Зерттеудің құрылымы туралы

Бұл ұжымдық зерттеудің мақсаты-міндеті, мазмұнының басты ерекшеліктері туралы алғысөз жазған филология ғылымдарының докторы, профессор Берікбай Сағындықұлы.

Зерттеу екі үлкен бөлімнен тұрады: бірінші бөлімде қазақ тілі фонетикасының тарихы сөз болады, екінші бөлімде қазақ тілі фонетикасы тарихының деректері қарастырылады. «Қазақ тілі фонетикасының тарихы» деп аталатын бірінші бөлім төрт тараудан тұрады. Әр тараудың ішінде авторлардың пайдаланған әдебиеттер тізімі берілді.

«Қазақ тілі тарихын танытатын айғақтар» атты бірінші тарауды филология ғылымдарының докторы Ботагөз Сүйерқұл жазды. Бұнда жалпы түркі тілдерінің жүйелік ерекшеліктері, қыпшақ тобына жататын тілдердің жүйелік ерекшеліктері (фонетикалық, морфологиялық және ішінара лексикалық жүйелер бойынша), қазақ тілінің өзіне тән белгілері ашылады.

«Көне және жаңа түркі тілдеріндегі буын сабақтастығы» атты екінші тарауды филология ғылымдарының докторы, профессор Мағрипа Ескеева жазды. Бұл тарауда жалпы буын теориясының түйінді мәселелері, қазақ тіліндегі моносиллабтар, дисиллабтар ескерткіштер тіліндегі бір буынды, екі буынды түбірлердің қазақ тіліндегі баламаларымен ортақтастығы, көне түркі және қазақ тіліндегі ортақ сөздер, олардың фонетикалық ерекшеліктері көрсетіледі.

«Ежелден қазіргі дейін сыртқы пішіні өзгеріске түспеген қазақ сөздері» атты үшінші тарауды филология ғылымдарының докторы, профессор Райхан Досжан жазды. Бұл тарауда көне қазақ тілін дәлелдейтін деректер, яғни ежелден қазіргі дейін сыртқы пішіні өзгеріске түспеген қазақ сөздері сөз таптары бойынша және мағынаның кеңею, тарылу заңдары бойынша қарастырылады.

«Сөз құрамындағы тарихи фонетикалық айырмашылықтар» атты төртінші тарауды филология ғылымдарының докторы, профессор Мұрат Сабыр жазды. Мұнда аффрикаттардың ыдырауынан пайда болған дауыссыз дыбыстар сәйкестіктері (сөз басында, сөз ортасында, сөз аяғында), кейбір дыбыстық құбылыстар (элизия, метатеза) әсерінен болған өзгерістер зерттеледі.

Зерттеудің екінші бөлімі «Қазақ тілі тарихының деректері» деп аталады да, төрт тараудан тұрады. Әр тарау көне қазақ тілі тарихының кезеңдерін қамтиды; яғни, бірінші тарау – Көне түркі кезеңіндегі VI-IX ғасырлардағы, екінші тарау – Қарахан мемлекеті кезеңіндегі XI-XII ғасырлардағы, үшінші тарау – Алтын Орда мемлекеті тұсындағы ХШ-ХІV ғасырлардағы, төртінші тарау – Алтын Орда мемлекеті ыдыраған тұстағы ХІV – XV ғасырлардағы көне қазақ тілі мен қазіргі қазақ тілі арасындағы фонетикалық ерекшеліктерді ашуға арналған. Әр тарауда әр кезеңге жататын көне қазақ тілінің дереккөзі болатын тарихи ескерткіштерге сипаттама беріліп, олардағы көне қазақ тілі деректері болатын сөздер теріліп алынып, фонетикалық ерекшеліктері қазіргі қазақ тілі сөздерімен сөздік ретінде салыстырылып берілді.

«Түрк қағанаты тұсындағы көне қазақ тілі деректері» атты бірінші тарауды филология ғылымдарының докторы, профессор Мағрипа Ескеева жазды. Бұнда VІ-ІХ ғасыр түркі жазба мұралары тілінің зерттелуі, VІ-ІХ ғасырлардағы ескерткіштер тілі мен қазақ тілі арасындағы фонетикалық сәйкестіктер (ұқсастықтар мен айырмашылықтар), атап айтқанда, қазақ тілінде дербес қолданылмайтын бір буынды сөздер, фонетикалық тұлғасы да, мағынасы да қазіргі қазақ тілімен толық сәйкес келетін сөздер, фонетикалық тұлғасы сәйкес келгенімен, мағынасында айырмашылығы бар сөздер, қазіргі қазақ тіліндегі сөздермен салыстырғанда дыбыстарында өзгешелігі бар сөздер зерттеледі.

«Қарахан мемлекеті тұсындағы көне қазақ тілі деректері» атты екінші тарауды филология ғылымдарының докторы, профессор Райхан Досжан жазды.

Бұнда XI-XII ғасырлардағы ескерткіштердің зерттелуі, Қарахан мемлекеті тұсындағы көне қазақ тілі мен қазіргі қазақ тілі арасындағы фонетикалық сәйкестіктер (ұқсастықтар мен айырмашылықтар), оның ішінде, фонетикалық тұлғасы да, мағынасы да қазақ тілімен толық сәйкес келетін сөздер, фонетикалық тұлғасы сәйкес келгенімен, мағынасында айырмашылығы бар сөздер, қазақ тіліндегі сөздермен салыстырғанда бір ғана дыбысында, екі дыбысында, үш дыбысында өзгешелігі бар сөздер, қазақ тіліндегі сөздермен салыстырғанда сыртқы пішінінде өзгешеліктер болғанымен, мағынасы толық сәйкес келетін сөздер, үнемдеу заңының ықпалынан, метатеза, сіңісу, жылысу, ығысу құбылыстарының әсерінен пайда болған фонетикалық өзгерістер қарастырылады.

«Алтын Орда мемлекеті тұсындағы тұсындағы көне қазақ тілі деректері» атты үшінші тарауды филология ғылымдарының докторы, профессор Мұрат Сабыр жазды.

Бұнда Алтын Орда мемлекеті тұсындағы көне қазақ тілін танытатын жазба ескерткіштер, ХШ-ХІV ғасырлардағы ескерткіштер тілі мен қазақ тілі арасындағы фонетикалық сәйкестіктер (ұқсастықтар мен айырмашылықтар), оның ішінде, фонетикалық тұлғасы да, мағынасы да қазақ тілімен толық сәйкес келетін бір, екі, үш буынды сөздер, фонетикалық тұлғасы сәйкес келгенімен, мағынасында айырмашылығы бар екі және үш буынды сөздер, қазіргі қазақ тіліндегі сөздермен салыстырғанда бір дыбысында, екі, үш, үштен көп дыбысында өзгешелігі бар сөздер, үнемдеу заңының ықпалынан, метатеза, сіңісу, жылысу, ығысу құбылыстарының әсерінен пайда болған фонетикалық өзгерістер кеңінен сөз болады.

«Алтын Орда мемлекеті ыдыраған тұстағы көне қазақ тілі деректері» атты төртінші тарауды филология ғылымдарының докторы Ботагөз Сүйерқұл жазды.

Бұнда көне қазақ тілінің жазба дереккөздері (ХІV – XV ғғ), қыпшақ тілі және жазба ескерткіштері жайында), ХІV ғасырдың екінші жартысы мен ХV ғасырдың бірінші жартысындағы ескерткіштер тілі мен қазақ тілінің арасындағы фонетикалық сәйкестікте, атап айтқанда, фонетикалық тұлғасы да, мағынасы да қазақ тілімен толық сәйкес келетін сөздер, Қазақ тіліндегі сөздермен салыстырғанда бір, екі, үш дыбысында өзгешелігі бар сөздер, азақ тіліндегі сөздермен салыстырғанда сыртқы пішінінде өзгешеліктер болғанымен, мағынасы толық сәйкес келетін сөздер, үнемдеу заңының ықпалынан, метатеза, сіңісу, жылысу, ығысу құбылыстарының әсерінен пайда болған фонетикалық өзгерістер қарастырылады.

Екінші бөлім құрылымы.

1. Бұл бөлімдегі сөздер фонетикалық тұлғасы да, мағынасы да қазақ тілімен толық сәйкес келетін сөздер, фонетикалық тұлғасы сәйкес келгенімен, мағынасында айырмашылығы бар сөздер, қазақ тіліндегі сөздермен салыстырғанда бір ғана дыбысында, екі дыбысында, үш дыбысында өзгешелігі бар сөздер т.т. бойынша жүйеленіп берілді.

2. Сөздер ірі әріптермен жазылып көрсетілді. Дереккөзден мысал алынып, дереккөздің сипаттамасы берілді. Мысалы: АЙ Ай. ДТС,21 Орх, Е, Т. Тоқузынч ай йіті отузда йоқ ертүртіміз КТү. 53 (Тоғызыншы айдың жиырма жетiсiнде жерледiк) Айд. I, 183~қаз. Ай – Жылдың он екіден бір бөлігін көрсететін уақыт өлшемі.

3. Көне қазақ тілі деректері болатын сөздер оқырмандар жұмыс істегенде жеңіл болу үшін әліпбилік тәртіппен берілді. Сөздердегі дыбыс сәйкестіктері басты өлшемге алынбады, дыбыстық сәйкестіктер сөздерден кейін және ортасында көрсетілді.

3. Кей сөздерге қай сөз табына жататыны туралы белгі мен стильдік белгілер қойылды. Мысалы: ҚОД ет. Қой ДТД, 53; МЧ. II, 14. Қой. Қанын қодып Тон. 2 (Ханын қойып) Айд. II, 104 ~ қаз. Қой. Сондай-ақ, ТАТЫР МҚ – этн. Халықтың атауы (МҚ I 28, 411).

4. Әр тараудан соң автордың пайдаланған әдебиеттер тізімі берілді.

5. Жазба ескерткіштердің мәтінінен алынған әрбір иллюстрациялық мысалдардың соңындағы сандар оның қай беттен және қай өлең жолдарынан алынғанын көрсетеді. Мысалы, 18б10 дегендегі 10 саны 18 беттегі өлең жолдарының оныншы жолынан алынғандығын білдіреді. ҚБН 243₁₀ – Құтадғу білік (Наманған варианты) 243-ші бет, 10-шы жол дегенді білдіреді.

6. Ескерткіштердің тілінен мысал алғанда Э.Н.Наджиптің транскрипциясы пайдаланылды. Ескерту ‘ таңбасы арабша ﻉ әрпінің орнына, ,з таңбасы ذ әрпінің орнына алынды.