол  байлық  иесі»  санала  бастады.  Алайда  мал  шаруашылығының  өзіндік  ерекшелігі  назарға 
алынбады, әр шаруаға әрі кеткенде 2-3-тен қой қалдырды, сөйтіп оны тығырыққа апарып тіреді. 
Мемлекеттік мүдде деген желеумен ауылда ауыл шаруашылық өнімдерінің басқа түрлерін дайындау 
кезінде де заңсыздықтарға жол берілді. Айталық, жүн дайындауды «екпінді» түрде өткізу мақсатында 
бірқатар  жерлерде  қойды  қақаған  қыста  қырқу  талап  етілді,  ал  мұның  соңы  малдың  малдың  жаппай 
қырылуына ұласты. Астық іздеу барысында дайындаушылардың мал мен егін өсіретін ауылдарды кезіп, 
оның шаруашылығындағы тұқымға қалдырған аз ғана астығын да тартып алған оқиғалар жиі кездесті. 
Тіпті олардың тіршілігіне талшық етіп отырған ең соңғы дәніне дейін сыпырып алған. 
Мысалы,  Іле  және  Шоқпар  аудандарының  малшылары  бір  қойын  6,  8  кг  астыққа,  ал  жақсы  атын 
немесе  үлкен  түйесін  төрт  пұт  астыққа  айырбастады.  осы  ауданның  барлық  шаруашылықтары  10 
килограмнан ескі киіз тапсыруға міндеттелді; жоқтар киізді сатып алып, оны дайындаушыларға өткізуге 
тиіс  болды.  Жетіқара  ауданында  ескі-құсқылар  мен  жүн  дайындау  барысында  өлкелік  органдардың 
өкілдері  жылқылардың  жал-құйрығын  да  кесуді  талап  етті,  бұған  қарсы  болған  қазақ  тұрғындарына 
қойдың орнына шошқа тапсыруды бұйырды [2, 125б.]. 
Оңтүстік  Қазақстан  аудандарының  бірінде  дайындау  науқаны  былай  жүргізілді  (көргендердің 
айтуынша): «Азаматты шақырады (уәкіл), астық тапсыруды ұсынады. Ол астығым жоқ дейді. Сол кезде 
оның  етігінің  қонышына  су  құяды  және  түнде,  25  градус  аязда  көшеге  тұрғызып  қояды...  Штабқа 
екіқабат әйел келеді, одан да астық талап етіледі. Ал онда астық жоқ. Оны ұрып-соғады, әйел тап сол 
жерде, штабта уақытынан бұрын босанады» [3, 237б.]. 
Дайындаушы  уәкілдердің  заңсыздығының  шегі  болмады.  Дайындалған  барлық  өнімдер  аудандарға 
жергілікті  халықтан  «жұмылдырылған»  керуенмен  тасылды  және  бұл  үшін  бір  тиын  да  төлеген  жоқ. 
Тасымал құралдары ретінде шенеуніктер осыған қоса шаруалардың жылқыларын мініп кетті, сонымен 
бірге әдетте, алған жылқыларын қайтармады немесе көрінеу айдап әкетті . 
Азық-түлік дайындау науқаны барысында Қазақстанда шаруаларға қарсы кең ауқымды қуғын-сүргін 
шаралары  жүргізілді.  Анықталған  деректер  бойынша,  осы  кезеңде  56 498  село  тұрғындарының 
әкімшілік-қылмыстық  жауапкершілікке  тартылғаны,  олардың  34 121-і  атылғаны  белгілі  болып  отыр. 
Материалдар  көрсеткендей,  тек  үш  округ  (Ақмола,  Перопавл,  Семей)  бойынша  1928/29  және  1929-30 
жылдары мұнда 23 млн сомнан астам айып салынып, мүлік тартып алынды, 54 мыңнан астам ірі қара 
мал, 630 мың пұт қордағы астық, 258 бірлік әр түрлі құрылыстар тәркіленді [3, 238б.]. 
Голощекин  БК  (б)  П  Қазөлкомының  1930  жылғы  2  қаңтарда  өткізілген  жабық  отырысында  дайындау 
науқаны барысында, 1928 жылғы 1 қазан мен 1929 жылғы 1 желтоқсан аралығында сот органдары 125 адамды 
ату жазасына кескенін, ГПУ арқылы нақ осы кезеңде 152 адамның атылғанын хабарлады [4, 13б.]. 
194 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы №2, 2016 г. 
________________________________________________________________________________ 
Оның есесіне республика басшылары Қазақстанның бүкіл одақ бойынша дайындалатын жүннің 33 %-
ын,  терінің  20,  бидайдың  17,  еттің  10  %-ын  (1928/29)  тапсырғаны  туралы  рапорт  берді.  Орталыққа 
жіберіліп  отырған  кезекті  есептегі  мәлімдемелер  бұдан  да  сорақы  түрде  «Шаруашылықтардың 
тауарлылығын ынталандыру» деген айдармен жарияланып отырды. 
Индустияландыру  үшін  қаражат  жинау  мақсатымен  мемлекет  20-жылдардың  екінші  жартысынан 
бастап, салық көлемін күрт өсірді. 1926/27 жылы Қазақстан бойынша есептелген ауыл шаруашылығы 
салығының сомасы 1925/26 жылғымен салыстырғанда 87 %-ға ұлғайтылды. БК (б) П ОК-нің шешімімен 
1928/29  жылы  ауыл  шаруашылығы  салығы  сомасы  елде  400  млн  сом  мөлшерінде  белгіленді  (1927/28 
жылғы  305  млн  сом  орнына)].  Оның  ішінде  Қазақстанда  салық  көлемі  23  млн  сомға  жетті.  Алдыңғы 
төлемдік жылмен салыстырғанда, салықтық база (салық салынатын көздер) бұл кезде онша ұлғаймаса 
да, оның ауыртпалығы 100 %-ға өсті. 
Осы  жылдары  400  сом  және  одан  да  жоғары  табыс  салығы  салынатын  шаруашылықтар  үшін 
норматив  бойынша  кіріске  төленетін  пайыздық  үстемеақының  мөлшері  ұлғайтылды.  Нәтижесінде, 
мысалы, 450 сом пайда табатын отбасы жандарына (отбасы мүшелеріне) салық ауыртпалығы 16 % - ға, 
ал 1 000 сомнан артық болса 41 %-ға өсті. Алайда бұл да жеткіліксіз шарадай көрінді және көп ұзамай 
«жалпы шаруалар арасынан өзінің табатын пайдасымен ерекшеленетін» шаруашылықтарға салынатын 
дербес салық деп аталған салық түрі де қосымша енгізілді [5, 238б.]. 
Егер республикадағы астықты шаруашылықтардың 21%-ына, мал өсіретін шаруашылықтардың 6 %-
ына үлкен пайыздық үстемемен қосымша салық салынса, 21 300 шаруашылық салықты дербес ерекше 
тәртіппен төлеуге міндеттелінді, оларға 8, 5 млн сом мөлшерінде салық салынды. Қостанай округінде 3 
мыңға жуық шаруашылыққа дербес салық салынды, ауыл шаруашылығы салықтарының бүкіл жиынтық 
сомасының  34  %-ын  төлеу  міндеттелді,  ал  Орал  округі  аудандарының  бірінде  50  ауқатты 
шаруашылықтар ауданға жүктелген бүкіл салық көлемінің 88 пайызын төлеуге тиісті болды . 
Бірқатар  округтер  мен  аудандарда  дербес  салық  салынғандар  саны  одан  да  көп  еді  және  жеке 
кәсіпкерлікпен  айналысатын  табысы  жоғары  шаруашылықтарға  салынатын  салықтың  көлемі  олардың 
ойына  да  келмейтін  ауқымда  көтерілді.  Бұл  кездейсоқ  емес-ті,  салық  комиссиялары  қайсыбір 
шаруашылыққа  дербес  салық  салған  кезде,  барлық  жерде  бірдей,  оның  дәлелі  ретінде  «мықты 
қорғаушылары  бар»,  «ауқатты  шаруашылық»,  «ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  дайындауға  теріс 
қарады»  деген  сияқты  және  т.б.  аргументтерді  алға  тартты.  Мұндай  фактілер  әсіресе  Павлодар, 
Қарқаралы және Семей округтерінде жиі орын алды. Мал шаруашылығымен айналысатындардың қоныс 
аударуы, оның ішінде Қытайға көшіп кетуі соның салдары болып табылады. 
Қоныс  аударудың  жаппай  сипат  алғаны  сонша,  ол  аудандарға  БОАК-тің  хатшысы  И.Ф.  Киселев 
басқарған арнаулы комиссия жіберілді, ол бірқатар шара қолданды. Мәселен, Семей округінде дербес 
салық салынған шаруашылықтардың саны 3 410-нан 1 428-ге, Павлодарда 875-тен 314-ке, Қарқаралыда 
875-
тен 314-ке кеміді . Дегенмен, комиссиялар кеш қимылдады, олардың іс-әрекеті жергілікті сипатта 
өрістеді, ал «бассыздық» барлық жерде кең етек алып кеткен болатын. 
Ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың күштеп жүргізілуі және салық ауыртпалығының күрт 
артуы  халық  шаруашылығын  тұқыртуға  әкеп  соқтырды,  тұрғындардың  жаппай  көшуіне  мәжбүр  етті, 
өндірістің  ұйымдық  құрылымында  бейберекетсіздіктер  орын  алды.  ЖЭС  тарихи  кезең  ретінде  өз 
мүмкіндігін аяғына дейін ашып көрсете алмай, нәтижесіз аяқталды. 
Әдебиеттер 
1.Омарбеков  Т.  Қазақ  шаруаларын  жеке  меншік  қожалықтарынан  айыру  және  ұжымдастыру:  тарихы  мен 
тағылымы.Докторлық диссертация. Алматы. 1994. – 191 б. 
2.Махмұтов  С.  Қ.  Қазақ  шаруаларын  отырықшылыққа  көшірудегі  мемлекет  саясаты.  (XX  ғ.  20-30  ж.ж.). 
Алматы. 2008. – 137 б.  
3.Омарбеков  Т.  Қазақ  шаруаларын  жеке  меншік  қожалықтарынан  айыру  және  ұжымдастыру:  тарихы  мен 
тағылымы.Докторлық диссертация. Алматы. 1994. – 193 б. 
4.Карибаев  С.Ө.  Тоталитарлық  жүйенің  Қазақстанның  аграрлық  саласындағы  ұлт  саясаты  (1925-1937  ж.ж.). 
тарих ғылымының кандидаты диссертациясы. Алматы. 2010. 
5.  Неизвестные  страницы  истории  Семипалатинского  Прииртышья  (20-30  гг.ХХ  века).  Сборник  документов. 

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: