Қазақ тілі мен әдебиеті Аралық бақылау Пән атауы: Қазақ тілінің тарихя мен жазуын оқыту Тақырыбы
жүктеу/скачать 72,07 Kb.
|
2- Аралық бақылау
| 3-Тапсырма. Көне түркі тілінде жазылған Орхон-Енесей ескерткіштерінің тіліне синтаксистік талдау жасаңыздар.
1. Үзе Көк теңрі, асра йағыз йір қылынтуқда, (1) екін ара кісі оғлы қылынмыс. Үзе(мекен пысықтауыш-қайда? Үзе-үстінде) Көк(анықтауыш, қандай? көк-көк) теңрі (бастауыш, не? теңрі-аспан), асра(мекен пысықтауыш-қайда? асра-астында) йағыз(анықтауыш, қандай? йағыз-қоңыр) йір(бастауыш, не? йір-жер) қылынтуқда(баяндауыш, не істегенде? қылынтуқда-жаратылғанда), (1) екін(анықтауыш, кімнің? екін-екеуінің) ара(мекен пысықтауыш-қайда? ара-арасында) кісі(бастауыш, кім?) оғлы қылынмыс(баяндауыш, не істеген? қылынмыс-қылынған) 2. Кісі оғлынта үзе ешүм-апам Бумын қаған, Естемі қаған олурмыш. (Жай сөйлем. Жақты сөйлем.Үзе ешүм-жоғары тұрған – мекен пысықтауыш, қайда? Бумын қаған мен Істемі қаған – бастауыш, кім? Олурмыш-ғұмыр кешті – баяндауыш, не істеді?). 3. Олурыпан Түрк будуның ілін, төрүсін тута бірміс, іті бірміс. 4. Төрт булың қоп йағы ерміс. 5. Сү сүлепан. 5. төрт булуңдақы будунығ қоп алмыс, 5. қоп баз қылмыс. 6. Башлығығ йүкүнтүрміс.(басы барын- кімді? бастауыш, жүгіндірген-не істеген? баяндауыш ) 7. тізлігіг сөкүрміс(тізесі барын-кімді? бастауыш, бүктірген-не істеген? баяндауыш). 8. Ілгері Қадырқан йышқа тегі, кірү Темір қапығқа тегі қонтурмыс.(ілгері Қадырқан үстіртіне дейін, кері Темір Қақпаға дейін-мекен пысықтауыш, қайда дейін?, қондырды-баяндауыш, не істеді?) 9. Екін ара іді, оқсыз Көк Түрк анча олурур ерміс («Күлтегін»). Біріншіден, Орхон ескерткіштері мәтінінде бір сөйлем ішінде бірыңғай мүшелердің көп қатарлы тізбегі жиі келіп отырады. 1.Иуғчы, сығытчы // Қытан, Татабы будун башлайу // Удар сеңүн келті //; Табғач қағанта / Ісиі Лікең келті //, бір түмен ағы/, алтун, күмүш / кергексіз күлүрті//. Түпүт қағанта / Бөлен келті//. Қурыйа/ күн батсықдақы/ Соғд, Берчекер, Буқарақ улыс будунта/ Нең сеңүн оғул тарқан келті. Екіншіден, Орхон ескерткіштерінде жалаң сөйлемді төл сөз жиі келеді. ІІІ.1). Ол сабығ есідіп, 2) қағаным: 3) «Бен ебгерү түсейін»,-тіді. 4) «Қатун йоқ болмус ерті, аны йоғлатайын»,-тіді. 5) «Сү барың»,-тіді. 6) «Алтун йысда олуруң»,-тіді. 7) «Сү басы Інел қаған, Тардус сад барзун»,-тіді. 8) Білге Тоңуқуқ баңа айды: 9) «Бу сүг елт»,-тіді. 9. Тевей сілкінсе, Түйе сілкінсе, ешекке йүк чықар. ешекке жүк шығар. 10. Көзден йыраса, Көзден кетсе, көңүлден йеме йырар. көңілден кетер. 11. Күч алдын кірсе, Күш есіктен кірсе, төрү түңлүктен чықар. төр түңліктен шығар. 12. Қулан қудуғқа түшсе, Құлан құдыққа түссе, құрбақа айғыр болур. құрбақа айғыр болар. 13. Ач не йемес, Аш не жемес, Тоқ не темес. тоқ не демес. 14. От тутунсыз болмас, От түтінсіз болмас, Йігіт йазуқсыз болмас. жігіт жазықсыз болмас жүктеу/скачать 72,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|