Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені

1. Нұралы хан елге келгесін әкесінің басына ескерткіші қоюды. 2. Қарындасын жоңғар билеушісіне ұзатуды ойластырды.

Хан жағдайынан жансыз тілмаш татар Нурмухамбетов арқылы Неплюев хан ордасынан хабар алып алып отырды. Ол үшін Нұрмұхамедовке жылына құпия түрде 15 рубль төлеп тұрды. Өз кезегінде көзі жеткен ақпараттар мен мәліметтерді беріп тұрған. 1750 ж. 9 мамырда үлкен Қобда бойында Нұралы хан мен инженер ригельман кездеседі Неплюев хан Әбілхайыр моласын салуға сөйлесуге барған болатын. Орынборға келген инженер Неплюевке Орынбор қаласынан Темір өзеңіне дейін өзінің жүрген жолының картасын әкелген,сонымен бірге қазақ даласындағы ертедегі құрылыстардың жоспарын түсіріп әкелген. Екінші мәселе бойынша Нұралының Цеван Доржиге қарындасын беріп өзінің жақсы одақтасы ретінде қатынаста болуын Неплюев қаласады. Нұралыдан Жоңғарлардан бас тартуын сұрап қанша қаражат сұрасада бұл мақсаты үшін болайтынын білдірген. Өз кезегінде Нұралы хан Барақ сұлтаннан есек алу үшін Жоңғарлармен құдаласуның мақсатын айтқан. Неплюев болса Нұралы ханның жоңғар билеушісімен қатынасын жақсартып құдаласып одақтас болуын қаласады онында ресей үкіметі үшін саяси қаупі болады сезіктенген еді.

Нұралы хан мен Бадақ сұлтан арасындағы қатынас шиеленісіп Бадақ сұлтан өзінің билікке келу мақсаттарын жүзеге асыру үшін Неплюев сеніміне кіру жолдарын жүзеге асыруға тырысты. Нұралы хан Барақ сұлтанды жазаға тартуға жолда жасалуын адал қолқа салды. Барақ сұлтан ұлы Хиуа ханы қалып арқылы әрекет етуге көшеді Шербекті елші етіп Орынборға жібереді. 24 сәуірде Шербек сұлтанның жақын адамдарымен Орынборға жетеді.Қайып ханның хатын жеткізеді. Хатты: Хиуа көпестерінің керуенін қазақ даласында жей тонап жүр. Сондықтан керуенді Нұралы хан аулының үстінен жібермей.

Барақ сұлтанның ауылы арқылы жідеруін және Нұралы хан інісі. Әділ сұлтанға керуен салығын алуға тыйым салуын сұраған. Қайып ханның бұл хатына Неплюев 1749 ж. Орынборда болған қазақ старшындары Қайып хан әкесі Барақтан басқаларды болып Нұралы хан аулынан өтетін керуенді аман-есен өткізіп тұруға уәделерін берген болатын. Оның үстіне керуен келеді дәстүр бойынша ханға салығын беріп, керуенді шығарып салатын сенімді адамдар алады. Бұл мәселе шешімнің тапқанын айтып Нұралы мен Барақ теңдігі жерде татуласуы қажеттігін білдіреді. Неплюевтің бұл жауабына қанағаттанбаған Шербек Қайып хан Неплюев бұл өтініштерін орынсыз санайды. Оның үстіне 1750 ж. 11 қыркүйегінен бастап Хиуа хандығы Парсыларға бағынышты саналған. Шербек Хиуаға жүретін керуенмен кері қайтады Нұралы хан ауылының үстінен өтуге мәжбүр болады. Бұл кезде Нұралы хан атынан салыққа тауарлар алып алады. Осы кезде Байсақ би 40 түйеге артқан керуенді тонаса, дуларды 60 түйелік Хиуа керуенін тонайды. 1750 ж. Айшуақ сұлтанмен Жәнібек тархан аралдық қарақалпақтарды жауып, көп адамдарын тұтқынға алып, ашықтан тонайды. Қазақ керуендерін тонаған. Аз қолмен қарақалпақтарға шабуыл жасап, тұтқынға түскен Ералы сұлтанды босатады. 1730ж. 30 мамырда Цеван Дорже елщілігінен оралған Қарабас бастаған Нұралы адамдарды хан әкеледі. Онда 1.Барақ сұлтанның өлімінің хабарын жеткізеді. 2. Қарындасын қалындыққа бермей жүргендігі не дегенін білдіреді. Кейіннен Нұралы хан қарындысы қайтыс болып, 1750 ж. Мамырда Цеван Доржына інісі Лапай Доржи өлтіреді. Осылайша қазақ жоңғар мәселесінің арты арыздыққа ұласа жазған мәселе өз шешімін тауып тынышталады.

Қазақ даласьшда өз ықпалын күшейтіп, бағынбаған сұлтандарды тізе бүктіру үшін Ресей қол астында екендігін пайдалануға тырысты. Қарауындағы жерлерден өтетін сауда керуендерін карақшылык шабуылдан қорғауға көп күш салды. Еділ меи Жайық аралығындағы жайылымдықты пайдалануға патша үкіметінен рүқсат алды. 1755 жылғы башқұрт кетерілісін басуға, 1771 жылы Жоңғарияға коныс аударуға ұмтылған Еділ қалмақтарын кері қайтаруға жасақ шығарды. Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысының (1773-1775) алғашқы кезінде бейтарап жағдай ұстап, Е.Пугачевпен 1773 жылы сентябрьде, декабрьде жолықты, бірақ кетерілісшілер жағына шықпады. Нұралы түсында Кіші жүзде феодалдық езгі күшейді. Патша үкіметінің Нұралы хандығының ішкі істерінс жиі араласуына байланысты 1770 жылы ол хан атағында қалдыратын екінші "патент" сұрауына тура келді. 1786 жылдың бас кезінде Екатерина II Нұралыны тақтан түсіру туралы жарлыққа қол қойды. Өмірінің соңгы кезін Уфада өткізіп, сонда қайтыс болды.