alkış aldı (Hürriyet, 20.09.1998).  Volkan Konak'ın bu sözleri, izleyiciler tarafından çok yoğun  alkış

142 
Көріп отырғанымыздай, бұл сөз де қазақша «тапанша» сөзімен форма және 
мағына жағынан бірдей. Негізінен, екі тілде бірдей тұлғаланған жаңа 
қолданыстар қазақ және түрік баспасөзінде көптеп кездеседі. Сондықтан 
біз 
оларды бөлек топтастырып, кесте күйінде бердік (Кесте 6). 
Кесте 6 – Қазақ және түрік тілдерінде бірдей тұлғаланған жаңа қолданыстар 
Қазақ 
 
Ұқсастықтарды тудыратын 
факторлар 
Түрік 
Экстралингвистикалық 
ерік, 
иегер, 
құт т.б. 
жалпы түркілік 
ортақ сөздік қор 
erk, 
iye, 
kut т.б.
 
Рамазан, 
намаз, 
садақа, 
имам, 
имандылық т.б. 
ортақ дін 
Ramazan, 
namaz,
sadaka, 
имам, 
iman т.б.
 
сүндет той, 
Құрбан-айт, 
Наурыз мейрамы т.б.
 
этнографиялық 
sünnet düğünü, 
Kurban bayramı, 
Nevruz bayramı т.б.
 
қоғамдық салалардағы 
қолданыс 
елші, 
елшілік,
құқық, 
құрылтай, 
егемендік, 
байрақ, 
көші-қон т.б. 
қоғамдық-саяси 
elçi, 
elçilik, 
hukuk, 
kurultay, 
eğemenlik, 
bayrak, 
göç т.б. 
дәріс, 
сынып, 
сынақ, 
шеңбер т.б. 
оқу-ағарту 
ders, 
sınıf, 
sınav, 
çember т.б. 
сахна,
алаң, 
жұлдыз, 
апталық т.б. 
мәдениет 
sahne, 
alan, 
yıldız, 
haftalık т.б. 
аяқдоп, 
ширек финал, 
қанат (қаптал), 
біріншілік т.б. 
спорт 
ayaktopu, 
çeyrek final, 
kanat, 
birincilik т.б. 

143 
6 - кестенің жалғасы
1 
2 
3 
ақылды үй, 
қазына, 
пайыз т.б. 
экономика 
akıllı ev, 
hazine, 
faiz т.б. 
ұшақ, 
әуе жолдары, 
сапар,
саяхат т.б. 
туризм 
uçak, 
havayolları, 
sefer, 
seyahat т.б. 
Кестеден көріп отырғанымыздай,
туысқан
қазақ-түрік тілдерінде бірдей 
тұлғадағы жаңа қолданыстар күнделікті өмірдің әр саласында баршылық. 
Ал ауызша үлгілерден 1933-1934 жылдары бүкіл Анатолиядан 
жинақталып, 153500 карточкаға тіркелген сөздер «Түркияда ел аузынан сөз 
байлығын жинау журналы» (Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi) деген 
атпен 1939 жылдан бастап шыға бастады. Диалектілік лексика 1939-1949 жж. 
арасында төрт том болып шыққан сөздікте жалпы мағынасына қарай жіктеліп, 
ал 1952 жылы шыққан бесінші томда тізім түрінде жинақталды. Бұдан кейін 1957 
жылы фольклорға қатысты сөздер кірген алтыншы том шығарылды [78, Б. 140-
174]. «Түрік тілі қоғамы» бұл науқанды кейінгі жылдары (1952-1959 жж.) екінші 
рет өткізді. Бұрынғы бес томдыққа кірген материалдар «Диалектологиялық 
сөздік» деп өзгертілген сөздікті толықтырып, қазір ол он екі томдық болып қайта 
басылып шықты.
Осындай қыруар еңбек нәтижесінде, Анатолияның түрлі аймақтарынан 
іздестіріліп, жинастырылып, қазіргі таңда терминдік сипатта қолданылып 
жүрген аймақтық, диалектілік сөздер заманауи түрік лексикасына енгізілді: 
köken
(шығу тегі, тамыр, бастау), 
seki 
(сәкі, терраса), 
göynük 
(қайғылы), 
yoğun
(қалың, ірі, тығыз, қою), 
yetik
(ғалым), 
yülgü 
(ұстара), 
sergen 
(витрина), 
yeleme 
(жеңілтек), 
susak 
(кружка), 
tüzük 
(жарғы),
 seçim 
(сайлау), 
çalgın
(сал ауру), 
konuk
(қонақ),
il 
(шет аймақ), 
ilçe 
(аудан), 
oran 
(сәйкестік, пропорция), 
yonga
(чип), 
yanıt 
(жауап), 
görkem 
(сән-салтанат), 
bilge 
(данышпан), 
kalıklık 
(кемшілік), 
utku 
(жеңіс), 
erdem 
(қасиет, ізгілік, адамгершілік), 
yolak 
(жалғыз аяқжол), 
çağ 
(дәуір), 
erk 
(ерік, өкілеттік), 
yüzyıl 
(ғасыр
), iye 
(иегер), 
kut 
(құт), 
ürün 
(өнім) т.б.
Бұлар қазіргі түрік баспасөзінде белсенді қолданылуда.
Түрікше 
köken 
сөзінің бастапқы мағынасы – «қауын, қарбыз, кәді секілді 
өсімдіктердің жер бетіне шығып, жайылып тұратын сабақтары» [77, б. 1496]. Бұл 
сөздің осы тура мағынасы әсіресе Орталық Анатолияда кең таралған. Ал,
Денизли, Спарта, Бурса аймақтарында бұл сөз коннотацияланып, «туысқандар» 
мағынасында қолданылады. 
Köken
сөзінің мазмұнындағы осы мағынаның 
ашылуы қазіргі түрік баспасөзінде «шығу тегі», «тамыр», «бастау» түсініктерін 
білдіретін 
köken 
терминінің қалыптасуына негіз болған.
Мысалы: 
Çamuroğlu'nun Ermeni 
kökenli
olduğunu ve sonradan Bektaşi 
olmaya çalıştığı iddia edilmişti
(Vatan, 16.01.2008). 
 Adele'nin 2009 yılında verdiği 
bir röportajda ailesinin Türk 

жүктеу/скачать 2,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: