Қазақстан аумағындағы көшпелі мал шаруашылығы

Археолог К. Ақышевтің пікірі бойынша, Қазақстан жерінде көшпелі мал шаруашылығының
қалыптаса бастауы қола дәуірінің соңы, темір дәуірінің басына, яғни б.з.д. IX—VII
ғасырларға дәл келеді. Осы кезден бастап, Орталық, Батыс Қазақстан жерінде меридиан
бойымен көшу, ал Шығыс Қазақстан мен Жетісуда қыста жазықтар мен қар аз түсетін
таулардың қойнауын қыстап, жазда биік таулы жайлауларға көшу қалыптасқан. Оңтүстік
Қазақстан аймағында ерте заманнан-ақ көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы
шаруашылық пен тұрмыс орын алған. Төңкеріске дейінгі кезде қазақтардың
шаруашылығының басты саласы мал өсіру болды. Қазақтардың негізгі байлығын қой мен
жылқы құрайтын. Көшпелі қазақтың дәулеті мен атағы жылқысының санымен өлшеніп,
есептелетін. Жылқының шаруашылықтық маңызы зор болғандықтан көшпенділер үшін
оның алатын орны ерекше. Бәрінен бұрын жылқы төзімді әрі жыл бойы жайылып шығуға
бейімді жануар болып табылады. Жылқы өсіру көшпелі шаруашылық жүргізуге аса
ыңғайлы етті. Жылқы көшпендіге жаз мезгілінде жақсы сақталатын дәмді де жұғымды ет,
көне замандардан күні бүгінге дейін жеткен сүйікті сусынымыз – қымыз әзірленетін сүт,
көшпендіге өте қажетті берік арқан есуге керекті қыл, аяқ киім үшін былғары беретін. 

Мал шаруашылығының типтері
1.Көшпелі шаруашылық
Көшпелі мал шаруашылығы Маңғыстау, Батыс, Орталық Қазақстан аймағында
басым болған. Бұл аймақтарда қыстаусыз көшпелілермен қатар қыстауы бар
көшпелілер де болған. XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы деректерге
қарағанда, көшпелілік Маңғыстау, Темір уездеріндегі адайларда, Атбасар уезін
жайлаған бағаналыларда, ІҚазалы, Ырғыз, Торғай, Қапал уездерін мекендеген
кейбір руларда жақсы сақталған. Батыс, Орталық Қазақстанның кейбір жерлерінде
тастан, балшықтан, ағаштан салынған қыстауы болмаса да, қыста ұзақ уақыт
көшпей, бір жерді паналап отыратын көшпеліліктің түрі болған.
Б.з.д. 1-мыңжылдықтың орта шеніне жататын, бір жерде шоғырланған Қараоба,
Тасмола, Сыпыраоба, Қарабие деп аталатын рулық қауымдық зираттар осындай
ұзақ қыстап отыратын жерлерге салынған сияқты. Бұл тайпалардың негізгі
түліктері қой, жылқы, түйе болған.

2.Жартылай көшпелі шаруашылық
Қазақстанның кейбір жерінде ерте заманнан-ақ жарртылай көшпелі мал
шаруашылығы да қалыптасқан. Жартылай көшпелі деп көктем, жаз, күз мезгілінде
жайылымның ыңғайына қарай жылжып көшіп отырып, қыста дайын қора-жайы бар
қыстауларда қыстайтын мал шаруашылығын айтады. Мал шаруашылығының бұл түрі
сақ-үйсін заманында-ақ дала мен таулы аймақтарда қалыптаса бастады. Мұндай
аудандарға Жетісудың, Шығыс Қазақстанның тау етектеріндегі аймақтар жатады. Бұл
аймақты мекендеген халық малды жазда биік таулы жайлауда бағып, қыста тау
етегінде, тау қойнауындағы қыстауларда қыстатып күн кешкен. Кейде олардың
қыстаулары Алтай, Тарбағатай сияқты биік таулармен сілемдесіп жаткан аса биік
емес, қары аз Қаратауда болатын. Жартылай көшпелілікпен айналысқан көшпелілер
қыстау маңындағы ұсақ өзен, бұлақтардың жағасына егін салатын. Олардың негізгі
дақылдары: тары, арпа, бидай. Жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан
тайпаларда қой, жылқымен қатар сиыр малы да өсірілді.

Орта ғасырларда Ертіс бойы мен Жетісудағы отырықшы қоныстарда, кішігірім қалаларда
суармалы егіншілік болған. Жартылай көшпелілерде егіншілік, отырықшылықтың белгілі бір
нышаны болғанымен, негізгі шаруашылығы — мал бағу, ал тұрмысы көшпелілікке бейім болды.
Отырықшы мал шаруашылығы Оңтүстік Қазақстандағы, Сыр, Шу, Талас, Арысөзендері
бойында, Қаратаудың оңтүстік беткейінде қалыптасып, таралды. Оларда мал
шаруашылығымен қатар суармалы егіс, жауын суымен шығатын егіншілік жақсы дамыды.
Соғды мен Ферғананың отырықшы мәдениетіне бұл елдердің көршілес жатуы оларда ертеде-
ақ отырықшы мәдениеттің пайда болуына әсерін тигізді. Сақ заманының өзінде Оңтүстікте
Шырық-Рабат, Бәбіш-Молда, Баланды сияқты бекіністі қалашықтар қалыптасты.
Отырықшы мал шаруашылығының қалыптасуы, әсіресе б.з.д. 1-мыңжылдықтың бас кезіне дәл
келеді, осы кезде бұрынғы көшпелі, жартылай көшпелі мал бағушы қауымдастық біртіндеп
отырықшылыққа көшуге айналды. Осы кезден бастап, бұдан кейінгі ерте орта ғасырлар
дәуірінде бұл аймақтарда үлкен отырықшы қоныстар мен қалалар қалыптаса бастады.
Дегенмен осы қоныстар мен қалалардың сыртында, маңайында жартылай көшпелі, отырықшы
малшы қауымдар аз болған жоқ.
3.Отырықшымал шаруашылығы 

Жануарлар үнемі жаңа жайылымдарға мұқтаж болғандықтан, малшылар жылына бірнеше рет бір
жерден екінші жерге көшуге мәжбүр болды. Көшпелілер арасында ең көп таралған тұрғын үй типі -
әдетте жүнмен немесе былғарымен (киіз үй, шатыр немесе шатыр) жабылған, жиналмалы, оңай
тасымалданатын құрылымдардың әр түрлі типтері. Тұрмыстық ыдыстар мен ыдыс-аяқтар көбінесе
сынбайтын материалдардан (ағаш, былғары) жасалған. Киім мен аяқ киім, әдетте, былғарыдан,
жүннен және жүннен, сонымен қатар жібектен және басқа да қымбат және сирек кездесетін
маталар мен материалдардан жасалған. «Ат спорты» құбылысы (яғни жылқылардың немесе
түйелердің көп болуы) көшпелілерге әскери істерде айтарлықтай артықшылықтар берді.
Көшпенділер ауылшаруашылық әлемінен оқшау өмір сүрген жоқ, бірақ олар әсіресе
ауылшаруашылық халықтарының өнімдеріне мұқтаж болмады. Көшпелілерге кеңістікті және
уақытты нақты қабылдауды, қонақ күту әдет-ғұрпын, қарапайым және төзімділікті, ежелгі және
ортағасырлық көшпенділер арасында соғыс культтарының, жауынгер-атқыштың, батыр ата-
бабалардың болуын болжайтын ерекше менталитет тән, олар өз кезегінде ауызша
шығармашылықтағы сияқты көрініс тапты ( батырлық эпос), ал бейнелеу өнерінде (жануарлар
стилінде) малға табынушылық қатынас - көшпелілер тіршілігінің негізгі көзі. «Таза» деп аталатын
көшпенділер (үнемі көшпенділер) аз екенін ескеру керек (Арабия мен Сахара, моңғолдар мен
Еуразия даласындағы кейбір басқа халықтардың көшпелілерінің бөлігі).

жүктеу/скачать 343,12 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: