Жай, екпінсіз айтылған бұйрық және тілек мәнді сөйлемнен кейін
Әже, сізден Алла разы болсын.
3
Драмалық шығармада кейіпкер атынан кейін
Нұрхан. Міне, міне, әлгі мен айта беретін ауыл!
Мүсірепов. (құлазып) Қыбыр еткен жан жоқ. Ит те үрмейді.
4
Драмалық шығармада автордың түсінігі ретінде айтылған ремаркадан кейін жақша ішінде
Нұрхан. Кім бар? (Айқара есікті итеріп ашады.) Кім бар?
5
Адамның аты-жөні, тегі қысқартылғанда
Ғ.Мүсірепов / Ғ.М. Ғ.Мұстафин / Ғ. Мұст.
6
Газет-журнал атауын шартты түрде қысқарт-қанда
“Қ.Ә.” (“Қазақ әдебиеті”)
7
Кейбір сөздер шартты түрде қысқартылғанда
тағы басқалар – т.б.
тағы сол сияқты – т.с.с.
тағысын тағылар – т.т.
8
Ғасыр, жыл, сағат, минут, секунд сөздері қысқартылғанда
А.Яссауи кесенесі (XII ғ.) –Қазақстандағы үлкен тарихи мұралардың бірі.
ЛЕП БЕЛГІСІ
Қойылатын орны
Мысалы
1
көтеріңкі дауыспен айтылған лепті сөйлем мен бұйрықты сөйлемнен кейін
Шіркін, қандай керемет!
Тарт қолыңды!
2
көтеріңкі дауыспен бұйыра, өтініш білдіре айтылған сөйлемнен кейін
Қалағаныңызды алыңыз! – деді Ботагөз жадырап, бір жақсылық хабар күтіп.
3
ұранды сөйлемнен кейін
Жасай бер, көркейе бер, менің Қазақстаным!
4
көтеріңкі дауыспен айтылған қаратпа, одағай сөздерден кейін
– Қарағым! Қанатым! Енді қайтейін! Қолымнан келгені осы.
5
көтеріңкі дауыспен “жоқ”, “иә” деген сөздерден кейін
– Жоқ! Қайтсең де тауып әкел!
6
сәлемдескенде айтылатын, ішінде сұраулық шылауы бар тіркестерден кейін
− Амансың ба, қарағым! – деп қария балаға қарады.
СҰРАУ БЕЛГІСІ
Қойылатын орны
Мысалы
1
сұраулы сөйлемнен кейін
Ақшам қайда? Менің бұл ісім сауап емес пе? Толық байлық қайтсең табылады?
2
сөйлемдегі белгілі бір сөздің мәні оқушыға түсініксіз, неге олай деген күдік туғызғанды аңғарту үшін сол сөзден кейін жақшаға алынып қойылады
"...Пысық деген ат (?) шықты" – деген тармақ 1909 жылғы кітапта
"...Пысық деген ант шықты",– деп жарияланған.
КӨП НҮКТЕ
Қойылатын орны
Мысалы
1
Айтылуға тиісті ой аяқталмай қалғанда сөйлем соңында көп нүкте қойылады.
"Иә, көз – қорқақ, қол – батыр. Бісміллә, береке..." Сонымен бастап та жіберді. Осыдан қара кешке дейін... Жә, мен шамалы кідірейін-ші, әңгіме басы әріден болсын.
2
сөйлеуші қысылып сөйлей алмай қалғанда, асығыс айтқанда, ойдың бөлінуіне байланысты дауыс ырғағындағы кідірісті білдіру үшін
- Е, не қыл дейсің маған. Бала... ыһ... тартып жіберші мына шетін, көтерсейші басыңды... мықтап ұста... ешқайда кетпес, оралар... Туып-өскен жері, елі...Ұста деймін, қаттырақ ұста. (Т.Әбдіков)
3
Біреуден алынған цитатаның не алдынан, не соңынан немесе сөйлем, сөз қалдырылған жерге қойылады.
... Дүние де өзі, мал да өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
4
Айтуға қолайсыз тұрпайы сөздің орнына
Қарашы мына ... бүлдіргенін! Басыңнан салып қалайын ба осы?!
5
Ескі қолжазбаларда көрінбей өшіп қалған жерлерге
Қиын тиді оларға
Аз кісі-ақ қайтып санарға.
...........................................
(Абай)
ҮТІР
Қойылатын орны
Мысалы
1
Бірыңғай мүшелер жалғаулық шылаусыз келгенде
Қайрат, ақыл, жүрек – үшеуі ғылымға жүгініпті.
2
бірыңғай мүшелердің арасында жалғаулық шылау қайталанып тұрса5
Не дүниеде, не ахиретте не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын – мен.
3
Оңашаланған айқында-уыштың екі шетіне
Мен, Әсетов Орман, осы істі мойындаймын.
4
Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдер арасына
Қазанға қарамай асықса да, әңгімемен біраз отырып қалды.
5
Төл сөз хабарлы сөйлем болса, автор сөзі алдынан (артынан) үтір, сызықша қойылады.
– Жеңеше, – деді кетерінде, – кірпіш тауып қойыңыз.
6
Оқшау сөз (қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай) сөйлем басында келсе, одан кейін; сөйлем ортасында келсе, екі шетіне; сөйлем соңында келсе, алдына үтір қойылады.
