Мəдени-тілдік деректерді антропоөзектік бағытта

199

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

ретіндегі жүйесі тіл арқылы қабылданып, сондықтан ұлт болмысын 

танытатын  тіл  бірліктерін  кешенді  зерттеу  өзекті  мəселе  ретінде 

тіл ғылымының өрісін кеңейтіп отыр. Осымен байланысты қазақ 

тіл біліміндегі құрылымдық жүйені тілді зерттеудің жаңа үрдісіне 

сай анықтаған соңғы зерттеулерде «қазақ тіл білімінің танымдық 

бағытын  зерделеу,  оның  себеп-салдарын  айғақтау,  ғылыми-тео-

риялық  ұстанымдары  мен  ұғымдық  бірліктерін  жүйелеу,  сол  ар-

қылы  когнитивтік  парадигманың  қалыптасу  жəне  даму  өлшем-

дерін анықтау қазақ лингвистикасының өзекті мəселелері деп қа-

растырылады», – деп бағаланған [12, 3].

Қазіргі əлемдік өркениет кеңістігіндегі жаһандану үрдісіне сəй-

кес тіл біліміндегі зерттеулер бағытының кешенді де интеграция-

лық  сипатына  сай  тіл  мен  мəдениет  сабақтастығын  анықтаудың 

мəні зор. Оның нақты көрінісі – «ғаламның тілдік бейнесін» ұлт 

тілі  арқылы  зерттейтін  этнолингвистика,  лингвомəдениеттану 

салаларының  теориялық-əдістанымдық  негіздері  В.  Гумбольдт, 

Э.  Сепир,  Б.  Уорф,  Н.И.  Толстой,  Г.В.  Колшанский,  Ю.Н.  Карау-

лов, А. Вежбицкая, В. Маслова, т.б., қазақ тіл білімінде Ə. Қайдар, 

М. Копыленко, Е. Жанпейісов, Т. Жанұзақов, К. Хұсайын, Н. Уəли, 

Г.  Смағұлова,  Р.  Авакова,  Г.  Сағидолда,  А.  Ислам,  Е.  Керімбаев, 

Р. Шойбеков, М. Малбақов, А. Сейілхан, Қ. Қайырбаева, т.б. еңбек-

терінде жасалған себебі, кез келген тілдегі ғалам бейнесі екі жақты 

сипатқа ие: бір жағынан, кез келген тілдегі ғалам бейнесі адамның 

əлемге көзқарасымен байланысты болса, екінші жағынан, нақты əр 

тілдегі əлем моделіне əлеуметтік-мəдени қоғамдағы ұлттық «əлем 

бейнесі» жалғасады. Осының нəтижесінде жеке тіл өзіндік сипатқа 

ие болады. Сондықтан ғалам бейнесі мəселесі адамның елестетуі 

мен санасындағы əлемді көру мен суреттеуіне негізделеді. Осыған 

байланысты  Г.В.  Колшанский: «Тіл  адам  санасынан  тыс  əлемді 

бейнелей алмайды, өйткені ол объективті дүниенің бейнесі ретін-

дегі субъективті əлемді бейнелейді. Тіл əрі объективті, əрі субъек-

тивті.  Ол  əлемге  жəне  адамзатқа  қатысты  екіжақты  субстан-

ция» [13, 26], – дейді.  Адам  өзінің  əлемге  деген  көзқарасын,  дү-

ниетанымын, өзіндік «əлем бейнесі» тілдің қызметі арқылы қалып-

тастырады. Əрбір тілдің ішкі өзгешеліктері бар болғандықтан, əр-

бір тіл өз ерекшелігімен «əлем бейнесін» өзгеше қалыптастырады. 

Демек, қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани-мəдени қазынасы ретін-

200

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

дегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: əр тіл – өз 

бойында ұлт тарихын, төл мəдениетін, танымы мен талғамын, мінезі 

мен санасын, кəсібі мен салтын, дəстүрі мен даналығын тұтастықта 

сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сəйкес 

ол жай таңбалық жүйе емес, ол – мəдениет айнасы. Олай болса, 

ондай  жүйені  зерттеуде  дəстүрлі  құрылымдық  лингвистиканың 

мүмкіншілігі шектеулі екендігі байқалады. Себебі бұл арада тілдің 

қызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) – этномəдени ақпаратты 

жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сай-

ып  келгенде  ұлтты  бір  бүтін  етіп  тұтастырушы.  Сондықтан  да 

қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мəдениет сабақтастығын, атап 

айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға 

негізделген  когнитивтік  лингвистика,  оның  лингвомəдениеттану, 

этнолингвистика, т.б. салалары өріс алып келе жатыр.

Осы  арада  мына  жайды  атап  өткен  жөн  деп  санаймыз.  Шын 

мəнінде,  олардың  бастау  көздері  ретіндегі  В.  фон  Гумбольдт, 

Э. Сепир, т.б. идеяларына сəйкес, сабақтас пікірлерге, теориялық 

қағида  сипаттағы  ғылыми  нышандарының  көріністеріне  қазақ 

тіл  білімінің,  мəдениеттануының  негізін  салушы  ғалымдардың 

еңбектерін  зерделеу  барысында  тап  боламыз.  Атап  айтқанда, 

Ш. Уəлиханов, Қ. Жұбанов, Ə. Марғұлан, М. Əуезов, т.б. еңбек-

терінде тіл мен мəдениет сабақтастығына ерекше назар аударылған. 

Мысалы,  проф.  Қ.  Жұбанов  тіл  арқылы  халықтың  тағылымдық 

мұраты мəдени əрі тілдік мұра ретінде сақталатынын жəне этнос-

тың əр дəуірдегі ұрпақ өкілдеріне тіл мен мəдениетті табыстыра-

тын жаңа саланың дүниеге келетіні туралы сол кездердің өзінде-

ақ  болжам  айтқан.  Ғалымның: «Халықтардың  тұрмыс  қалпы 

түрлі-түрлі болған соң, олардың əр затқа қоятын аттары да түрлі-

түрлі. Тіл ұзақ заман жасалады, бірден өзгермейді, оның өзгерісі 

тұрмысқа байланысты» [14, 93] деген пікірі ұлт мəдениетінің ұр-

пақ жалғастығын сипаттаса, ал, мəдениет жай өмірдің туындысы 

емес, белгілі бір қоғамда өмір сүрген рухани əрі материалдық қоры 

бар іргелі елдің өмір тіршілігінің қажетті туындысы деп қарауын: 

«Мəдениет – қазанның күйесінше жұғатын нəрсе емес, мəдениет-

тің белгілі сатысын көксегендей жағдай тумаған болса, ... жоғары 

мəдениеттің  өзі  келіп  ауызға  түспейді» [14, 325] деген  пікірінен 

көреміз.  Осы  тұрғыдан  этномəдени  лексиканың  қалыптасуының 

201

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

тек онтологиялық сипаты ғана емес, уəждік негізі, уақыт пен кеңіс-

тік контексіндегі этнотанымдық табиғаты да ашылған. Атап айт-

қанда, бұл бағыттағы зерттеулер «тіл мен таным» сабақтастығын 

сипаттайды.  Себебі,  бұл  тілдік  деректерді  сол  тілде  сөйлеуші 

халықтың əр кезеңдегі тарихи-əлеуметтік тəжірибесіне негізделіп, 

мəдени-танымдық  деңгейіне  сай  қалыптасқан  вербалды-ассоциа-

тивті категория ретінде қарауға болады. «Тіл мен ұлт біртұтас» де-

ген қағида ежелгі мəдениет көріністері, əртүрлі салт-дəстүрлердің 

тіл  арқылы  сақталып  жетуі  арқылы  ұлтты  тұтастырушы,  жал-

ғастырушы қызметімен дəлелденіп, анықталады.

Тіл мен мəдениеттің байланысы лингвомəдениеттану саласы-

ның  өзегін  құрайтыны  белгілі.  Лингвомəдениеттану  пəнінің  бас-

ты мақсатын ғалым В. Телия былайша анықтайды: «Тіл мен мəде-

ниеттің өзара қатынасын қазіргі заман мəдени ұлттық сана-сезім 

тұрғысынан қарастырып, оның тілдегі көрінісін зерттеу жəне си-

паттау» [15, 18]. Демек, лингвомəдениеттану мəдениеттің тілдегі 

көрінісін  синхрондық  тұрғыдан  сипаттайды.  Осымен  байланыс-

ты лингвистикалық реконструкция мəдени реконструкциямен са-

бақтасады. Себебі ежелгі дəуір адамдарының əртүрлі əлеуметтік-

тарихи кезеңдеріндегі өкілдерінің айналадағы дүние туралы алуан 

түрлі  сырын,  мифтік  бағам-пайымын,  наным-сенімін  көрсететін 

тіл  деректері,  кейбір  көне  этномəдени  сөз  қолданыстары  бүгінгі 

заманға  халқымыздың  бай  ауыз  əдебиеті,  ескіліктері,  көркем 

əдебиет мəтіндеріндегі ұлттық-мəдени компоненттері, т.б. шығар-

машылық көздері арқылы келіп жетті. Сондықтан көне тілдік де-

ректер халқымыздың ұзақ этномəдени даму жолын, материалдық 

жəне  рухани  құндылықтарын,  түп-тамырын  неғұрлым  тереңірек 

танудың бір құралы, маңызды таным тетігі ретінде зерттеледі.

Осы  арада  материалдық  мəдениет  атаулары  да  рухани  мəде-

ниетпен қатар адамдардың тіршілік мұқтаждылықтарын өтейтіні-

ніне ерекше назар аударылады. Сондықтан материалдық мəдениет 

пен  рухани  мəдениетті  бір-бірімен  өзектес,  бүтіннің  екі  жағы 

деп  қарауға  болады.  Өйткені  адамды  қоршаған  табиғат  пен  өмір 

сүруші субъектінің қатынасы барысында айналасындағы дүниені 

танып, өз ақыл-ойының елегінен өткізіп, табиғаттың затын өз за-

тына  өңдеп  айналдыру – зор  еңбектің  көрінісі.  Бұл,  түптеп  кел-

генде,  заттық  мəдениеттің  дүниеге  келуінің  негізгі  шарты.  Бұл 

202

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

өз  кезегінде  сол  қоғамның  этикалық,  əлеуметтік,  эстетикалық, 

символдық  тəжірибесін  көрсететін  заттық  атаулардың  рухани 

өмірімен  байланысын  «материалдық  мəдениет  өнімдері  рухани 

қажеттіліктерден  туындайды»  деген  пікірді  нақтылай  түседі.  Ол 

туралы акад. Н.И. Толстой: «Халықтың рухани мəдениеті оның ана 

тілінде, говорларда, салт-дəстүрінде материалдық мəдениет атау-

лары арқылы да танылады. Оларды біртұтас деп қарау қажет» деп 

көрсетеді [16, 21].

Рухани мəдениет арнасының заттық мəдени атаулармен тығыз 

байланысын,  тіпті  бір-бірінің  тууына  себепші  болғандығын  хал-

қымыздың  көптеген  дəстүрлерінің  шығуымен  де  дəлелдеуге  бо-

лады.  Мысалы,  халқымызда  сəби  дүниеге  келгенде  кигізетін  ең 

бірінші  киімі – иткөйлек,  сəукеле  –  ұлттық  бас  киімдер  ішінде 

ең  бағалы,  ерекше  салтанатқа  арнайы  тігілетін,  қалыңдық  елінің 

байлығын  танытатын,  материалдық  сипаттағы  ғана  бұйым  емес, 

сонымен бірге бір елдің əлеуметтік тұрмысынан хабардар ететін, 

халқымыздың  мəдени  өмірінен  елес  беретін  жəне  жұртымыздың 

əсемдік  əлеміндегі  эстетикалық  талғамын  көрсететін,  əйел  адам-

ның  əлеуметтік  өмірдегі  орны  мен  жас  ерекшелігін  танытатын 

сəнділігімен, байлығымен ерекшеленетін бас киім» [17, 68]. 

Демек, заттық (материалдық) мəдениеттің мəні дегеніміз адам 

əрекетінің  нəтижесінде  заттандыру.  Оның  ішкі  мəні  соны  тұты-

нушы қоғам өкілдерінің санасында, рухани дүниесінде.

Осы тектес этномəдени атауларды талдау негізінде «мəдениет» 

ұғымының  тілге  қатысты  мəнін  былай  түсіндіруге  болады:  кез 

келген  ұлттық  мəдениеттің  негізі – ортақ  тілде  сөйлеп,  ортақ 

мүдде мен қағидаларға сай өмір сүріп, əрекет ететін этноұжымда 

қалыптасқан шындық дүниенің тұтастығы, этностың материалдық 

жəне  рухани  кеңістігі.  Олай  болса, «тіл – ұлттың  тірегі,  ұлт 

мəдениетінің  негізі»  деген  қағидаларға  сəйкес  тіл  мен  мəдениет 

арасындағы байланыстың арқауы сан ғасыр өтсе де бар асылын өз 

бойында сақтап, еш шашаусыз жиып, болашаққа жеткізетін тілдің 

құдіреті – кумулятивтік қызметі негізінде шешіледі. Нақты түрдегі 

оның  тілдік  көріністері:  материалдық  мəдениет  (тұрақ,  киім, 

тамақ, тұрмыс бұйымдары, еңбек құралдары, т.б.) жəне ұлттық тіл 

арқылы ұрпақтан-ұрпаққа сақталып, жеткізілетін рухани мəдениет 

(салт-дəстүр, миф, өнер, дін, тəлім-тəрбие, көркем мəтін, т.б.) жəне 

203

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

ұлттық психология, таным тұрғысынан жасалатын рəміздік жүйе, 

сакрализация  тəсілімен  сақталған  өнер,  архитектура  туындыла-

ры, т.б. атаулары. 

Демек,  əр  этностың  өмір  сүру  сипаты  ұлттың  рухани  ерек-

шеліктері, ойлау ұғымдары мен бағыт-байламдарын сипаттайтын 

тілдік  жүйесі  арқылы  ана  тілінде  сақталады.  Ол – əр  халықтың 

материалдық,  экономикалық,  əлеуметтік  жағдайына  байланысты 

дамитын, қоғамдық санасына сəйкес негізделетін, «ұжымның жа-

дында  жинақталған  жүйе» (Ю.М.  Лотман).  Олай  болса,  мəдени 

атауларының  жүйелі  тілдік  көрінісін  мəдениеттің  метатілі  деп 

қарауға  болады.  Бұл  ыңғайда  мəдени  лексика  Ю.М.  Лотман, 

Е.М.  Верещагин,  В.Г.  Костомаров,  Ə.  Қайдар,  Е.  Жанпейісов, 

Р. Сыздық, Е. Жұбанов, Н. Уəлиұлы, Р. Шойбеков, т.б. зерттеуле-

ріне  арқау  болуда.  Ал  осы  мəдени  мұраның  немесе  мəдениеттің 

метатілінің  танылуы,  халық  игілігіне  асуының  негізгі  тірегі  тіл-

дің  коммуникативтік  қызметімен  тікелей  байланысты.  Сол  арқы-

лы  əрбір  ұрпақ  өкілі  ақпараттарды  қабылдап,  танып,  мəдени 

мұраны  игеруде  ұрпақтар  жалғастығын  іске  асырады.  Міне,  осы 

арада  мəдениет  игіліктерін  өндіруші  мен  тұтынушы  арасындағы 

мəдениетаралық, танытушылық қызметті проф. Қ. Жұбанов сын-

ды  ғалымдарымыздың  зерттеулерінен  басталған  тіл  ғылымы 

атқарады.  Осы  мақсатта  қарастырылатын  тілдің  танымдық-мұ-

рагерлік  қызметі  негізінде  сан  ғасыр  құпиясын  бойына  сақтаған 

этнотілдік  деректерді  сан  ұрпақ  танитын  ана  тілінің  қорында 

мəңгілік сақталатын, сарқылмайтын қазына, «адамзат тарихының 

қоймасы» (Қ. Жұбанов) деп түсінуге болады.

Антропоөзектік  бағытта  жүргізіліп  жатқан  зерттеулердің  ба-

рысы  тіл  мен  мəдениеттің  байланысы  тіл  білімінің  қазіргі  линг-

вомəдениеттану саласында ерекше мəнге ие екенін көрсетіп отыр. 

Бұл екі фактордың тоғысуы нəтижесінде пайда болған тілдік де-

ректер  ұлт  мəдениетін  немесе  ұлт  тарихын,  халықтың  қоғамдық 

өмірін бейнелеп қана қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының 

көрсеткіші  ретінде  де  танылады.  Мысалы,  тіл  мен  мəдениеттің 

атауына  ұйытқы  болған  этнографизмдер – ана  тілі  байлығының 

бір бөлшегі. Бұл атаулар – тілдік қазынаның сүбелі саласының бірі 

жəне  бүгінде  жалпыхалықтық  қолданыста  жоқ  кейбір  байырғы 

сөздер мен сөз тіркестерінің мағына-мəнін танытатын мəдени əрі 

тарихи ақпараттар көзі.

204

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

Бірақ  этностың  көне  дəуіріндегі  тарихынан,  мəдени  өмірінен 

хабардар ететін этнографизмдер, тілімізде мағынасы ұмыт болған 

əртүрлі этноатаулар олардың сырын ашуды, танытуды қажет етеді. 

Осы орайда қазақтың қара сөзін бағзы мəдениеттің жетегінде тіл 

арқылы  анықтап,  келер  ұрпақтың  санасына  зор  мақтанышпен 

жеткізу – ұлт болмысын, ұлт мəдениетін танытудың бір жолы. Осы-

ған  орай,  қазақ  лексикасындағы  лингвокультуремалар  ретіндегі 

этнографизмдер, ескіліктер, т.б. этнодеректер мəдени-рухани бай-

лықтың  бір  көзін  құрайды.  Қазірде  бұл  этноатаулар  қоғамдық 

қарым-қатынас  кезінде  белсенді  қолданылмаса  да,  бұл  сөздердің 

дені  диалектілік  лексикада,  тұрақты  сөз  тіркестері  мен  мақал-

мəтелдердің  құрамында,  тарихи  көркем  шығарма  тілінде,  ауыз 

əдебиеті, фольклор мен эпос тілінде сақталған.

Осыған  сай  нəтижеге  жеткізуге  көмектесетін  тілді  зерттеудің 

тиімді  саласы – этнолингвистика.  Оның  ғылыми  сала  ретіндегі 

мəнін  проф.  М.М.  Копыленко: «Этностың  тұрмыс-тіршілігі,  қа-

зіргі  болмысы  мен  тарихы,  оның  материалдық  жəне  рухани 

мəдениетінің  тілдік  көріністері  айқындалады  жəне  жете  зерт-

теледі», – деп анықтайды [18, 17]. Ол – адамзат қауымының этнос-

тық  деңгейдегі  балаң,  бастау  тұсындағы  тек-тамырын,  мекен-

жайын,  өмір  тəжірибесін,  салт-санасын,  кəсібін,  жеке  этностық 

топтардың алғашқы анайылық қалпындағы дүниетанымын, мифтік 

танымын, сакральды атауларын, киімін, ішкен тамағын, т.б., яғни 

мəдениет  тілі  арқылы  зерттейтін  тіл  білімінің  саласы.  Себебі 

жоғарыда атап көрсетілген жайлардың бəрі адамдардың бастапқы 

ұғым-түсінігіндегі өзіндік «əлем үлгісі» («модель мира») ретінде 

тек тілде таңбаланып отырған. Мұны акад. Ə. Қайдар, жоғарыда 

көрсетілгендей, тілдің кумулятивтік немесе «құжаттық» (Э. Сепир) 

қызметімен  байланыстырады: «Этнос  жəне  оның  тілін  біртұтас, 

өзара тығыз байланысты құбылыс деп қарасақ, тіл қоғамда тек сол 

этностың қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар 

оның (этностың) бүкіл рухани, мəдени байлығының куəгері іспетті 

барлық  болмысы  мен  өмір-тіршілігінің,  дүниетанымы  мен  əдет-

ғұрпын бойына сіңіріп, ата мұрасы, асыл қазына ретінде ұрпақтан-

ұрпаққа жеткізіп отыратын қызметі тағы бар» [19, 34]. 

Тілдің  өз  бойында  этномəдени  мұраларды  сақтаушылық  қыз-

меті туралы пікір жалғастығын ғалым Н. Уəлиевтің мына тұжыры-

205

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

мынан  табамыз: «Тіл – өмір  шындығы.  Сол  шындықты  уақыт 

қалдырған қатпарлардан аршып ала білсек, шежіредей сыр шертіп 

тұрады. Өмірде болған нəрсе тілде де із тастамай кетпейді. Сондай 

іздің сорабын асыл мұрамыздың тілінен де кездестіреміз» [20, 40].

Қазақ  тілі  лексикасындағы  əртүрлі  тақырыптық  топтар  мен 

қабаттар  Ə.  Қайдар,  Е.  Жанпейісов,  М.М.  Копыленко,  Н.  Уəли, 

Р. Шойбеков, Г. Смағұлова, Е. Керімбаев, Қ. Рысберген, С. Сəте-

нова,  Р.  Иманалиева,  А.  Мұқатаева,  Қ.  Ғабитханұлы,  Қ.  Аронов, 

Ұ. Ержанова, А. Жылқыбаева, Т. Жаубасова, А. Оқа, Ə. Алмауыто-

ва жəне т.б. еңбектерінде этнолингвистикалық тұрғыда жан-жақты 

сипатталған жəне əлі де жалғасуда.

Қазіргі  қазақ  қоғамындағы  маңызды  ерекше  сипатқа  ие  бол-

ған  ұлттық  мүдделі  мақсаттың  бірі – халық  рухын,  оның  өзегі 

мəдениетті  жаңғырту.  Себебі,  мəдениет  адамның  ақыл  ойы  мен 

еңбегі жемісінің тізбектері, дəлірек айтқанда, «материалдық жəне 

рухани  құндылықтар  жүйесі» (Э.  Тэйлор).  Көптеген  мəдениет-

танушы ғалымдардың пікірінше, «мəдениет – дүниенің бөлшектері 

болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, 

дін жəне т.б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе» (Ю. Лотман). 

Осымен байланысты мəдениеттің таңбалық негізі тілмен, рəміздік 

жүйедегі ұлттың психологиялық түрімен, сакрализация тəсілімен 

сипатталады.  Соның  ішінде  мəдениеттің  коммуникативтік,  мұра-

герлік  табиғатына  сəйкес  оның  ашық  жүйе  ретінде  сақталуы, 

кейінгі  ұрпаққа  жетуі,  жаңғыруы,  танымы  игерілуі,  жетілуі  тіл 

арқылы іске асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағытта-

ғы зерттеулерінде нақты дəйектелуде. Себебі, ашық жүйе ретіндегі 

белгілі бір этностық (ұлттық) ұжымда мəдени коммуникацияның 

іске  асырылу  құралдарының  дені  (таңбалар  жүйесі,  рəміздер, 

əдет-ғұрыптар, материалдық өндіріс туындылары, т.б.) тіл арқылы 

қызмет етеді де, мəдениетті тарихи-əлеуметтік процесс ретінде си-

паттайды.

Атап айтқанда, тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен 

бірге адам болмысының, оның мəдениетінің көрінісі. Өйткені мə-

дениеттің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды. Осы-

ған орай тіл тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, соны-

мен бірге коннотативті (белгілі бір əлеуметтік, мəдени, танымдық 

мəні бар) құрал.

206

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

Демек,  тіл  бірден  бір  коммуникативтік  құрал  ғана  емес,  тіл-

дік  қарым-қатынас  негізінде  мəдениетті  де  анықтайтын  кешенді 

ұғым. Сондықтан тіл арқылы мəдениетті танытуда аксиологиялық 

(құндылықтар  теориясы),  психолингвистикалық  жəне  герменев-

тикалық (түсіндірмелік) қағидаларға сүйенеміз.

Соның  негізінде  ұлттық  мəдениеттің  мəні  ұлттық  санада 

ұжымдық (этностық) тұтастық, əлеуметтік интеграция, рухани ке-

ңістік  қалыптастырумен  сипатталады.  Оның  айқын  көріністері 

сакрализация тəсілі мен ұлттық психологиялық негіздегі сан қыр-

лы  рəміздік  жүйе  мен  тілде  көрінеді.  Соның  нəтижесінде  мəде-

ниеттің негізгі арқауы сақталады, жаңа сапада жаңғырады, ұрпақ-

тан ұрпаққа жетеді.

Шын мəнінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мəдени мұралар-

ды игеру, қабылдау, əрі қарай дамыту арқылы жүзеге асады. Атап 

айтқанда, мəдени ақпараттар салт-дəстүр, əдет-ғұрып, т.б. рəміздік 

жүйемен қатар тіл арқылы, сөз өнері, сөз мəдениеті арқылы жүзеге 

асады.

Э. Кассирер, З. Фрейд, т.б. зерттеулеріне сүйеніп, ХХ ғасырдың 

екінші жартысынан бастап батыс ойшылдарының зерттеулерінде 

мəдениетті  тілмен  теңдестіре  қарау  əдісі  кең  өріс  ала  бастады. 

Нақты айтқанда, тіл тек коммуникативтік құрал ғана емес, мəдени 

коммуникацияны да іске асырушы негізгі тетік, мəдениеттің өзінде 

метатіл деп қарастыратын үрдіс белең алуда.

Осы тектес қағидаға сай қазақ тіл білімінде тіл мен мəдениет 

сабақтастығындағы  зерттеулер  мəдениеттің  өзін  метатіл  деп 

анықтап,  оның  коммуникативтік,  кумулятивтік,  əлеуметтік  қыз-

меттерін  талдауға  қазақ  тіл  білімінде  ерекше  назар  аударылуда. 

Осы тұрғыдан қарағанда, мəдениет метатілін этномəдени негізде 

сипаттайтын өзекті арналар – тілдік деректерді этнолингвистика-

лық, лингвомəдени, əлеуметтанымдық жүйеде зерттеу.

Осы  салалардағы  мəдени  лексиканың  (əрі  қарай – МЛ)  жаң-

ғырып, танылуына кейінгі тарауда арнайы тоқталамыз.

Қазақ тіліндегі МЛ-ның түркі тілдер жүйесінде 

жаңғыртылуы

 

Қазақ  тілінің  қазіргі  өркениетіміз  бен  мəдениетіміздің  жəне 

ұлтымыздың  қалыптасуында  негізгі  ұйыстырушы,  ұйытқы  бол-

207

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

ғандығы  белгілі.  Қазіргі  қазақ  тілінің  қалыптасу  тарихын,  даму 

жолдарын зерделеу – тек тілді зерттеу тұрғысынан ғана емес, со-

нымен бірге ұлттық, мемлекеттік, жалпы азаматтық міндет, парыз 

болуымен қатар, тарих пен мəдениетіміздің өткен жолын танып, та-

разылап, келешектегі даму бағдарларын анықтауға септігін тигізер 

мүдделі  қажеттілік.  Осымен  байланысты  бабаларымыздың  өткен 

тарихтағы асыл мұраларын танып білуге қатысты іс-шараларының 

нəтижесінде  ескі  қазақ  тілінің  жазба  үлгілерін  игерудің,  жоғын 

іздестіріп ғылыми айналысқа тарту ісінің маңызы өте зор. Өкінішке 

орай,  ескі  қазақ  жазба  тілінің  ХV-XVII  ғасырлардағы  жай-күйін 

танытатын жазба нұсқалардың көпшілігі бізге жетпеген, ал басым 

бөлігі түрлі объективті, ішінара субъективті жағдайларға байланы-

сты шетелдік мұражайлар мен кітапханалар қорында жатыр.

Осы  кезеңдегі  тіл  тарихын  зерттеушілер  Қазақ  хандығы  өз 

алдына  шаңырақ  көтерген  қазақ  мемлекеттігінің  хандық  жүйесі 

тұсындағы тарихи жазба мұралардың көпшілігі толық сақталмай, 

келешек ұрпаққа көбі жетпей қалғанын атап көрсетеді. Түркі тайпа-

лары тілінің көнелік белгілері, ерекшеліктері V-VIIІ ғасырлардағы 

Орхон-Енисей,  одан  кейінгі  көне  түркі,  ұйғыр,  араб  жазулы  жə-

не т.б. жазба ескерткіштерде сақталғаны белгілі. Əсіресе, «шаға-

тай  тілінде  орындалған»  деп  танылып  жүрген  жазба  ескерткіш-

тер – көптеген  түркі  тілдес  халықтарға  ортақ  тіл.  Сондықтан 

қазақ  ру-тайпалары  дербес  мемлекет  құрып,  өмір  сүре  бастаған 

ХV-XVI  ғасырларда  төл  жазба  дүниелердің  қажеттілігі  туды.  Ол 

тілдік нұсқалар – хан жарлықтары, хан-сұлтандарының өзге елдер-

мен қарым-қатынас жасау саласындағы құжаттары, жеке ірі тұл-

ғалардың немесе əулеттердің кейінгі ұрпақтарына ата-бабаларын 

танытатын шежірелер.

Орта  ғасырдың  соңғы  ширегіндегі  қазақ  тілінің  жай-күйіне, 

тілдік  ерекшеліктеріне  тілші  ғалымдар,  мəдениет,  қоғам  қайрат-

керлері  үнемі  назар  салып,  түрлі  жанрларда  орындалған  ізденіс 

жұмыстарына арқау етіп келеді. Осы бағытта зерттеулер жүргізіп, 

келелі  пікірлерін,  тұжырымдарын  ұсынған  Ш.  Уəлихановтың,  

А. Байтұрсынұлының, М. Тынышпаевтың, Қ. Жұбановтың, Н. Сау-

ранбаевтың, Ə.Марғұланның, Б. Кенжебаевтың, С. Аманжоловтың, 

Р. Сыздықованың, Ə. Қайдардың, Ə. Құрышжанұлының, Б. Əбіл-

қасымовтың,  Ə.  Ибатовтың,  М.  Сабырдың,  Е.  Өмірбаевтың,  т.б. 

еңбектерін атап өтуге болады.

208

Қазақ тіліндегі этномəдени атаулар

Жеке тілдердің даму кезеңінің келесі саты сайын өзіндік ерек-

шеліктері күшейіп отыратынына қарамастан, түркі тілдері өзінің 

ұзақ даму барысында ортақ лексика қорын сақтап қалды. Өзіндік 

дамудың  күшейе  түскен  ішкі  жəне  сыртқы  заңдылықтарының 

əсерінен əрбір түркі тілі (соның бірі – қазақ тілі – Ж.М.) бірте-бірте 

өзіне ғана тəн сипатқа ие бола бастайды. Ол қасиеттердің кейбіреуі 

тілдердің  бір  тобына  ортақ  болса,  екінші  бір  топ  тілдерден  осы 

қасиеттерімен ерекшеленеді.

Қазақ  тілінің  қалыптасуына  қатысты  ұзақ  уақыт  бойы  қып-

шақтардың  бірігуінен  туған  лексикалық  ортақтық  пен  айырма-

шылықтарды анықтаудың мəні ерекше.

жүктеу/скачать 2,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: