Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты
ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
қазақ философиясы
| ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
тарихи үдерістің зерделенуі кетеді, сонсоң Қабул қаласындағы Бабырды паналап, оның сарайын- да біршама уақыт болады. Бабырмен бірге Орта Азияға жасаған жорыққа шығып, Хамза-сұлтанмен болған соғысқа қатысады. 1512 жылдың қыркүйек айынан бастап Әндіжандағы Сұлтан Сейіт-ханға қосылып, ұзақ уақыт бойы соның қасында болады. Сұлтан Сейіт- ханмен және оның шағын әскерімен бірге өз отаны Қашқарияға жорыққа шығып, Әбу Бәкір дулатты тас-талқан етіп жеңіп, онда Моғолия деген атпен жаңа мемлекеттің, жаңа әулеттің негізін салады. Сұлтан Сейіт-ханның мемлекетінде М.Х. Дулати ірі әрі маңызды мемлекеттік және әскери лауазымдарды иеленеді. Сұлтан Сейіт- ханның баласы, тақтың мұрагері, бірақ ол кездері әлі сұлтан Әбд-әр- Рәшид-ханның тәрбиешісі болды. Мырза Мұхаммед Хайдар 1533 жылы Сұлтан Сейіт-ханмен бірге Тибет жорығына қатысты. Сол жорықта хан қайтыс болғаннан кейін Әбд-әр-Рәшид-хан Мырза Мұхаммед Хайдардың туыстарын қуда- лай бастады. Ойшыл-тарихшының немере ағасы, дулат билеушілері әулетінің үлкені Сейіт Мұхаммед-мырза өлтірілді. Немере ағасының өлтірілуінен кейін Мырза Мұхаммед Хайдар дулаттың Жәркендке келуі неғайбыл болып қалды да, ол Бадахшан мен оның төңірегіндегі таулы аймақтарда ұзақ уақыт бойы кезіп, ақырында Үндістандағы Камран-мырзаға кетеді. Дулатидің немере ағасының өлтірілу себебі туралы мәлімет- тер қайшылықты: жазушының айтуынша, мұның төркінін оның тәрбиеленушісінің билікқұмарлығынан да, кейінірек ірі лауазым- дарға ие болған кейбір әмірлердің қитұрқы қимылдарынан іздеу керек сияқты. Дегенмен, Әбд-әр-Рәшид-ханның бұл репрессиясын Сұлтан Сейіт-ханның қайтыс болуынан кейін Дулат әулетінің үлкенінің (Сейіт Мұхаммед-мырзаның) Жәркендке шұғыл жетуін осы өлкедегі дулаттардың бұрынғы билігін қайта келтіру ұмтылысымен байланыстыруға да болатын секілді. «Тарих-и Рашидиде» оның авторының өз шәкіртіне өкініш пен кінәға толы төрт қатар шумақ болғанымен, өз шығармасының атауын Әбд-әр-Рәшид-ханға бағыш- талғанына қарағанда Мырза Мұхаммед Хайдар ханның алдында ақталуға тырысқанға ұқсайды. Бұл шығарманың «Рәшидтің тарихы» аталу себебін автор өзі былайша түсіндіреді: «...Кітаптың «Тарих-и Рашиди» аталуының мынадай үш түрлі себебі бар. Оның біріншісі, Тоғлық Темір хан ислам дінін мәуләна Аршададдиннің ықпалымен қабылдады. Біз бұған кейінірек тоқталамыз. Екінші бір себебі Тоғлық Темірге дейін-ақ исламды Барақ хан, одан кейін Кебек хан қабылдаған еді. Алайда, осы хандар дәуірінде моғол ұлыстары ислам дінінен дұрыс жол таба алмады. Ал құдіретті де мәртебелі Тоғлық Темір хан |