Ресей патша әкімшілігінің Қазақстандағы ХҮІІІ-ХІХ ғ.басындағы саясаты

Сол кездегі басқару жүйесінің әкімшілік құрлымның қазақ даласындағы бірі Орынборлық жүйенің сипатына тоқталсақ:1. Орынборлық жүйе,- шекаралық басқару жүйесі.Қазақтар Ресей құрамына бодан болып қабылданғаннан бастап патша үкіметі қазақ халқының ішкі өміріне араласпады.Көздеген басты мақсаттары шекаралық барымтаны тоқтатып тынышталдыру және орыс-қазақ айырбас- сауда қатнасын жүзеге асырып, қазақ даласы арқылы Орта Азияға сауда- саттық қатнасын орнату болды. Бұл басты мақсаттарының негізінде көп жылдық саяси- экономикалық мәні бар ресейлік сыртқы саясатының мәні жатты оны жүзеге асыру үшін шекара барымтасын тоқтату керек болды. Қазақ даласы арқылы Орталық Азияға сауда керуендерін жүргізу үшін қазақ даласының қауыпсыз аймаққа айналдыру керек болды.

Қазақ даласымен Орта Азиямен сауда қатнасын жолға қою арқылы.1.Патша өкіметінің қазынасын байыту. 2.Қазақ даласымен, Орта Азияны Ресейдің тауар рыногына айналдыру. 3.Экономикалық қатнас жасау арқылы түбінде экономикалық тәуелді етуге қол жеткізу. Айырбас-сауда арқылы қазақ даласының байлығын Ресей империясының өндірістерінің өте арзан шикізат көзіне айналдыру еді.Осы мақсаттарын іске асыру бағытында ХІХғ. І ширегіне дейінгі барлық ресми үкімет жарлықтары, статтық кеңесші Кириловка берілген 1734 ж. нұсқаудан бастап. Қазақ даласында «тыныштық орнату », «татулық орнатуға» бағытталды және қырғыздарды (қазақтар Ө.И.). «шын мәніндегі бағынған қол астындағы азаматтыққа келтіру» делінген.

Қазақ даласындағы басқару басындағы дәстүрлі хандық билікті бірнеше рет өзгертіп бақты. Патша үкіметінің қазақ даласындағы басқару саясатының мәні. М.Вяткин пікірінше: 1811 ж. Елек өзені бойында бекіністер салуға патша үкіметі шешім қабылдайды. Бұл шешімдері 1821ж. жүзеге асырылып Елек пен Жайық өзендерінің бойындағы шұрайлы да құнарлы жерлерді қазақтардан алу мен қатар қазақ мемлекеттігін жою ісі қатар жүргізілді.

... Ханның араласуымен жүргізілетін басқарудың ескі жүйесі шын мәніндегі бұрынғыдай билік күші жоқ хандықтын өзі патша әкімшілігін қанағаттандырмады ; патша өкіметі қазақтардың тәуелсіздігін толықтай жоюға жұмыстандығын» дәлелдейді.

Патша өкіметінің қазақ даласындағы басқару жүйесіндегі өзгерістер енгізуде мұрағат деректері;

«ақсүйектер элементтері арқылы әсер ету жүйесі басқарудың халыққа үлкен зиянын келтірді, пайдасынангөрі ықпалы күшті ордалықтар үкіиет алдындағы жауапкершілігімен өз халқының тарапынан жаны ашушылығын жоғалтқандықтан оларға енді екі жүзділік әрекет жасауларынан басқа ештеңе қалмағандығын жеткізеді».

Басқару жүйесінің мұндай кемшіліктері қазақ халқы үшінді тиімсіз болды.

Қазақтың дәстүрлі хандық билік хандық институттың беделі түсіп кеткенді. Бұл жөнінде Әйтеке бидің өсиетін жыр жолдарымен жеткізген Кожаберген жырау былай дейді:

Төреден Әйтеке би безін деді,

Келді ғой көсем сайлар кезің деді

Қазақты батыр көсем басқармаса,

Быт-шыт қылар жау қалмақ сезін деді

Хан сұлтан, төре күні өткен деді

Олардан ақыл- айла қалған деді.

Бұл жыр жолдарындағы Әйтеке би өсетінен байқанымыздай ақсүйек төре тұқымдарының билік басындағы саясаты қазақ халқының мемлекеттігін сақтап қалуға одан әрі билік жүргізудегі дағдарысқа ұшырағандығының ХҮІІІғ. басынан бастау алғанын жеткізеді. Мұнда Әйтеке би қара халықтан шыққан халық қамын ойлайтын халықтан шыққан шынайы ұлт мүддесін сақтап қазақ мемлекеттігін сақтап қала алатын халықтан шыққан тегі қарадан шыққан болса да заман талабына сай отаршылдық бұгауына түсуден сақтап қала алатын көсем керектігіне мұрагерлік хан билігінен бас тартатын уақыт жеткенін айтып кеткен.

Ресей империясы қазақ даласындағы басқару жүйесінің нәтижесіне көңілдері тоймай, түбегейлі өзгертуді басқару жүйесін реформалау арқылы түбегейлі өзгертуді қойды.

Бұрынғы өлке бастағы, барон Игельстром қазақ даласына тәртіп енгізу және мықты әкімшілік қажеттігін алға тартып, барлық күшті салуы императрица ІІ Екатеринаның оларға көніл бөлгеніне қарамастан аяқсыз қалды. Аяқсыз қалуының негізгі себептері, қазақтарды әкімшілік басқару ісінде және сот ісінде ІІ Екатерина мекемесінің губерниялық басқаруды жүзеге асырудағы халықтың тұрмыс салтдәстүрімен санаспағандығы және халықтың мінез құлқының ерекшелігін назарға алмағандығынан екінші жағынан қазақтардың реформаға байланысты наразылығы тууынан қорқуына байланысты патша үкіметтінің әрекетінен болған қорқуларынан еді.

Ордалықтардың Ресейге нақты тәуелділігінің жүз жылдығынан кейін Ресей патша үкіметінің ақыры көзі жетті, яғни халық және хан қазақ даласында бір тұтас органикалық бірлікті құрамайтынына, тіпті қарама қайшы мүдделері бар ханның болуы қазақ халқы үшіде сондай-ақ патша үкіметі үшінде зиянды болатын.

Хандық құндылық жойылды. Қазақ даласын әкімшілік басқарудың құрылымының бастамасы салынды.Бұл құрылым бойынша көшіп жүрген қазақтар Орынбор- Оралдық линияға, линиялар-дистанцияға, әрбір дистанциялар- ауылдарға. Осылайша әкімшілік құрылым үш бөлімге бөлінді. Бөлім басқармалары мен дистанция және ауыл бастықтары бірынғай қазақтардан тағайындалды.Қазақтарды басқарудағы басты билік Орынбор өлкесінің шекаралық коммисиясының қолына шоғырландырылды. Мұндай далалық құрылымды қалыптастыру кезеңі 1820 ж. Орынбор қазақтарын басқарудың жоғарыдан бекітілген Ереже жиынтығы 1844-ші жылы заңдастырылды.Бұл Ереже жиырмасыншы жылдары қабылданған шарларға тек қана қосымша енгізгені линиялық тұрғындар мен қазақтар арасына делдалдық үшін орыс шенеуіктерінен алты қамқоршы тағайындалды.Ал, 1859 жылы шекаралық комиссия, Орынбор қырғыздарының облыстық басқармасы болып атауын өзгертті және өзіне әкімшілік пен сот билігін қосты.

Басқарма төрағасы облыс басқармасы аталды, аса ерекше жағдайда болды: заң бойынша Ресейдің барлық жерінде губерния бастығының облыстық құқығы болмады. Дейтұрғанмен, басқару ісінің барысына жауапты болды. Облыс басқармасы, заң мәнінде облыстық басқарманың төрағасы бола тұра, облыстық басқармаға дейінгі қатысты барлық істе, генерал- губернатордың жеке өзіне тапсырылған істерден басқасына (ст.761т.ІІи 2 упр.Оренбургскими киргизами). «Шын мәнінде, облыстағы басқару ісі Генерал-Губернатордың қолына шоғырландырылды. Бұдан областық басқарманың тарапынан әрекет етудің баяаулығы болмай қалмады. Областық басқарманың коллегиялық күші бар мекемесінің қатысуынсыз әрекет ете алмайды».

Жеке басқару ісіндегі құрылымға өтуде, жергілікті басқару ісінде барлық қызметкерлерді үкімет тағайындады.

Халық қалауы бойынша емес еді. Бұның өзі түптеп келгенде рулық қатнасты бұзді, тағайындалған адам өзінің қызметтегі мерзімінің ұзақтығын сезінеді. Қызметтен ауыстырылуы немесе босатылуы бастыққа байланысты, халық еркінде емес-еместігін түсінеді. Сондықтан сорақы қиянат жасауға дейін барады. Қызмет орнын табыс көзіндей көреді.

Жалпы жергілікті үкімет өкіметтің өте қанағаттанарлықсыз органы болды. Комиссия пікірінше, Ордалықтар басқару ісінде не ғұрлым жоғары орынға ие болған сонын соғұрлым зиянды тек өзі ғана адал ниет танытпайды. Өзінің ықпалымен өзінен дәрежесі төмен бастықтарға әсер етеді. Хандарды ауыстырған сұлтан-правительдер хандық биліктің кемшілігінің көп бөлігін сақтап қалды. Айырма мынада бұрын жалғыз хан болды, ал енді далада бақылаусыз үш бірдей басқарушы бар. Сұлтан-правительдер, халықтың көнілінен шықпады. Оның нақты көрінісі жазғы көшуде далада оларға күзетші алып жүру керек болды, ал кейде түгел казак отрядың күзетке алу керек болған кездері болғандығы айталады.

Мұнан біз сұлтан-правительдердің өздерінің халықтан қашықтағаны соншалық жазғы көш кезінде қауыпсыздықтарын қамтамасыз ету үшін патша үкіметі тарапынан арнайы күзет бөлінген. Осылайша сұлтан-правительдермен бұқара халық арасына сына түскенін көреміз.

Жергілікті өкіметтің (қазақ жерінің билігі туралы Ө.И.) өлкенің бас бастығының 1858 ж. ордалық билеушілерге бақылаушы шенеуіктерді тағайындауға өтініш жасауға мәжубір болған. Іс жүзінде мұндай шараларыда тәртіпсіздікті, сорақылықты тоқтатуға ешбір пайдасы болмаған.

Билер соты жақсы мәнінің бәрін жоғалтқан. Билер шешімін әкімшілік адамдары өзгертіп отырған. Осыдан келіп, халықты жеттету мен сорақалықтар шығып отырған. Жергілікті үкімет өз бетімен әрекет еткендігі соншалықты, халықты шошытқан, кейде областық басқарма мен областық басқарушының істі қарау туралы жарлықтары арызданушы қазақтардың өздері істі тоқтатуды сұраған. Себебі, шағымданушының өзі басқарушы және дистаничный бастығының қаһарына ұшырамас үшін. Орынбор қазақтарының областық басқармасы сол уақытта комиссия құрамы мұндай басқару жүйесінде әкімшілік ісін жетістікпен басқара алмайтынына шағымданған. Жалпы кіші ордалықтар (кіші жүз қазақтары Ө.И) жері 1841ж. 1 қаңтардағы Орынбор ведомостволық Ново-Александров бекінісінің манындағы көшіп жүрген қазақтар жөніндегі линиялық бастықтың берген есебі бойынша 15 мың 70 шаңырақ (күйме, киіз үй Ө.И.) ондағы ер адамдар саны 31 мың 144, әйелдер 25 мың 273 барлығы 56 мың 417 адам болғандығы жөніндегі дергін жеткізеді. ХІХ ғ. 60-шы жылдарындағы Кіші ордалықтар туралы деректе «Жері 700 мың шаршы шақырымнан астам, ерлерімен әйелдерің қосқанда 750 мыңнан аса тұрғыны», барлығы айтылады. Осы себепті жер көлемінің үлкен аймақты алып жатқандығында, облыстық басқармаға әкімшілік жарлықтарды жүзеге асыруда аса қиындықтар әкелген. Осындай жағдайларға байланысты батыс бөлігіне назар бөлуді ұйғарады. Онтүстігінде Хиуалық иелік пен шектесіп жатқандығы. Бұл аймақтын Орынбормен тікелей байланысы болмаған. Облыстық басқарманың бұйрықтары және өлкенің бас бастығының жарлықтарының көп бөлігі Орал әскерлері арқылы жеткізілген, линияның өзінде сұлтан-правительдің ставкасы тұрған. Онтүстік болігімен шектесетін аймақта көшіп жүрген қазақтар Ресей империясының билегін номиналды түрде ғана мойындаған. Олар әр уақытта үстіртке кетіп сол жақтан Хиуаға дейін көшіп кетіп, күймеге салынатын салықты (күйме бұл жерде киіз үй мағынасында дұрысы шаңырақ салығы Ө.И.) төлемеуден жалтара алатын болған.

Бұл жағдайлардың дамуы: Адай, Табындар, Шөнішті және т.б. үстіртте көшіп жүргендерге қолайлы болды. Мұндай әрекеттерге бару арқылы Ресей үкіметіне деген жаулық көнілдерін білдірер еді. Орал линиясына жақын көшіп жүрген, қазақтардың осы бөлігі экономикалық жағдайлар байланыстыратын казактар мен тарихи себептердің зардабына байланысты олар мен жаулық қатынаста және тұрғындардың екі бөлек ведомствоға бағынуларына да байланысты болды. Орал бастығына және қазақтарды басқару. Әрбір ведомства кейде бір жақты өздерінің бағыныштыларының ғана мұқтажымен жақын таныс, сондықтан көбіне әділ істі жақтамай өз ведомстволарына бағыныштыларының ғана мүдделерін қорғаған.

Мұндай жағдайлар әрекеті бір территориялық аймақта тұрғандарды жақындастырмады керісінше жасанды аралас сословиялар тайпалар арасында ымырасыздық тұғызды. Оның себебі халықтың тұрмыстық формасынан емес билікке бөлінуінен болатын.

Мұрағат деректері Ресей патша өкіметінің билігінен қазақ даласының батыс бөлігінің бақылаусыз, басқару жоқ деседе болғандай екендігі жөнінде комиссия күәландырған жағдайды жеткізеді. Осындай басқару құрылымы жүйесінің жоқтығынан жергілікті басқарушылар шектен тыс залалдар келтірген. Оған дәлел Орынбордағы батыс бөлігіндегі бұрынғы сұлтан-правитель полковник Тяукин үстінен жүргізген тергеу. Оның бір талай көп салық жинауы Орал казактарымен Орал бойының тоғайларындағы талас-тартыс істі шешу шығындарына деген сылтаумен әрекет еткендігі...

Күйме салығы (кибиточный сбор немесе шаңырақ салығы Ө.И.) Орынбор далалық әкімшілігінде болды. Әр шаңырақтан 1 руб. 50 көп. күміс ақша алынды. Қазақ даласында 1837 ж. дейін ешқандай алымсалық міндеткерлік Ресей үкіметі тарапынан болмаған. Күйме салығы 1837 ж. шықты. Құрылған бірінші жылы күйме салығынан Ресей үкіметінің қаржынына 23 259 руб. түссе, 1865 ж. 283 240 руб. дейін өскен. Көлденен қазақ даласынан келіп жатқан бұл қаржы мөлшеріне де ризы болмаған.

Ресей үкіметінің далалықта қазақ өкіметінен басқа ешқандай органы жоқтығынан, салықтын дұрыс түсіп жатқанын қадағалайтын мүмкіндіктері жоқ болды. Сондықтанда жиналық салық мөлшеріне қанағаттануларынан басқа ештеңе қалмағандықтарына қиналып, көп қазына түспей қалып жатқандығына өкініштері барын білдірген.

Қазақ даласында тархандар күйме салығын мал басына салынатын яса салығын төлемеді. Ресей үкіметі тарапынан тархандық шен алуларына байланысты салықтан босатылатын ерекше пәрменді құқықтары болатын.

Мұндай алымсалық мәселесіндегі жағдайлар Ресей үкіметің бейжай қалдырмай, қазақ даласындағы әкімшілік биліктерді қайта қарап кемшіліктерінің орынын түзеуге итермелегенде болу ғажап емес, ордалықтардың билік қызметіне линиялық қазақтар қамқоршылары қызметін қарама-қарсы қоюға болады. Линиялық қазақ қамқоршылары шенеуніктері өздерінің міндеттерін адал атқарып, қазақтардың орыс шенеуніктерінің ордалық биліктегі қызметшілерінен артықшылығына комиссия көздерін жеткізгендіктерін мәлімдейді..

Қазақтың қөшпелі шаруашылық тұрмыс өмір салты Орыс патша үкіметінің қазақ жерімен суына бекініс салып ие болып қалуларына да қарсылықсыз қазақ даласына кірулерінеде қолайлы жағдай жасап бергенін де ескеруіміз керек. Біріншіден, кең даладағы қазақтардың Ресей шекарасымен шектесіп жатқан жазғы жайлаулар жерлеріне бекіністер салды,қыстауларға тиген жоқ.

Атақ, лауазым, шен беру арқылы қазақ даласына шен-шекпенге таластыру арқылы қазақ елінің ел ағаларымен ру басыларынан арасына алауыздық енгізу саясатын көздеді Империялық бұл саясат.

Біріншіден, қазақ халқының ынтымақ бірлігін бұзып алауыздық енгізуді көздеді.

Екіншіден, ру басылармен би батырларды өзара биліктегі атақ лауазымға таластыруды көздеді.

Үшіншіден,халықтың арқа сүйер игі жақсыларынан старшын ағаман атағын алғандарды аға сұлтандарды биліктен айырылып қалмас үшін жеке бастарының қамы күйіттейтін дәрежеге жеткізіп халықтан алыстатуды көздеді.