Қазақ тілінің сөзжасам уәжділігі А. Б. Салқынбай – ф.ғ. д., профессор І. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы
жүктеу/скачать 0,78 Mb.
|
Дәріс -әдістемелік оқу құралы. 2022
- Бұл бет үшін навигация:
- Семантикалық сөзжасам парадигмасы дегеніміз (ССП)
| Семантикалық сөзжасам Семантикалық сөзжасам
парадигмасы негізінен бір буынды түбірлердің мағыналық дамуы арқылы жасалады. Бір буынды түбірлердің қазіргі тілімізде заттық және қимылдық мағынасының болуы – конверсиялық дамудың яки семантикалық сөзжасамның нәтижесі. Қазіргі қазақ тілінде семантикалық сөзжасам процесі негіздің аясында іске асады. Семантикалық сөзжасамдық процесс тек бір таңбаның мағыналық дамуы негізінде болғандықтан, оны парадигмалық деңгейде қарау дұрыс нәтижелерге қол жеткізеді. Семантикалық сөзжасам парадигмасы дегеніміз (ССП) – түбірлес сөздердің мағынасы арқылы бір деривация деңгейінде тұлғалық өзгеріссіз жасалған туынды атаулардың жиынтығы. Бір себепші негіз арқылы пайда болған туынды сөздердің мағынасы бір-бірінен бөлек бола алмайды, түбірлес сөз ретінде мұндай туынды атаулар мағынасы жақын, сабақтас, мәндес болады. Мұның өзі семантикалық сөзжасамның омоним ұғымымен шектесе алмайтынының белгісі. Сөз мағынасының семантикалық сөзжасам жолымен жаңа доминант мағынаға өтуі аз ғана уақыт мөлшерінде іске асатын құбылыс емес. Болмыстың жақын, мәндес белгілері мен қасиетін таңбалау үшін, сөйлеуде, лебізде бірте-бірте пайда болатын тілдік процесс. Семантикалық сөзжасам парадигмасын анықтау және оның ішкі семантикалық құрылымын пайымдау оңай емес. Тұлғалық жағынан дараланбай, тек мағыналық жағынан ғана ерекше номинативті сема иеленетін, сөйтіп жеке ұғымды атайтын мұндай тілдік таңбаның айырымын бағамдау контекстегі қызметі арқылы ғана бағамдалады. Семантикалық сөзжасам арқылы жасалған атаулар парадигмалық шеп құрай алады. Бұл парадигмалық шеп кейін жеке сөзжасамдық тізбек жасап, әртүрлі грамматикалық категориямен түрлене береді. Парадигмалық шепке ену үшін сөздің ерекше номинативті мағынасы болып, туынды атау ретінде танылуы қажет. Яғни парадигмалық шептегі сөздердің мағыналарында сөзжасамдық мағына болуы шарт. Мысалы: кеңес-кеңес-кеңес, кесек-кесек-кесек, кеш-кеш, көсеу-көсеу, құн-құн, керней-керней, т.б. Сөзжасамдық парадигмалық шеп дегеніміз – семантикалық сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған номинативті туынды сөздердің парадигмалық қатардағы жиынтығы. Семантикалық сөзжасамдық парадигмалық шепке енетін туынды сөздердің заттық не ұғымдық мәні тек контекстегі қызметі арқылы белгілі тұлғалармен валенттілік негізде тіркескенде айқындалады. Семантикалық сөзжасам негізінде жасалған атаулар морфологиялық тұлғалармен түрленіп, сөйлеуде қызмет атқарғанда ғана негізгі мағыналары айқындалады. Яғни мұндай сөздердің туынды мағынасы олардың грамматикалық түрленуі негізінде контесте айқындалады. Мысалы: Бұлар өзара кеңесіп отырды. Ауданда үлкен кеңес ашылмақ. Кеңес үкіметі орнап, кедейдің көзі ашылып-ақ қалып еді. Келтірілген мысалдардағы кеңес сөзінің әртүрлі туынды семалары сөйлем ішінде айқындалып тұр. Бірінші сөйлемдегі кеңес сөзінің мағынасы – “ақылдасу, пікірлесу”, іс-әрекеттің қимылы. Екінші сөйлемде “кеңес” сөзі – мәжіліс, жиналыс мағынасында жұмсалып, атаудың екіншілік мәнін анықтайды да, туынды мағынаны таңбалайды. Үшінші сөйлемдегі “кеңес” атауы “саяси ұйым” мағынасында жұмсалып, туынды мәнге ие болған. Демек, атау тұлғалық жағынан өзгеріске түспей-ақ, контексте ерекше сема иеленген. Семантикалық сөзжасам нәтижесінде жасалған атаулардың қай сөз табына жататыны мен грамматикалық сипаты морфологиялық парадигма арқылы түрленгенде немесе синтаксистік валенттілік негізінде сөйлем ішінде қызмет атқарғанда анық көріне алады. Семантикалық сөзжасам нәтижесінде туындаған атаулардың өзек семасы, ортақ семасы сақталады. Олар бір-біріне омоним бола алмайды. Түбірлес сөздер ретінде олардың түпкі мағыналарының ортақтығы шалғай семантикалық өрісте сақталады. Семантикалық сөзжасам тәсілі арқылы бір денотаттың іс-әрекеттік, заттық, сапалық мағыналарын таңбалауға болады. Атаудың уәжделу заңдылығына сәйкес, семантикалық сөзжасамдық тәсіл бойынша жасалған таңбалар бір денотаттың атауына, қимылына, сапалық белгісіне не қасиетіне қатысты болады. Бұл әсіресе бір буынды түбірлердің семантикалық дамуы арқылы жасалған атаулардың табиғатынан айқын танылады. Семантикалық сөзжасам нәтижесінде жасалатын атаулардың ерекше семасының орнығуы уақытқа да тәуелді. Атаудың номинативтік мағынасының жасалуы, халық дүниетанымында қабылдануы уақыт факторы мен заманға сай болатын әлеуметтік факторларға, ғылым мен білімнің даму деңгейіне тікелей байланысты. Яғни сөздің ерекше номинативтік белгілерге ие болып, жаңа туынды мағынаға ие болуы уақыт шегінде болатын әлеуметтік-саяси өзгерістермен де астасып жатады. Мысалы: хакім-әкім-әкім, өкім-өкім, бұйрық-бұйрық, т.б. атаулар саяси қоғамдық термин ретінде қалыптасса, зейін-зейін, болмыс-болмыс, таным-таным, сезім-сезім, түсінік-түсінік, түйсік-түйсік т.б. атаулардың семантикалық дамуы арқылы психологиялық терминдер түзілген, өздік-өздік, есім-есім, шылау-шылау, үстеу-үстеу, анықтауыш-анықтауыш, сан-сан т.б. – лингвистикалық терминдер; баға-баға, сапа-сапа, құн-құн, т.б. атауларының мағыналық дамуы арқылы экономикалық терминдер қалыптасқан. Төл сөздердің мағыналық дамуы арқылы жасалған мұндай термин сөздерді конверсияның жемісі деп қарастырамыз. Олардың мағыналық құрылымында семалық өзгерістер болады, терминдік мән алып, ерекше номинативтік қалыпқа түсіп, екіншілік мағына иеленеді. Дегенмен, себепші негіз бен екіншілік мағына арасында ортақ мағына мен өзек мағына толық сақталады. Мысалы: “болмыс” сөзінің негізгі мағынасы Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде былайша түсіндіріледі: Дене-бітім, тұла бой. жүктеу/скачать 0,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|