Қазақ тілінің сөзжасамы А. Б. Салқынбай – ф.ғ. д., профессор І. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы

-тас, -тес, -дас, дес, -лас, -лес

жүктеу/скачать 0,77 Mb. бет 28/43 Дата 18.04.2023 өлшемі 0,77 Mb. #83899

Бұл бет үшін навигация:

• -ай, -ей ( кейде –ғай, -гей)
• -ар, -ер, -р.

-тас, -тес, -дас, дес, -лас, -лес. Құрамы екі -та және –с тұлғаларынан тұрғандықтан, мағыналық құрылымы да күрделі келеді. –Та, -те тұлғасының сөзжасамдық мағынасына –с формасының ортақтықты білдіретін мәні қосылады. –Тас, -тес сөз тудырушы тұлғасы та+с, те+с (етістік тудырушы жұрнақ+ортақ етіс) жұрнағымен тұлға жағынан бірдей, мағынасы жағынан ұқсас болғанымен, екеуі бірдей емес. -Тас, -тес сөз тудырушы тұлға атауға жалғанып, екіншілік мағына туғызғанда құрамы тұрақты болады да, ажырағанда мағына жасалмайды. Сондықтан да, А.Ысқақов мұндай тұлғаларды құранды жұрнақ деп атаған. Мысалы: көмектес, ақылдас, айлас, мұңдас, құрбылас, достас, сырлас, дәмдес, елдес, пікірлес т.б. -дат, дет, -лат, -лет. Құрамы –да және –т тұлғаларынан құралған, мағынасы жағынан да күрделі құранды жұрнақ. Іс-әрекеттің еселену, жиілену семасын туғызады: : тездет, жылдамдат, желдет, селдет, талдат, т.б. -а,-е. Сөзжасамдық мағына туғызатын бұл СТТ қазіргі тіліміздегі көсемше тұлғасымен тарихи сабақтас, шығу тегі бір, қимыл есімдерінің функциональдық-семантикалық дамуының нәтижесі ретінде танылады. -а,-е тұлғасы заттық мағыналы сөздерге жалғанып, іс-әрекеттің басталатынын, енді басталғанын көрсетеді. іс-әрекеттің тез туу, басталу семасы: ата, деме, аса, жаса, біле, тіле; іс-әрекеттің, қимылдың қозғалысы семасы: ойна, жадыра, өрте, сына, теңе, қина, жина; іс-әрекеттің қайталану, қосарлану семасы: салдыра, сылдыра, түзе, жарқыра, т.б. -ай, -ей (кейде –ғай, -гей) сөз тудырушы тұлғасы -а және -й жұрнақтарының қосылуы негізінде қалыптасып, күрделі сөзжасамдық мағына үстейді. –Қар, -кер тұлғасы арқылы негізделіп, жіктеліп шыққан тұлға болғандықтан, семантикалық-генетикалық сабақтастық сақталады: көркей, марқай, қартай, сарғай, қарай, күнгей, молай, көбей, азай, т.б. - қар, -кер, -ғар, -гер – ежелгі сөзжасамдық тұлғаның бірі. Әртүрлі дыбыстық өзгерістердің нәтижесінде құрамы өзгеріп, бірнеше СТТ-ның жіктелуіне негіз болған. Қазақ тіліндегі –ар, -ер, -ай, -ғыз тұлғалары осы формадан жіктеліп шығып, өзіндік семаға ие болған деген ғылыми пікір бар. іс-әрекеттің белгілі субъекті арқылы орындалатынын көрсететін сема: басқар, атқар, теңгер, суғар (суар), (“іскер” сөзі осы тұлғаның лексикалануы арқылы қалыптасқан); іс-әрекеттің орындалуын қалау семасы: ескер, жеткер, т.б. -ар, -ер, -р. Жоғары атап өткеніміздей, -қар тұлғасы арқылы жіктелген СТТ. Негізінен бұл СТТ-ның сөзжасамдық мағынасында сындық ұғымды таңбалайтын атауларға жалғану қабілеті мол. Мұндай семантикалық қасиеті –ар, -ер, -р есімшесімен генетикалық байланыстың бар екенін көрсетеді. Мысалы: қызар, жасар, көгер, жақсар, тазар, жаңар, ескір, ұзар, қысқар т.б. жүктеу/скачать 0,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу: