Сұрақ 3. Ядролық жарылыстың иондаушы сәулеленуінің негізгі түрлері

Дәрістің негізгі мәселесінің мәніне көшпес бұрын жалпы 
радиологияның кейбір ережелерін еске түсірген жөн. Бастапқыда 
ядролық жарылыс нәтижесінде пайда болатын радиацияның әртүрлі 
түрлері әртүрлі мөлшердегі энергияның бөлінуімен бірге жүретінін және 
әртүрлі ену қабілетіне ие екенін атап өткен жөн. Бұл көп жағдайда 
иондаушы сәулеленудің тірі ағзаға әсерінің теңсіздігімен түсіндіріледі.
Иондаушы сәулеленудің тірі ағзаға тигізетін зақымдануы соғұрлым көп 
болады, ол тіндерге көбірек энергия береді. Ағзаға берілетін мұндай энергия 
мөлшері доза деп аталады. Дозаны әртүрлі тәсілдермен есептеуге болады:
Жұтылған доза – сәулеленген ағзаның бірлік массасы жұтқан иондаушы 
сәулелену энергиясының мөлшері. Ол SI жүйесінде сұр түспен (Gy) өлшенеді. 
Біздің елімізде ең таза қолданылатын сіңірілген дозаның жүйеден тыс бірлігі рад 
(1 рад = 0,01 Гр) болып табылады. Дегенмен, бұл мән бірдей сіңірілген дозада 
альфа-сәулелену бета немесе гамма-сәулеленуден әлдеқайда қауіпті екенін 
ескермейді.
Егер бұл факт ескерілсе, онда дозаны сәулеленудің осы түрінің дене 
тіндерін зақымдау қабілетін көрсететін факторға көбейту керек. Альфа-
сәулелену радиацияның басқа түрлеріне қарағанда 20 есе қауіпті болып 
саналады. Осы жолмен қайта есептелген доза эквивалентті доза деп 
аталады. Ол SI жүйесінде сиверт (Зв) деп аталатын бірліктермен өлшенеді. 
Эквивалентті дозаның жүйелік емес бірліктері – рем (1 рем=0,01 Зв).
Ол сондай-ақ иондаушы сәулеленуге тіндер мен мүшелердің әртүрлі 
сезімталдығын ескеруі керек. Сондықтан олардың экспозициялық дозасын 
балама дозаны сәйкес коэффициенттерге көбейту арқылы есептеу керек. 
Барлық мүшелер мен тіндер үшін алынған мәндерді қорытындылай келе, 
сәулеленудің денеге жалпы әсерін көрсететін тиімді эквивалентті дозаны 
білеміз. Ол сондай-ақ сивертпен өлшенеді.
Бұл үш термин тек жеке қабылданған дозаларды сипаттайды. Бір топ 
адамдар қабылдаған жеке тиімді эквивалентті дозаны қорытындылай 
отырып, біз ұжымдық тиімді баламалы дозаға келеміз. Радиациядан 
қорғау жөніндегі халықаралық комиссия адамның әр түрлі тіндері 
(ағзалары) үшін бүкіл ағзаға біркелкі әсер ететін тиімді эквивалентті 
дозаны есептеу үшін келесі радиациялық қауіп коэффициенттерін 
ұсынады.
1. Тұтас дене – 1,0
2. Қызыл сүйек кемігі - 0,12 3. Аналық без және аталық без - 0,25 4. Сүт
темір - 0,15
5. Жарық – 0,12
6. Қалқанша безі – 0,03
7. Сүйек ұлпасы – 0,03
8. Басқа мүшелер – 0,3
Иондаушы сәулеленудің биологиялық әсері және жіті сәулелік аурудың (ЖРЖ) 
патогенезі туралы мәселені қарастырғанда, ең алдымен, мыналарды ескеру қажет.
5

бұл мәселенің түпкілікті шешімі әлі алынбағанын атап өту. Қазіргі уақытта 
органикалық молекулалар деңгейінде иондаушы сәулеленудің өзара 
әрекеттесуінің екі ықтимал тәсілі белгілі:
1. Радиосезімталға тікелей тікелей әсерлесу жолы
оларда радиохимиялық реакциялардың индукциясы бар органикалық заттар. 
Тікелей әсер етудің ең алғашқы теорияларының біріне сәйкес («нысана» 
теориясы) сәулеленген жасушаның зақымдануы және өлуі иондаушы әрекет 
жасушаның белгілі бір радиосезімтал бөлігіне немесе «нысанасына» тиген кезде 
ғана болады. Оларға ең алдымен нуклеопротеидтер және кейбір ферменттер 
жатады.
2. Жанама әсер ету жолы органикалық молекулалардың өзгеруін қамтиды
әртүрлі суперактивті бос радикалдардың әсерінен салқын. Соңғылары судың 
радиолизі, липидтердің асқын тотығуын белсендіру кезінде түзіледі.
Жасушадағы нуклеиндік метаболизмнің тежелуі табиғи түрде катаболизм – 
анаболизм арақатынасының, әртүрлі ферменттер белсенділігінің арақатынасының 
бұзылуына әкеледі. Бұл ығысулар морфологиялық өзгерістердің дамуын тудырады, 
олардың ауырлығы белгілі бір тіннің метаболизмінің сипатымен анықталады. Осы 
биохимиялық және морфологиялық өзгерістердің қосындысы жеке жасушалардың 
әртүрлі радиозақымдануының негізінде жатыр.
Бергонье мен Трибондо заңы бойынша (1906) жеке ұлпалардың 
радиосезімталдықтары митоздық белсенділікке тура пропорционал және 
жасушалардың дифференциациялану дәрежесіне кері пропорционал. Осы ережеге 
сәйкес радиоактивтілікке сәйкес ұлпаларды келесі ретпен орналастыруға болады: 
лимфоидты ұлпа, сүйек кемігі, жыныс бездерінің эпителийі, ішек бездері, тері 
эпителийі, линза, эндотелий, серозды қабықшалар, паренхималық мүшелер, 
бұлшықеттер, дәнекер тіндер , шеміршек. , сүйектер, жүйке тіндері.
Мұндай бөлу өте шартты, өйткені ол организмнің жалпы реакцияларын есепке 
алмайды. Сондықтан тіндердің радиоактивтілігі мен белгілі бір жүйенің 
радиосезімталдығы ұғымдарын ажырата білу қажет.
Сонымен жүйке ұлпасы радиоактивтілігі жағынан соңғы орында, ал 
жүйке жүйесі бүкіл организмдегі ең радиосезімтал болып табылады.
Ағзадағы алғашқы биофизикалық және биохимиялық өзгерістер фонында 
токсемия құбылыстары күшейіп, бастапқы патофизиологиялық әсерлер пайда 
болады.
Бірінші кезекте реттеу функцияларының және, ең алдымен, реттеудің нейро-
эндокриндік механизмдерінің бұзылуы. Олардың функционалдық жағдайының 
өзгеруі тікелей иондаушы сәулелердің әсерінен, сондай-ақ патологиялық 
интероцептивтік импульстардың пайда болуымен афферентті рецепторлардың 
тітіркенуінен туындайды. Гипоталамус-гипофизарлы-бүйрекүсті безі жүйесінің 
стимуляциясы стресстің жедел кезеңіне тән нейроэндокриндік ығысуларды 
қалыптастырады. Бұл ығысулар әр түрлі мүшелер мен ұлпалардың, ең алдымен 
трофикалықтардың қызметіндегі кейінгі прогрессивті өзгерістердің дамуындағы ең 
маңызды патогенетикалық буын болып табылады. Олар тамырлар мен тіндердің 
бұзылуы сияқты ARS көріністерін қамтуы керек
6

өткізгіштігі, қан жүйесіндегі кейбір өзгерістер, метаболикалық бұзылулар, 
иммундық төзімділіктің төмендеуі, терідегі дистрофиялық өзгерістер.
Ағзаның жалпы сыртқы сәулеленуі кезіндегі радиациялық зақымданудың тән 
белгісі сәулелену дозасының жоғарылауымен оның патогенезінің өзгеруі болып 
табылады.
Осылайша, 1-10 Гр дозада қан жасау тінінде (сүйек кемігінде) деструктивті 
өзгерістер ерте пайда болып, жоғары дәрежелі ауырлық дәрежесіне жетеді. Бұл 
жағдайда олар радиациялық жарақаттың патогенезіндегі негізгі буын болып 
табылады. Патогенездің негізгі буыны бойынша радиациялық жарақаттың бұл 
түрі сүйек кемігі деп аталды.
10-20 Гр сәулелену дозаларында қан түзу тінінің өзгерістеріне ішектегі 
ерте және терең деструктивті өзгерістер қосылып, патогенездің негізіне 
айналады. Патогенездің негізгі буынына сәйкес зақымданудың бұл түрі ішек 
деп аталады.
20-80 Гр ретті дозаларда зақымдану патогенезінің негізі қан тамырларының 
реакциясын және церебральды ісінуді тудыратын ауыр токсемия болып табылады. 
Зақымдану формасы токсикалық немесе тамырлы деп аталады.
80 Гр-ден жоғары дозада айқын деструктивті өзгерістер барлық тіндерде ерте дамиды. 
Дегенмен, орталық жүйке жүйесіндегі өзгерістер патогенездің негізгі буынына айналады, 
осыған байланысты зақымданудың бұл түрі церебральды деп аталады.
Зақымданудың бұл нысандарын оқшаулау өте шартты болып табылады, өйткені 
патогенетикалық тұрғыдан аралас жағдайлар дамуы мүмкін.
Одан әрі лектор жедел радиациялық жарақаттарды жіктеу мәселесіне 
тоқталады.

жүктеу/скачать 1,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: