Қазақстан республикасы 45minut kz – 45minut org Ұстаздарға арналған басылым редакциясы

Кесте-2
Қазақ хандары
Қазақ хандарының билік құрған уақыты
Алаша хан
Уыз хан
Тауке хан
Абылай хан
Б.з.б. ІV- III 
Б.з.б. І мың.ж.- б.з.І мың ж
1680-1718 ж
1711-1781
Кесте-3
Қазақ хандығын құрушылар
Қазақ хан.дығының құрылған жері
Жәнібек пен Керей
Шу мен Талас өзендерінің бойы
Үй тапсырмасын тексеру сұрақтары:

Қазақ хандығының жоғарғы билеушісі. (Хан)

Ханның мұрагерлерін қалай атаған? (Сұлтандар)

Жошы ханның қайтыс болған уақыты? (1227 ж)

Қасым ханның заңдар жинағы. (Қасым ханның қасқа жолы)

Қазақ хандығы қашан құрылды? (1466 ж)

Абылай ханның шын аты кім? (Әбілмансұр)
ІІІ. Жаңа сабақ: Бүгінгі сабақта мемлекеттің саяси өмірінде ел ішінде болып жатқан талас тартысқа әділ шешім беретін 
қазақтың билері, қазақ мемлекетінің саяси өмірінде билердің орны өте жоғары болды. Бүгін сол ұлы билердің бір қатарына 
тоқталып өтеміз.
Оқушылардың өзіндік жұмысы.
Төле би ауылы.
Төле би Әлібекұлы 1663-1756 жылдары қазіргі  Жамбыл облысы, Шу ауданы, Жайсан ауылында дүниеге келген.        
Төле би- қазақ халқының қоғам қайраткері ,атақты шешені. Ұлы жүздің төбе биі. Жастайынан үздік оқып арабша , 
парысша , тарихи кітаптарды аңыз , хисса тарихтарын ел арасында тыңдап, өзінен бұрынғы өткен шешен билерімен хандар, 
бабалары Жанту, Жарылқамыс билердің тапқыр, өнегелі нақыл , шешен сөздерін ойына түйіп өседі . 15-20 жасында билікке 
араласып, әділдігімен шешенділігімен елге танылды . Орта жүздің аға биі Қазыбек және кіші жүздің аға биі Әйтекеменбірге 
әз Тәукенің басты кеңесшісі болды. Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек батырлармен бірыңғай халық майданын құрып, азаттық 
күресін басқарды. Өзі билік еткен Шымкент, Түркістан, ташкент қалаларында көпшілік пайдаланатын  ғимараттар салу ісіне
араласқан. Ұлы жүздің биі Төленің сүйегі Түркістан қаласында қойылған.
Қазыбек би ауылы.
Қазыбек би Келдібекұлы 1667-1763 жылдары сырдария жағалауындағы ауылда туылып жастық шағын Қаратау мен Ұлы 
тау атырабында өткен. Қазыбек 17- ші ғасырдың аяғы мен 18-ші ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген қазақтың 
атақты биі. Орта жүзді билеген. Тәуке, Сеймике, Әбілмәмбет, Абылай хандардың тұсында мемлекет басқару ісіне белсене 
араласып, қазақ хандықтарының ішкі және сыртқы саясатына ықпал жасап отырған. Жоңғар басқыншылығына қарсы Халық
күресін ұйымдастырушылардың бірі. «Тәуке заңдарының жинағын » жасауғу қатысқан. Ресей мен достық қарым-* 
қатынаста болуды мақұлдап, Цинь империясымен тығыз байланыста болуға қарсылық білдірген. Қазыбек би ел арасында 
Қаз дауысты Қазыбек атанып кетті. Қазыбек бидің сүйегі Ташкент қаласына қойылған. 
Әйтеке би ауылы.
Әйтеке би (шын аты Айтық) Байбекұлы 1682-1766 жылдары туылған. Қазақтың атақты шешен биі Әйтеке Әбілхайыр 
ханға дейін Кіші жүзді басқарған. Әйтеке би жас шағынан Төле би мен Қазыбек биден кіші бірақ өзінің даналығымен ел 
билеп, өз замандастарына қалыспаған, ешкімнің атақ даңқына табынбаған оның даналық сөздері осы уақытқа дейін халық 
аузында сақталған Тәуке хан дәуіріндегі қазақ хандығының аса көрнекті билерінің бірі ретінде жеті жарғыны шығаруға үлес
қосқан. Әйтеке бидің сүйегі Самарқан қаласына қойылған.              
Сабақты бекіту.
1.
«Кім тапқыр?» ойыны
2.
Аты жаманның арманы кетер,
3.
Баласы жаманның дәрмені кетер. (Қазыбек би)
4.
Сөзің –асыл, қаз дауысты Қазыбек
5.
Ендігі сөздің кезегі өзіңде, Әйтеке би (Төле би)
6.
Атадан ұл туса игі
7.
Ата жолын қуса игі. (Төле би)
8.
Аты жаманның арманы кетер
9.
Баласы жаманның дәрмен кетер. (Қазыбек би)     
10.
Би кім? Сұрағына жауап берейік:
V. Көрме саяхат: Кітаптарға шолу
VI. Үй тапсырмасы: 30. Сөз жұмбақ
65

Қарағанды  облысы. Жаңаарқа  ауданы
«№132  жалпы  орта  білім  беретін  мектебі» КММ
бастауыш сынып мұғалімі
Мустафина  Жанагул  Картаевна 4-сынып
Пәні: математика 
Сабақтың тақырыбы: Алгебралық материалдар
Сабақтың мақсаты:  
1.Саны шекті әріптермен  сандардан құралған және бір-бірімен қосу, азайту, көбейту, бөлу амалдарының таңбалары 
арқылы біріктірілген  өрнектерді орындау,теңдеулерді шешу, теңдіктер мен теңсіздіктер құру қабілеті мен білімін жетілдіру. 
2. Есептеу дағдысы мен есептер шығару қабілетін жетілдіру. Ой-өрісін дамыту. 
3. Алған білімді ұтымды пайдалана білуге, зеректікке, шапшаңдыққа, ұйымшыл болуға  баулу. Салт-дәстүрді құрметтеуге 
тәрбиелеу. 
Сабақтың  типі:  жарыс  сабақ
Әдісі: сұрақ-жауап, салыстыру, талдау, жинақтау, топтық жұмыс,  ой  қозғау.
Көрнекілігі: слайдтар, видеосюжет,  суреттер, асықтар, теңгелер, орамал, дротик оғымен, сызба.
Пәнаралық  байланыс: қызықты математика, дүниетану, ана тілі.
Сабақтың барысы:
І. Психологиялық  дайындық
Шырылдады қоңырау
Біз сабақты бастаймыз.
Азайтамыз, қосамыз,
Көбейтеміз, бөлеміз,
Математиканы сүйеміз
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру 
№15 (Ә)
ІІІ. Жаңа сабақ
Мотивациялық –бағдарлау кезеңі
-Қазір көктем мезгілінің Наурыз айы. Осы наурыз айында қандай мерекелерді атап өтеміз?
-8 наурыз Халықаралық әйелдер күні және Үлыстың Ұлы күні Наурыз мерекесі.
-Наурыз мерекесі жайында не білеміз?
/Оқушылар пікірін тыңдау/
-Бұл мерекені қалай атап өтеміз?
-Бұл Наурыз мерекесінде салт-дәстүрлерімізді жаңғыртып, ұлттық ойындардан жарыс ұйымдастарып, әннен шашу  
шашып, бір-біріне қонаққа барып, дастархан жайып, наурыз көжеден дәм татып, ренжісіп қалғандар  татуласады. Яғни 
достық пен татулық мерекесі деп те атауға болады.
- Біз бүгін сабақта Наурыз мерекесінде өтетін іс-шараның бірі ұлттық ойындардан топқа бөлініп жарысамыз.
-Қандай ұлттық ойындарды білесіңдер?
/оқушылар пікірін тыңдау/
- Бүгінгі біздің сабақтың тақырыбы «Алгебралық материалдар»
/тақырыпты дәптерге жазу/
Мақсатын хабарлау.
Саны шекті әріптер мен сандардан құралған және қосу, азайту, көбейту , бөлу амалдарының таңбалары арқылы 
біріктірілген өрнектерді орындау, теңдеулерді шешу, теңдіктер мен теңсіздіктерді құруда алған білімдерді тиянақтау.  
Яғни білімді тиянақтау сабағы
-Ал енді жарыспас бұрын топтарға ат қоялық.
1 топ «АЛҒЫРЛАР»                    2 топ «ТАПҚЫРЛАР»
Операциялық - орындаушылық кезең
1 жарыс «Ханталапай» ойынымен басталады.
/ойын жайлы түсінік беру, 5-6 оқушыға ойнату/ 
Ойынның мақсаты: шапшаңдыққа, ептілікке, алғырлыққа баулу және сөздік қорын молайту.
-Қай топ асықты көп жинайды екен.
Әр асыққа есеп жазылған.
Екі топтан бір-бір оқушыдан шығару.Жылдам орындап келесі балаға кезек береді. Есепті қай топ тез шығарып және артық
шығарса 1 ұпай беріледі
№1 Өрнектердің мәнін тап. 
-Қандай өрнек берілген? әріпті өрнек 
-өрнекті қалай шығарамыз?
әріптегі теңдіктерді өз орнына қойып шығарамыз
c-d:713, мұнда с= 82896, d=182528
82896 – 182528 : 713 = 82640
(a-c):721, мұнда a=56959, c=25956
(56959 – 25956) : 721 = 43 
(k-485)*124, мұнда k=789
 (789 – 485) *124 = 37696
(k-485)*124, мұнда k =  1000
(1000 – 485) *124 = 63860
(k-485)*124, мұнда k =  897
(897 – 485) *124 = 51088
66

2 жарыс «Теңге алу» ойыны 
/Видиосюжеттен көрсету арқылы ойын туралы мағлұмат беру. Сабақтағы ойын шартын түсіндіру, /
Теңгеде жазылған есептерді шығарады
-қай топ әрі жылдам, әрі дұрыс дәлелдеп шешіп, көп теңге жинаса, сол топқа 1 ұпай жиналады.
№2 Салыстыр.
n = n  * 1                       x * s = s * x                     U –U > b * o
d < d + t                        d * 1 > d * 0                     f > f- 58962      
 b : 245 >  b : 457         48 > h - h                         16523 : R < 26523 : R
3 жарыс «Жамбы ату» ойыны. / Видиосюжеттен көрсету арқылы ойын туралы мағлұмат беріледі/
-Біз бұл ойында дротикте ілінген тапсырманы көздеп дәл тигізіп, сонда жазылған тапсырманы орындап жарысамыз. 
Теңдеуді  қай топ тез және артық шығарса 1 ұпай беріледі.
№3 теңдеулерді жаз және оларды шеш.
а) 27 401 мен х-тің бөліндісі 398 бен 119-дың қосындысына тең.
27401 : х = 398 + 119
27401 : х =517
Х=27401 :517
Х=53
27401 :53 = 398 + 119
ә) с мен 863-тің айырмасы 39765 пен 1205-тің бөліндісіне тең.
С - 863 =39765 : 1205
С- 863 = 33
С=33 + 863 
С = 896
896-863=39765 : 1205
б) 5020 мен z-тің қосындысы 36054 пен 23-тің көбейтіндісіне тең
5020 +z = 36054 *23
5020 + z = 829242
Z = 829242 -5020
Z = 824222
5020 +824222 = 36054 * 23 
4 жарыс «Орамал тастамақ»  / ауызша/
/ойын туралы мағлұмат беріледі/
№4 Айнымалылырдың қандай мәндерінде теңдіктер тура болады?
S *S=S   S = 1           728 * R =R   R =0        n * 458 =458 * n   n=кез келген санға тең болған жағдайда
Z+Z =Z    Z =0       1235*C =C    C = 0      123456 * m = 0    m=0
d *0 = 0   d =кез келген санға тең болған жағдайда
2*b = b +4586   b=4586         987540 : f = 987540    f=1
5 жарыс «Айгөлек ойыны»
Айгөлек-ау, айгөлек
Айдың жүзі дөңгелек.
Әрі алғар, білімді.
Әрі тапқыр зейінді 
Бізден сізге кім керек?
№5. Есеп бойынша теңдеу құр.
Мектеп кітапханасына 4-сынып үшін 395 оқулық және 5-сынып 
үшін 505 оқулық әкелінді. Барлық оқулықтар әр бумада 30 данадан буылған. Кітапханаға барлығы неше бума оқулық 
әкелінді?
Мұндағы х- кітапханаға әкелінген бумалар саны болсын.
 Х * 30  = 395 + 505
Х * 30 = 900
Х = 900 : 30 
Х =30       
30 бума кітап әкелінді.
* Айгөлек ойыны
Айгөлек-ау, айгөлек
Айдың жүзі дөңгелек.
Әрі алғар, білімді.
Әрі тапқыр зейінді 
Бізден сізге кім керек?
№7 Есепті шығар
U
1
 =12 км/сағ                     Ш: S = S
0
+ ( U
1
 + U
2
) *t  
U
2
 = 8 км/сағ                            S = 15 + ( 12 +8 ) * 2 
t= 2 сағ                                      S = 55 км 
S
0
= 15 км/сағ                 Ж: салт аттылардың арақашықтығы 55 км
S = ?
67

* Арқан тартыс ойыны /формулаларды ауызша жатқа айту/
-Геометриялық фигуралардың ауданын, периметрін, көлемін қалай анықтаймыз?
- тіктөртбұрышты фигуранын периметрін?
P = a+b+a+b             P = (a+b) * 2
-шаршынын периметрін 
P = a * 4
 - тіктөртбұрышты фигуранын ауданын?
 S = a *b 
-шаршынын ауданын
S = a
2
-Көлемнің формуласы
V = a * b* c
 ТИІННІҢ ауданын тап
S = 12 * 5
S = 60 см
2
ІV. Қорытынды
Рефлексиялық – бағалау кезеңі 
Жарыс қорытындысын шығару
Алғырлар                                                      Тапқырлар
/2 топтың ұпайларын есептеп, жеңіске жеткен топты мадақтау,ұпайы аз топқа келесі сайыстарда сәттілік тілеу/
 V. Үйге тапсырма 78-79 бет  №6    № 8
VI. Бағалау
* * * * *
Мухаева  Жулдыз  Тажетдиновна  
Жамбылская область. Байзакский район 
 учитель начальных классов СШ им. С.Абланова.
Урок по самопознанию: "Начало начал" в 3 классе 
Цель: расширить представление о ценности семьи, о взаимоотношениях между близкими
людьми. 
Задачи:
--образовательные: глубже раскрыть понятие "родной дом", "семья" ";
--развивающие: развивать аналитическое и логическое мышление, самостоятельность
суждений; совершенствовать разговорную речь детей;
--воспитывающие: воспитывать уважительное отношение е близким людям, родному дому; навыки доброжелательного 
отношения в семье; любовь к семье и стремление заботиться о членах своей семьи.
Ход урока
Психологический настрой.
Здравствуй, солнце золотое,
Здравствуй, небо голубое,
Здравствуйте, мои друзья!
Всех вас рада видеть я!
Я приветствую вас, ребята, а также наших гостей. Сегодня наш урок самопознания "Начало начал" особенный, как вы 
думаете почему?  (на уроке присутствуют гости). Да, на нашем уроке присутствуют много гостей. У них у всех есть свои 
семьи. И наш "Круг радости" мы посвящаем семье.
Как хорошо, что есть Семья!
И у тебя! И у меня!
Те люди, что всего родней,
У взрослых есть! И у детей!
Учитель предлагает поприветствовать друг друга, передавая воздушный шарик как символ добрых пожеланий. 
Представьте, что через этот шарик вы передаете друг другу свою любовь и тепло ваших сердец. 
О семье написано много произведений, рассказов, стихотворений. Но самыми краткими и яркими являются маленькие 
пословицы. К нашему уроку вы должны были подготовить пословицы о доме, о семье. (Дети по очереди рассказывают 
выученные пословицы о семье).
1. Яблоко от яблони не далеко падает.
2. Семья сильна, когда над ней крыша одна.
3. В хорошей семье, хорошие дети растут.
4.Брат брата не выдаст.
5.На что и клад, когда в семье лад.
6. Хоть тесно, да лучше вместе.
7. Согласную семью и горе не берет.
8. Человек без братьев и сестер, одинокое дерево.
9. Хорошо навещать родных, да не жить рядом.
10. За общим столом, еда вкуснее.
11. В родной семье и каша гуще.
Какой вывод можно сделать, что служит основой семьи?
(Доброе отношение, любовь, взаимопомощь).
Дома вы должны были нарисовать свою семью и рассказать о ней.
68

(Ученик читает стих)
Я на рисунок посмотрю
И с гордостью вам говорю:
"Знакомьтесь, вот моя семья,
Здесь  мама, папа, брат и я.
Без них прожить никак нельзя,
Моя семья - мои друзья!"
(рассказывает о своей семье).
На ваших рисунках изображено, что вы всей семьей чем-то заняты, что вы чаще всего делаете вместе (дети по очереди 
рассказывают об общих семейных делах).
Когда вы делаете что-то вместе? (когда это нам нравится?). Конечно, когда вам это нравится, вам приятно это делать.
Минутка тишины. (Слайд)
Говорят, что когда в семье живет любовь и дружба у всех, кто в ней живет, в сердце распускаются цветы. Хотите 
почувствовать, как они расцветают. Он чудесный, нежный и ароматный. Посмотрите на него. А представляете, как было бы 
хорошо, если бы у всех людей распустились такие прекрасные цветы в сердце? Давайте будем заботиться об этом.
Чтение рассказа "Самое большое желание" стр 39 учебника самопознание.
Анализ текста.
-- Много ли обязанностей было у девочки по дому?
-- Почему девочка не захотела остаться в чудесном замке?
-- Согласились бы вы жить в райском уголке без своей семьи? Почему?
Беседа: Что входит в семейные обязанности?
Вопрос к гостям. Как вам помогают ваш ребенок?
Чем бы они могли еще вам помочь?
Творческая работа " Солнышко общения"  (Слайд)
У каждого из вас есть солнышко. В центре напишите свое имя. На концах лучиках напишите имена родственников. На 
каждом лучике напишите общее дело, которое вас связывает.
(Учащиеся под музыку пишут, затем выходят читают написанное).
Теперь можете приклеить солнышко к своему рисунку, пусть оно своими лучами согреет вашу семью.
Разминка. Все вы любите отдыхать с семьей. А я предлагаю отдохнуть сейчас во время разминки. Слушайте и выполняйте
задания.
-- Те у кого есть старший брат, встаньте и хлопните .
-- У кого сестра или сестренка, помашите над головой руками.
-- Кто помогает дома близким встаньте и хлопните.
-- У кого есть домашние животные поднимите руки вверх.
-- Хлопните те, кто очень любит свою семью.
Просмотр фрагмента мультфильма "Северная сказка".
 Чем эта семья не похожа на вашу?
В чем главная ценность семьи? (вопрос гостям)
В добрых взаимоотношениях, заботе друг о друге, любви.
Тренинг "Мои чувства" (слайд).
Счастливая и дружная семья - это мир, наполненный теплом, заботой друг о друге. Это прекрасный цветок, который 
распускается от вашей любви и ласки.
Я предлагаю оторвать лепесток нашего семейного цветка, прижать его к сердцу и высказать пожелание своей семье.
Общение. Начало начал - это семья, родительский дом. От чего зависит мир в вашей семье. Ведь мир во всем большом 
мире начинается с очень маленького - с мира в семье каждого человека.
З/дом Я раздам  вам сердечки с фразой : "Я мечтаю, что вместе с родителями ... ." Дома вы должны закончить фразу, а на 
следующий урок мы украсим вашими серд. рисунками. 
Давайте споем вместе песню "Тропинка в родимый дом"
Круг "От сердца к сердцу"
Семья - это много понятий разных,
Семья - это будни, семья - это праздник,
Семья - это радость твоя и моя.
Семья - это ты! Семья - это я!
* * * * * 
Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы
№28 “Ақбай” жалпы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі  
Нарметова Зулфия
 Ўз-ўзини таниш.
Мавзу: Меҳнатнинг нони ширин.
Мақсад: 1. Болаларга  “меҳнат қадрияти ҳақида тушунча бериш.
                2. Болаларни ўз меҳнати, ўзгалар меҳнатининг қадрига 
                    етишга ўргатиш
                3. Болаларни меҳнатсеварлик руҳида тарбиялаш. 
Кўргазма:дарслик, дафтар, расмли карточкалар.
Дарс тури:янги билим берувчи.
Дарс услуби: тушунтириш, кўрсатмали, ҳикоя, савол-жавоб, саҳна.
Дарснинг бориши

Ташкилий қисм.
69

Шодлик айланаси.
Одобли ҳам ҳунарли,
Меҳнатсевар боламиз.
Янги ишнинг устаси,
Бунёдкори бўламиз.
Болалар бир-бирларига тилак сўзларини айтадилар.

Умринг узоқ бўлсин,

Соғ-саломат бўл.

Бахтли бўл

Омад ёр бўлсин

Билимли бўл

Муродинга ет

Элинга қалқон бўл

Мартабанг улуғ бўлсин.

Ҳунарли бўл

 Оллоҳ рози бўлсин.

Ўтилган мавзу.
Ўтилган мавзу юзасидан суҳбат ўтказилади.

Ақлли бўлиш деганда нимани тушунасиз?

Бахт, Бойлик, Ақлнинг ортиқлиги нимада?
Болалар новбат билан таъриф берадилар.
9.
Демак ақлни ишлатиб меҳнат қилган одам бойликка ҳам, бахтга ҳам беланиб, роҳатланиб умр сура олади.

Янги мавзу баёни
     Аввалги дарсларда биз ҳунар билан билимни эгаллаш ва ақлли бўлиш учун  кўп меҳнат қилиш кераклиги ҳақида ўқиб 
ўргандик. Одам меҳнатнинг роҳатини ўзи тер тўккандагина яхши ҳис этади. Бугун биз шу ҳақда суҳбатлашамиз. 
4.
Одамга меҳнаткашлик нима учун керак?
5.
Ўз меҳнатингизни мевасини кўрган кезда қандай туйғуни ҳис қилдингиз?
Матн билан ишлаш.
Меҳнат килишнинг маъносини тушунтириш учун ҳикоя мазмуни сўзлаб берилади.
10.
Матн юзасида суҳбат.
3.
Ҳамит бобосига қандай савол берди?
4.
Бобоси Ҳамитга “пешона тер” деганини қандай тушунтирди?
Дам олиш дақиқаси.
Гүл өсірсең терлеп,
Мұның аты еңбек.
Кесте тіксең зерлеп,
Мұның аты еңбек.
Қырға шықсаң өрлеп,
Мұның аты еңбек.
Қиындықтың бәрін 
Еңбек қана жеңбек
Цитата 
Меҳнатинг қийин бўлса,
Еганинг ширин бўлар.
     Ҳалқ мақоли маъноси тушунтирилади.
11.
Ҳар бир инсон ўз меҳнатининг натижасини кўрганда чексиз қувонади, бошқаларнинг топташига йўл қўймайди. 
Ҳар кимга ўз меҳнати билан топилган нарса  ёқимли ва қадрлидир.
12.
Саҳна: “Ҳусайн Байқаро ва Мир Алишер”.
Дарсда ўқувчиларнинг олган билимларини ва кўникмаларини ривожлантириш мақсадида халқ мақоллари 3 тилда ёд 
олдирилади.
13.
Еңбектің наны тәтті,
Жалқаудың жаны тәтті.
14.
Жамандық көрген жеріңнен,
Еңбекте де қаш.
Жақсылық көрген жериңе,
Еңбекте де жет.
15.
Еңбек ерлікке жеткізер,
Ерлік елдікке жеткізер.
16.
Қатты жерде қақ тұрар,
Қайратты жерге бақ тұрар.
17.
Еңбек етсең ерінбей,
Қарның тояр тіленбей.
18.
Кто любить трудиться,
Тому без дела не сидится.
19.
Без труда хлеб не родится никогда.
20.
Без труда нет добра.
21.
Землю красит солнце, а человека труд.
22.
Труд кормит и одевает.
23.
Меҳнатдан келса бойлик,
Турмуш булар чиройлик.
24.
Меҳнат қилиб  топганинг,
Қанду асал тотганинг.
25.
Меҳнат меҳнатнинг таги роҳат.
26.
Меҳнатнинг нони ширин,
Ялқовнинг жони ширин.
Вазиятли саволлар бериш
Инсон  ўз мақсадига эринмай меҳнат қилгандагина эриша олади.
70

    Ҳалол меҳнатнинг натижаси одамни қувонтиради.
27.
Саҳна.“Меҳнат билан топилган бир сўм”
Дафтар билан ишлаш.
28.
Бугунги дарсда нимани ўргандик? саволига болалар жавоб бериб, дафтарларига ёзадилар.
29.
Меҳнатсеварлик, чидамли бўлиш, меҳнат қувончини ҳис қилиш, ўзгалар меҳнатини қадрлаш, ҳалол меҳнат қилиш.
Якунлаш.
30.
Ҳалол меҳнат одамни қувонтиради, ўзига бўлган ишончини орттиради, бахт ва бойликка элтади. Меҳнатвесар одам
ён-атрофида ҳам ҳурматли ва обрўли бўлади. Ҳар қачон ўз ишимизга ҳалол бўлиб, меҳнатнинг тотли мазасини ҳис қила 
олайлик. Ҳалол меҳнатни баҳолаб, қадрлайлик.
Юракдан юракка. Болалар ўрганганлари бўйича билганларини ёзиб юрак ичига ёпиштирадилар.
“Ўз  меҳнатингизнинг меваси нима учун ширин?”
Саволга болалар жавоб берадилар.
31.
Чунки ўз қўлинг билан яратасан.
32.
Чунки ўз кучингни сарфлайсан.
33.
Чунки натижасини кўрасан.
34.
Чунки меҳр билан меҳнат қиласан.
Уйга вазифа: ўқиб мазмунини ўрганиб келиш.
* * * * *
ОЙЫН  АРҚЫЛЫ  БАЛАНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
Ақтөбе қаласы  
№32 «Қуаныш» МДҰ-ның орыс тілі мұғалімі
Оспанова Гульбахит  Серикпаевна
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өз жолдауында «Бізге  қоғам қажеттіліктеріне сай  келетін осы  заманға  лайықты азамат, азаматша
тәрбиелеу – балабақшадан басталады» - деп көрсетеді. Балабақшадағы тәрбиелеу – оқыту жұмысында балалардың тілін 
дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану әрі 
оны күнделікті іс – әрекет кезіндегі тілдік қарым – қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген. Мектеп 
жасына дейінгі кезіндегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі тілі дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді. 
Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын айта білуге, қасиеті 
мен сапасын,түр – түсі және пішінін ажырата білуге өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, 
түсініктерін дамыта отырып белсенді түрде тілдік қарым – қатынас жасай білуге үйретеміз.
Ойын – бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын арқылы қоғамдық тәжірбиені меңгереді, өзінің психологиялық ерекшеліктерін 
қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат болады. Мәселен, кез – келген бала еш уақыта жалғыз 
ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп ойнайды, сол арқылы бір – бірімен өзара қарым – қатынас жасайды. Ойын 
арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып өзіне таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті 
сөйлеуден еш жалықпайды.
 Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш 
нәрсеге тәуелсіз. Сондықтан да ойын – балалардың дүние тану жолы, олар ойынмен өмір сүріп бәрін өзгерте алады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісіне тәрбиешінің балалардың сөздік қорларын дамыту, жаңа 
71

сөздерді меңгерту, үйренген сөздерін тиянақтап анықтап әрі байытып отыру басты міндет саналады.Осы аталған міндеттерді
тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын, 
тапсырма, жаттығулар орны ерекше. Соның ішінде ойын – баланың шын тіршілігі.
Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев; «Ойын ойнап ән салмай, өсер бала болама?» деп айтқандай баланың 
өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас баланың өмірді тану, еңбекке танысы, психалогиялық ерекшеліктері осы ойын 
түрінде қалыптасады.Ойында шындықтың көрінісі, оның бейнелі сәулесі қылаң береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әр 
түрілі құбылыстарымен үлкендердіңтүрілі іс - әрекетіне еліктеу екені белгілі. Ойынның шартты түрдегі мақсаттары бар, сол 
мақсатқа жету жолындағы іс – әрекеттер бала үшін қызықты. Ойын барысында балалар өзін еркін сезінеді, ізденімпаздық, 
тапқырлық әрекет байқатады. Сезінеу, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрілі психикалық түйсік пен сезім 
әлеміне сүңгиді. Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал ететін жетекші басты құбылыстың 
бірі деуге болады. Былайша айтқанда болашақ қайракердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Мектеп жасына дейіңгі  баланы дамытатын, өсіретін әрі  тәрбиелейтін де негізгі іс-ірекет – ойын. Ойын арқылы бала өзін  
қоршаған  ортамен, табиғатпен, қоғамдық  құбылыстармен, адамдармен, олардың еңбегімен, қарым-қатынастарымен 
танысады. Белгілі педагог А.С. Макаренко баланың өміріндегі ойының атқаратын қызметі туралы: «Үлкендер  үшін 
жұмыстың, қызметтің маңызы қандай  болса, балалар үшін  ойынның маңызы да сондай  болады», - дейді.
Біз  балалардың ойнап  жүріп  анасының, әкесінің, дәрігердің, жүргізушінің, мұғалімнің, тәрбиешінің, құрлысшының 
сатушының және тағы басқалардың қызметін, атқарып  жүргенін  байқаймыз.
Егер ересектер  тарапынан баланың ойына көңіл  бөлінсе, дұрыс бағыт  берілсе, ойының бала  дамуына тигізер  әсері  көп.
Ойын арқылы  баланың болашаққа көзқарасы қалыптасады. Кішіге  қамқор көрсету, әлсізді қорғау, ренжетпеу, 
жолдастарымен ойын  барысында бірлесе  шешім қабылдау, үлкендерді сыйлау, басқа  адамның еңбегін  бағалай білу  
дегенді олар күнделікті ойын  негізінде сезінеді.
Сәби  бойында  жағымды қылықтардың қалыптасуына, өмірлік  танымының кеңеюіне сюжеттік-рөлдік ойындардың 
тигізер  ықпалы ерекше. Мұндай  ойындарды  ата-аналар үйде  немесе табиғат  аясында ұйымдастыруына әрі өздері  сол 
ойынға  қатысып, балалардың балабақшадан  алған әсерін, үйренген тақпақ, өлеңдерін, би  элементтерін қайталата  отырып, 
олардың білім, даму  деңгейін анықтауларына мүмкіндік  алады. Сондай-ақ ата-аналардың ойынға  қатысуы сәбилер  үшін 
қуаныш  сыйлары  сөзсіз. Әрине, мұндай  бірлестікте өткен  ойындардың тәрбиелік  мәні  ерекше.
Қандай ойын  түрі  болсын, дидактикалық па, сюжетті ме әлде  драмалық  болсын, баланың  ой-өрісін дамытады, сөздік  
қорын  молайтады,  адамгершілік  қасиеттерін қалыптастырады, қиялдау, ойлау,  есте  сақтау қабілеттерін  жетілдереді. Ал 
сюжеттік-рөлді  ойының тағы  бір  жағымды жағы, баланы өз  құрбы-құрдастарымен дұрыс  қарым-қатынас жасай  білуге  
бейімдейді, ұжыммен, яғни көпшілікпен санаса  білуге  дағдыландырады.
Қандай тәрбие  жұмысы  болсын, балалардың  білім  деңгейіне, іс-әрекетіне, қабілеттерінің жалпы  дайындықтарына 
қарай  түрлердіре ұйымдастыруды  көздейді. Мысалы: сюжеттік-рөлдік «Емхана» ойыны. 
Балалардың ой-өрісін шығармашылық қабілетін ойын  арқылы  кеңейту; дәрігер  мамандығын сүюге  баулу, еңбегін  
қадірлей  білуге үйрету. Ұжыммен  бірлесе әрекет  жасауға ықпал  ету, сәбидің сөздік  қорын, тіл  тазалығын арттыру – бұл  
ойының негізгі  мақсаты. Қай  ғалымды  алсақ та, өздерінің  ойын  туралы еңбектерінде «Ойын – баланың жетекше  әрекеті»
деген  сипаттама  береді.
   Қорыта  айтқанда, ойын – баланың  жан  серігі, баланын  рухани жетілуі, денесінің  дамуы, ой  дүниесінің өркен  жайып,
тілінің  дамуы.
 Ойын  баланың алдынан  өмірдің есігін  ашып,  оның  шығармашылық  қабілетін  оятып,  бүкіл  өміріне ұштаса  береді.
Ыбырай  Алтынсарина: «Ойын – бала үшін  ойын емес, білім  мен тәрбие  құрайтын  басты  құрал», - деген болатын. 
Ендеше, ойының  бала  тәрбиесінде үлкен  рөл  атқаратына дау  жоқ.
 Балабақшадағы бүлдіршіндер ойнай  да, күле де, ойлай да  білсін.
* * * * *

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: