Қазақ және түрік тілдеріндегі жаңа қолданыстардың лингво-когнитивтік даму жүйесі

88 
дейтін кісілердің өзі жаңсақ талғамы мен алдамшы сезімдерін игере алмаса, 
тілдің сарабдал қолданушысы болып, оның мәдениетіне қатысты ғылымдық, 
практикалық дұрыс пікір айта алмайды. Олардың тілге, терминге қатысты әрбір 
ойында бүгінгі шетел сөзіне қызығушылық табы білінбей қалмайды» [183, б. 
124]. 
Жоғарыда 
атап 
көрсеткеніміздей, 
атаулардың 
жасалуы 
мен 
қалыптасуының алғашқы номинативтік белгілері мен уәжін анықтау тілдік 
құбылыстардың ономасиологиялық сипатын көрсетеді.
Бұл мәселеге «Қазақ грамматикасында» (2002) да назар аударылады: 
«Ономасиология жаңа пайда болған ұғымның алғашқы сипаттамалы түрде 
аталуынан басталып, универб атауға жеткенге дейінгі әрекетті зерттейді. 
«Ономасиология» термині тіл білімінде екі түрлі мағынада: тар және кең ұғымда 
қолданылады. Ономасиология тар ұғымда атаудың ақиқат шындықтағы белгілі 
заттың белгілеуін, ал кең ұғымда тілдегі бүкіл атаулардың зерттелуін білдіреді» 
[245, б. 215]. 
Қазақ тілінде бұл мәселе адам санасындағы ұғымның негізгі деп танылған 
белгісі ұғымға ат беруде ұлттың өзіндік ой-танымына байланысты, яғни тілдің 
танымдық (когнитивтік) қырларының сипатталуымен дәйектеледі. Олай болса, 
аталым үдерісінде адам танымында жинақталған жан-жақты ақпарат пен 
білімнің, тіл тұтынушысына уақыт пен кеңістіктегі ең айрықша қасиеттерді 
сипаттай алатын маңызды бір бөлігі таңдалуы тиіс.
Номинация теориясында ұғымға атау беру бірінші кезекте – зат, құбылыс 
(денотат), ол туралы ой (сигнификат) және атау (номинат) үш бұрышының ішкі 
қатынасына байланысты деген тұжырым қалыптасқан. Сондықтан 
атау 
теориясына қатысты зерттеулердің көбінде осы үш бұрыш қатынасында 
денотаттың рөлі басым бағаланып келді. Ал, нәрсенің басты белгілерін 
анықтаушы адам ойының, таным деңгейін бейнелеуші тілдің мәні жеткілікті 
ескерілмей келгені белгілі.
Заттың атауына негіз болатын тілдік жүйеден де, адам ойынан да тыс, 
объективті өмір сүретін заттың өз қасиеттері деген түсінік, ол қасиет-белгілердің 
адам санасында танылып-таңдалуы адамның таным деңгейіне, көзқарасына 
байланысты көп жағдайда жаңа ұғымның жеткіліксіз, жалпылама аталуына 
әкелді. Атаудың прагматикалық мақсаты ғана негізге алынып, оның затты, 
құбылысты қалай білдіретініне (атайтынына) жеткілікті назар аударылмады.
Негізінен, тілдің ішкі дамуы – ішкі лингвистикалық заңдылықтарға 
қатысты болса, ал сыртқы дамуы экстралингвистикалық факторлар (қоғам, 
табиғат, таным) арқылы ашылады, яғни 
зат~ұғым~атау~таңба
 
арасындағы 
үдерісті зерттеу тікелей аталым (номинация) теориясымен байланысты.
Дүние әлемін тіл әлемімен байланыстырып, зат пен оның атауы 
арасындағы бірлікті орнықтыратын ұғымды тану барысында ономасиологиялық 
зерттеу маңызын, жаңа қолданыстардың танымдық негізіне тікелей
қатыстылығын ғалым Қ. Айдарбектің мына тұжырымы айқындайды: «Аталым 
актісін орындау барысында атау беруші (номинатор) ақиқат болмыстың жеке 
фрагменттерін бір-бірімен салыстырып, олардың арасында белгілі бір қарым-

89 
қатынастар орнатады. Жаңа сөз жасаудағы когнитивтік үдерістердің рөлі, міне, 
осыдан туындайды» [203, б. 13]. 
Жалпы алғанда, тілде үнемі жаңа сөздердің туып, қалыптасу үдерісіне 
жалғастық сипат тән. Яғни, қоғамдық-әлеуметтік, саяси-экономикалық т.б. даму 
нәтижелерін бейнелейтін ұғымдардың жаңа атауларының негізгі сөзжасамдық 
тәсілі – бұрыннан таныс танымдық, семантикалық тіректер ретіндегі уәждерге 
сүйену. Осыған байланысты жаңа қолданыс білдіретін түсініктің тілдік жүйедегі 
орны, тілде бұрыннан бар түсінікпен байланысы болса ғана жаңа ұғым атауы 
ретінде жүйе түзіп, кең қолданысқа енеді. Мысалы, ресми іс қағаздары саласында 
қолданысқа енген 
хаттама
– стенограмма, протокол, 
баянхат
– докладная, 
мәжілісхат
– протокол, 
қызметтік хат
– служебное письмо, 
қолхат
– расписка, 
сенімхат 
– доверенность т.б.
Ал, түрік тіліне келер болсақ, 
yön
(жөн, бағыт) төл түрік сөзінен жасалған 
мына жаңа атауларды осыған мысал ретінде келтіруге болады: 
yönerge 
(директива, нұсқау), 
yönetici
(бастық), 
yönetmen
(режиссер), 
yöntem
(әдіс, тәсіл), 
yöntembilim
(әдістеме, методология) т.б. 
Халықаралық терминдер арқылы ұлттық ұғымды күрделілендіріп келген 
бұл ұғымдардың біздің тіліміз бен танымымыз үшін де жат болмауына айрықша 
назар аударылуы қолданыс уәжі етене таныс сәтті жаңа қолданыстардың 
қалыптасуына себеп болды. Демек, адамның дүниені қабылдау, тану әрекеттері 
жүйелілікке негізделеді. Яғни жаңа ұғымға қатысты жасалатын жаңа сөздің де 
тілдің құрылымдық жүйесіне барынша сәйкес келуі оның сәтті қолданыстық 
сипатын қалыптастырады.
Сайып келгенде, жаңа сөзжасам үдерісіндегі сенімді дәйек көзі ретіндегі 
тіл қазынасын сарқа пайдалану қағидасы, біріншіден, тіл құрылымындағы 
тарихи жүйелілікті сақтаса, екіншіден, тіл тұтынушысының тілдік санасындағы 
таным тұтастығын жалғастырады.

жүктеу/скачать 2,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: