Қазақстан Президенті Нұрсұлтан назарбаевтың Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі

77
қоймай,  көрермен  автордың  сезімін  түсінуі  үшін  ғимаратты 
қаланың  жан-жақтан  қаумалаған  сығымдалған  кеңістігімен 
тұйықтай  түседі.  Сәулет  негізгі  кейіпкерге  айналады,  ол  оны 
портрет секілді салады, оған өзінше қайталанбас келбет береді, 
әрбір тастың артынан өзіндік психологияны байқауға тырысады. 
Әрине, мұны асқан байсалдылықпен жасау қиынға соғады, сон-
дықтан да картина иронияға, сезімнің өміршеңдігін, күнделікті 
тіршіліктің  ойға  қонымсыздығын,  тебіреністердің  өткірлігін 
көрсету  үшін  қолданылған  аңқаулыққы  толы    болып  келеді. 
Баймұханов бұл бағытта өткен ғасырдың 70 жылдарындағы орыс 
шеберлері Т. Назаренко мен К. Нестерованың қуыршақ іспеттес 
шартты адамдары мен гротескінен үлгі алады.
«Қызыл мұнара» (2011) жұмысы да Джорджо де Кириконың 
осы  аттас  метафизикалық  пейзажын  еріксіз  еске  салады.  Бұл  - 
қалыпты жеңілдету мен геометризациялауға, бос кеңістіктер мен 
адамдарды  кескіндеме  ретінде  қабылдауға  бой  алдырушылық 
емес. Мұндай шарттылықтардың болуына қарамастан су айдаушы 
мұнараның  тылсымдылығы  күнделікті  өмірді  айтарлықтай 
өзгерте  алатын  сыртқы  түсіне  ғана  байланысты.  Суретші 
қабылдау  мен  себепсіз  қобалжудың  белгілі  бір  бұзылуына  қол 
жеткізеді.  Ол  бұл  мұнараның  келбетсіз  заманауи  құрылыстың 
ортасында тұрған жағдайымен күшейте түседі.
Баймұхановтың  ең  қиын  қиыстырылған  туындыларында 
пленэрде  кездейсоқ  табылған  образ  бар.  Өткір  көзқарас  қалай 
болғанда да белгісіз ішкі коллизияларды басып өте отырып, ішкі 
серпілістермен  қатарласа  бейнеленген.  Мұндай  коллизияларды 
көшелер мен аялдамалардың әдеттегі бейнелерінен таба аламыз. 
Колористикалық  қайшылықтар  -  ағымдылық  пен  тәртіптің, 
жарық  пен  қараңғылықтың  салғастырылуы.  Мұның  басты 
диссонансы  ретінде  көктің  керемет  жылылығын  көрсететін 
терезесі  бар  сүйкімді  көрініс,  көрші  ғимараттың  сұр  көлеңкесі 
бойларына  түсіп  тұрған  сұлу  бойжеткендерді  атауға  болады 
(«Көлеңке», 2010). Жалпылама тыныштыққа кірістірілген қауіпті 
сәттер көрерменді әрі қарай ұмтылуға, осындай қала көрінісінің 
арғы  жағында  не  бар  екендігіне    қызыға  түсуге  ұмтылдырады. 
Суретшінің эмоционалдық күйі де күнделікті өмірді тылсым әрі 
маңызды ете отырып оған өзінің үлкен көлеңкесін түсіреді. 
«2010  жылғы  қазан»  атты  туындыда  да  осы  поэтика  көрініс 
тапқан. Баймұханов картинаның атауында бірден осы туындының 
оның  өмірінің  бір  кезеңін  көрсететіндігін  байқатады:  туынды 
ортасында  даңғылдың  бойында  тұрған  адамдар  бейнеленген. 
Осыған  қарамастан  фотореализмге,  бейненің  нақтылығына, 
оқиғаның  деректілігіне  ден  қою  жалғандыққа  айналады. 
Баймұхановтың көркемөнері аристократтық, қатпарлы, салмақты, 
сонымен  қатар  сұр  ақ  түсті  кеңістікті  салуда  үнемдегіш  келеді, 
шынайы өмірді фотообъектив арқылы сақталып қалған тіршіліктің 
бір  бөлшегі  ретінде  қабылдаудан  бас  тартуға  итермелейді.  Қол 
ұстасқан жұпты қоршаған ортаның күштілігі сонша, ол мәңгілік 
және өзгеріссіз қала беретін секілді.  Бұл ланшафтқа тап болатын 
адамдар  туындының  кейіпкерлері  ретінде  де,  туындының  бір 
бөлшегі  ретінде  де  көрсетілмейді.  Олардың  жанындағы  жалғыз 
бейнесі секілді, олар да бұл кеңістікке кездейоқ тап болған. Бұл 
жерде  жарқын  күннің  шынайылығы  олардың  тіршілігінің  көзі 
бола алмайды. Қала күнделікті тіршіліктің кейпі мен адамдардың 
тарихын көрсетпейді. Бұл арқылы Баймұханов Кирико поэтикасына 
барынша  жақындай  түседі.  Алайда  итальяндық  көркемсуретке 
қарағанда  Омбы  сәулетөнері  «керемет  туындының  мәңгілік, 
байсалды және тыныштық сыйлайтын образы» ретінде емес (де 
Кирико),  табиғи  нысан  ретінде  қабылданады.  Баймұхановтың 
туындыларында  суреттелген  ғимараттардың  шынайылығы  мен 
шектеулілігі таңғажайып бейнеленген. Олар өзінің сұлулығымен 
өзіне  еліктіру  үшін  жаралған,  көктің  үстіне  күтпеген  жерден 
өсіп  шыққан  саңырауқұлақ  немесе  жабайы  табиғатқа  ұқсас 
романтикалық саябақтың сәулет өнері үлгілері секілді көрінеді.
Осы  тұста  мәдени  және  табиғилық  арасындағы 
арақатынастың мәселесі туындайды. Ал бұл, біздің ойымызша, 
омбылық шебердің шығармашылық ерекшеліктерін аша түсуде 
өте маңызды болып саналады. Сәулеттің, табиғат пен адамның 
бірлігі    Баймұхановтың  барлық  туындыларында  бой  көрсетеді. 
Ол айналадағы қоршаған ортаға адамға әсер еткендей әсер етеді. 
Осындай көркемсуреттік құбылыстардың нәтижесінде қала тірі 
табиғи құбылысқа  айналады.   
Салтанатты қақпа бейнесінде  көрсетілген («Ертіс қақпасы», 
2011) тіпті қайта құрылысқа жіберілетін целлофан мен құрылыс 
ормандары да сәулет өнері нысанының табиғилығын басып өте 
алмайды. Суретші үшін көне сәулетті емес, оның оранған күміс 
қаптамасын салған әлдеқайда қызықтырақ. Табиғи және қолдан 
жасалған дүниелер өзара әрекеттесіп, ауыр гибридке айналады, 
бұл  табиғаттың  өркениеттің  ықпалы  тимеген  біртұтастығын 
көрсетеді,  суретшіге  қанат  бітіреді.  «Астана.  Саябақ»  (2011) 
атты пейзажда заңғар ғимараттардың арасында байқаусыз қалған 
саябақтың  ішіндегі  нақты  геометриялық  фигуралар  ретінде  
қиылған ағаштарды бейнелейді. Негізі Астананың өзі де жазық 
даланың ортасында кенеттен пайда болған модернистік жобаны 
еске салады. Оның бойында да мұндай мәдени антиномия мен 
жеңіс ландшафты бар. 
Любинский  даңғылындағы  үйлер  («Омбы.  Любинскийде», 
2010)  тас  жолдан  емес,  құнарлы  топырақтан  нәр  алып  өсіп 
шыққандай.  Ғимараттар  қол  жетпейтін  қыраттар  іспетті,  ал 
ағаштар  керісінше    ескі  үйді  айнала  қоршап  тұрған  сағат 
мұнарасына  ұқсайды.  Табиғат  пен  адам  қолымен  жасалғандар 
үнемі  өзара  байланыста  болады,  бірінен  екіншісіне  ауысып 
отырады.  Тіпті  Омбының  жақсы  таныс  бөлшектері  де 
көркемсуреттен  басталып,  сырлаудың  белсенді  өмірімен, 
қылқаламның  белсенді  қимылдарымен  аяқталатын  мұндай 
тебіреністі ауыздықтай алмайды. 
 Қала пейзажының жоғарыда аталған ерекшеліктерінен басқа 
Баймұхановтың тағы бір ерекше шеберлігін атап өткен жөн: ол 
картиналық  кеңістіктегі  бір  қарағанда  диаметрлері  жағынан 
әртүрлі  қасиеттер  –  жалпы  ортаның  ұлылығы  мен  таңдалған 
сарынның келбетсіздігін бір бірімен толық байланыстырады.  
Қаланы  бұлай  қабылдаудың  тағы  бір  себебі  суретшінің 
пейзаждың белгілі бір түріне бейімделуіне байланысты. Біздіңше, 
әдебиет зерттеуші М. Эпштейн ұсынған поэтикалық әртүрлілік 
жүйесіне  назар  аударған  жөн.  Ол  поэзиядағы  пейзаждың  үш 
түрін  бөліп  көрсетеді:  «идеал»,  «екпінді»  және  «жабырқау.» 
Негізгі үштіктен басқа аталған идеал, екпінді, жабырқау пейзаж 
элементтерін бойына сіңірген «тыныштық» пейзажын да бөліп 
көрсетсе болады. Пейзаждың бұл түрінде, Эпштейннің айтуынша, 
«...жабырқау  пейзаждан  ...сыртқы  белгілері  көбірек  алынған, 
мәселен  табиғаттың  күңгірт  түсі,  күзгі  және  қысқы  сарынның 
басымдылығы.  Идеал  пейзаждан  –  бәрін  жаулап  ала  алатын 
тынымдылық  пен  тыныштық  сезімі.  Тыныштық  пейзажының 
өзіндік поэтикасы бар: жарқын емес, күңгірт, дымқыл, сұрғылт, 
түтінге оранған сарынмен көмкерілген». 
Омбылық  суретші  үшін  байқаусыз  қала  ландшафтындағы 
сұрғылт  түсті  күн  бейнесін  салу  сүйікті  мәнерге  айналады. 
«Сүйкімсіз»  келбет,  табиғаттың  тартымсыздығы,  суретші  мен 
күллі  әлем  арасындағы  қатынасты  «тазарта»  түседі.  Сыртқы 
әсерлердің  ешқайсысы  да  суретшіге  сарынға  да,  сюжетке  де, 

78
көңіл-күй  мен  оны  сезінуге  де  көңіл  бөлмей  көркемөнермен 
айналысуға кедергі жасай алмайды. Пейзаж өзінің көзге ілінерлік 
келбетін  жоғалтпайды,  алайда  жұмыс  абстрактілі  қалыптағы 
шығармашылық деңгейінде жүзеге асып жатады.      
«Тыныш»  пейзаж  оның  шығармашылығына  негізгі  элемент 
ретінде енеді. Сұрғылт таусылмас ағымның арқасында кеңістік 
мәңгілік белгісін алып келеді, оның бойында қозғалыс жоқ. Ауа 
жоқ.  Әсіресе,  бұл  монотондық  сезім  суретші  қалаға  биіктен 
қарап,  картинаның  басты  кейіпкерлері  -  құстар  болатын  күзгі 
пейзаждарынан барынша байқалады. Ондағы кеңістік сұр түске 
боялған, біркелкі, арғы және бергі беттердегі кейіпкерлер бірлесіп 
кетеді де, жарық пен қараңғылық арасындағы шекара жойылады. 
Көзіңіз  жоғарыға  көтерілген  сайын  айнала  абстрактілікке  бой 
алдыра  түседі,  биік  үй  көк  аспанның  анықталмаған  шегін 
көрсететін  ақ  шаршыға  айналады.  Күнделікті  тіршілік  өзін 
қашан да байқатып отырады. Тіпті, ұшып жүрген құс ретінде де 
сауысқандар таңдалған («Терезедегі көрініс», 2009).  
Жауынның  бейнесі  де  («Жауын»,  2009)  «тыныштық» 
пейзажының  маңызды  сарындарының  қатарына  қосылады. 
Баймұхановты бұл жердегі фактуралық сұлулық пен күмістей ақ 
түстердің бойындағы жазықтықтың берілуі еліктіреді. Жаңбырға 
оранған ғимарат кез келген ракурстар мен көлемді құрылыстан 
тартымды көрінеді. Ол тек ғимарат сұлбасын береді, ал көрермен 
оны әрі қарай елестетіп алуы тиіс. Идея мен аяқталған образды 
ойнату да - суретшінің ерекше шеберлігінің бірі.
Шекара арасын бөлектеу қиындығы, жер мен көктің біртұтас 
кеңістікке  айналдыру  Баймұхановтың  пейзажына  шексіздік 
сыйлайды.  Түрлі  аймақтар  мен  орталарды  біріктіруден  пайда 
болатын  шексіздікке  бағытталу,  біздің  ойымызша,  суретшінің 
сериямен  жұмыс  жасауындағы  негізгі  сапаларға  айналады.  Ол 
өзіне  ұнайтын  Любинский  даңғылының  сипатын  бір  сарында 
қайталаудан  жалықпайды.  Дегенмен,  мұндай  поэтикаға  деген 
талпыныс  тек  суретшінің  жеке  қызығушылықтарына  ғана 
байланысты емес. 
Шексіз  қайталаным  ретінде  монотондық  –  өмірде  белгілі 
бір  сезім  тобын  туындалатын,  өмірлік  сарын  мен  музыканы 
туындататын  жазық  даланың,  Қазақстан  кеңістігінің  басты 
белгісі. Баймұханов бұл біркелкіліктен қорықпайды, себебі бұл 
кеңістіктің  негізгі  қасиеттері  ретінде  қоршаған  ортаны  жеке 
қабылдауын қамтамасыз етеді. Біркелкілік, ақындар поэзиясынан 
жаңа сарынды байқататын  белгілі бір деңгейде ұлттық сананы 
да көрсетіп отырады.  
«Ауыл»  пейзаждары  сериясы  барынша  дәстүрлі  болып 
келеді.  Оның  бойында  өткен  өмірдің  жаңғыры  боларлықтай 
зияткерлік  ойын,  шынайы  өмірді  қиындатуға  деген  талпыныс 
жоқ.  Табиғатты  қабылдаудағы  эмоционалдық  пен  ашықтық 
логикалық құрылымды басып оза алады.
Баймұханов  тәлім  алған  Омбы  мектебі  Сібір  табиғатының 
эпикалық  сұлулығын  көрсетуімен,  көлемді  көріністерді 
бейнелеуімен танымал болды. Суретші міндетті түрде Алексей 
Либеров пен Кондратий Белов сияқты сібір шеберлерінің негізгі 
құндылықтарын өз бойына сіңіре білген. 
Сонымен қатар Баймұханов мұндай көркемсуреттегі негізгі 
сарынмен  ғана  шектелмейді.  Мұндай  алшақтау  сезімімен  келу, 
кей  кездері  тіпті  салқын  ойды  да  көрсетіп  жатады.  Керісінше, 
ауылды  серияда  суретші  көбірек  эмоциясын  білдіре  алады. 
Оның  сүйікті  түсі  –  қызыл.  Әсіресе  шығармашылығының  ең 
басында  оның  туындылары  түстер  арқылы  сезім  туғызуға 
бағытталған. Оның жұмыстарындағы Ван Гогтың әсерін бірден 
байқауға  болады.  Оны  суретшінің  тауықтар  мен  қораздармен 
көршілес орналасып, кенеттен ауыл түкпірінен пайда болған бос 
орындықтарды шебер суреттеген туындысынан байқауға болады. 
Ағаштар  салынған  этюдтер,  оның  ішінде  «Көктал  этюді»  Ван 
Гогтың «Күнбатыстағы көкталын» (1888) бірден еске салады.
Картинаның  құрылымында  бұл  оның  түсінің  терең 
символикаға  ие  болуынан  көрінеді,  ал  оның  басты  қызметі 
сезім  мен  ойдың  толық  гаммасын  көрсету.  Сондықтан  да  әсер 
етудің  басты  құралы  ретінде  түсті  контраст  пайдаланылады. 
Баймұхановтың  бастапқы  кездері  жарқын  колорит  пен  қала 
пейзажын ұнатқандығын атап өткен жөн. Алайда, қазіргі кезде 
мұның  барлығы  ұстамды  гаммамен  ауысып  отыр.  Мәселен, 
«Қазан»  картинасының  Ван  Гогтың  танымал  «Қарғалар 
мен  егіс  алаңы»  атты  картинасымен  ұқсастығын  анықтауға 
болады.Туындыны  толығымен  толтырып  тұрған  сұр  аспан 
сауысқандардың  оюлы  із  қалдыра  ұшуы  картинаға  ерекше 
сұлулық сыйлайды.   
Қала  көрінісіне  қарағанда  ауыл  пейзажы  бұрынғысынша 
полихромды мәнермен салынуды жалғастыруда. Ол ауыл өмірін 
көрсету  үшін  биік  көкжиекті  қолданады,  сондықтан  кеңістік 
тереңге  қарай  кетпей,  картинаның  бар  жазықтығы  бойынша 
төселеді. Мұндай композициялық амалды пайдалану суретшінің 
жанын  толтыратын  әлем  бірлігін  сезіндіретін  тебіреніс 
метафорасына айналады.
Оның  «Тал  түс.  Ново-Санжаровка»  (2011)  атты  пейзажы, 
бір  қарағанда,  ауыл  тіршілігінің  шынайы  бір  бөлшегі  іспетті. 
Суретші  нағыз  шынайылықтың  бөлшегін  барынша  ұзын 
көкжиектің  бойы  арқылы  көрсетеді.  Кішкентай  ауылдың 
жанындағы  жасыл  алаң,  дән  іздеген  тауықтар,  итаяқтар  мен 
басты  бейнеге  айналған  орындықтар.  Бұл  орындықтардың 
кенеттен пайда болуы (шеберханадағы картинада олар үйлесімді 
көрінген)  шынайы  бейнелерден  алған  алғашқы  әсеріне 
әлдеқандай диссонанс енгізеді. Суретшінің бұдан кейінгі әрекеті 
сюжет қарапайымдылығының жалған екендігін дәлелдейді. Көз 
тартарлық жарқын бояулар, ауыл аумағында таралған көк шөпті  
бейнелеген сызбалар, көрерменге тоқтаусыз жол тартып жатқан 
кеңістік,  ұлы  голландтықты,  атап  айтқанда  әйгілі  «Жауыннан 
кейінгі Овер пейзажын» еріксіз еске салады.  
Баймұхановтың  сызулары  Ван  Гогтың  сызбаларына,  оның 
суретшіні  толғандыратын  эмоциялардың  «стенораммасына» 
ұқсас.  Баймұханов  аспанды,  теңізді,  алаңайды  рухтанған 
субстанция ретінде суреттейді. Нәтижесінде ерекше әсемдікке ие 
картина  пайда  болады.  Суретші  көзге  көрінетін  шынайылықты 
абстракцияға,  рухани  шынайылыққа  айналдырады.  Ван  Гог 
туралы  сөз  қозғағанда,  Я.  Тугенхольд  «...  оның  толғанысының 
ноталары – заттар мен оларға жауап ретіндегі жүрек соғысының 
графикалық  ырғағы»  екендігін  атап  өтеді.  Сондай-ақ 
Баймұхановтың шығармашылығында құс қанаты символикалық 
астармен  көмкеріліп,  суретші  ойы  мен  толғанысын  жеткізудегі 
айрықша белгіге айналады.  
Ван  Гог  өзінің  хаттарында  оны,  солтүстік  адамын  Арльдің 
оңтүстік пейзажын көрген кезде жүрегін толтыратын сезім туралы 
жазады. Ол үшін бұл нағыз экстатиткалық күйге жақын ашықтық, 
сырласу болды, ал бұл жағдайда ол эмоцияларды ауру әсерімен 
шатастырмаған  жөн.  Пейзаждың  әрбір  бөлшегі,  алқаптың 
жасылы болсын, ауыл жолындағы алтын күннің сәулесі болсын, 
олардың бәрі де адам ізденісі туралы кез келген әңгімеден артық 
болатын табиғаттың құдіреттілігінің куәсіне айналады. Табиғатқа 
деген  мұндай  көзқарас  Қазақстан  көркемөнер  шеберлеріне  де 
тән.  Тіпті  Ван  Гогтың  формальды  пластикалық  жүйесін  тікелей 
қолданбастан, оның ішкі жан дүниесіне С.Калмыков та, А.Жүсіпов 
те, Ж.Шәрденов те жақын болған.    
Қазақстанның  пейзаждық  көркемөнерінің  көркемдік 
психологизмін біздің еліміздің тереңірек зерттеуді талап ететін 
көркемөнер  саласы  тарихының  қызықты  мәселесі  ретінде 
қарастыруға болады. Поэтика мен стильдің талғам мәселелерімен 
қатар аталған мәселені қарастыру суретшінің әлемді қабылдауы 
мен  тіршіліктегі  субстанционалды  қиындықтарды  шеше  білуі, 
адамдық  тұлға  мен  оның  рухани  әлемінің  мәнін  түсінуіне  де 
байланысты.  Қазақ  шеберлерінің  туындыларындағы  табиғат 
ешқашан да суреттеудің тұйықталған нысанына айналған емес. 
Табиғат  пен  оның  қатысуынсыз  қазақ  өнерін  елестету  мүмкін 
емес.  Дәл  сол  тенденциялар  табиғатты  жырға  қосқан  қазақ 
әдебиетінде де сақталып отырады.
Біздің 
зерттеуімізде 
орыс 
жерінде 
туған 
қазақ 
суретшісінің  шығармашылығының  жеке  экзистенцианальдық 
толғаныстарының барынша тереңдігін табиғаттың ең қарапайым 
бейнесі  мен  сарынына  бағытталуы,  олардың  таңдайтын 
ракурстарының  ортақтығы  мен  қазақ  көркемөнерінің  арасында 
параллель  жүргізуді  жөн  санап  отырмыз.  Ван  Гогтан  үлгі  алу 
бұл  жерде  ойға  қонымды  көрінеді:  өйткені  дәл  осы  шебер 
психологиялық пейзаждың негізгі өкіліне айналған.      

жүктеу/скачать 16,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: