Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті

341

Аяққа шұлғау қылсаң да, асыл жібек бөз болмас.

Арғын Шоқай би: Арыстан айға шауып мертіксе, 

Артында қалған баласы арыстандық етпес демеңіз.

Ақсұңқар торға іліксе,

Ұяда қалған балапан 

Темір қанат болғанда, үйрек ілмес демеңіз... (Оптимизм 

бар, көп жақсы сөз).

Қырғызбай Машын би: Темір етік тоздырсаң, темір таяқ 

жонарсың. 

Қорғасындай толқып балқысаң, бейнет көріп алқын-

саң, мақсұтты тура табарсың.

Қарадан (әділсізден, наданнан) хан қойсаң – қасиеті 

болмайды, үлгісізден би қойсаң – өсиеті болмайды.

Қазыбек Әнет баба – оқыған.. көшіп барып көп жатып 

тоқыған. Қазақ заңын, шариғат жолын үйренген. Үш әріп 

туралы:

Әйел – алтын, кек – кесір, мақтан – мансап.

Тұмау түбі құрт болар, тұман түбі жұт болар.

Қарап отырғанша бір нәрсеге жарап отыр.

Кәсіп болмай, несіп болмас.

Ой да көп, ұйқы да көп ойлай берсең, 

Ой да жоқ, уайым да жоқ ойнай берсең.

Еркек дауысты әйел ұрғашының қоры болар, 

Әйел дауысты еркек еркектің қоры болар.

Өгіз мүйізді сиырдың сүті болмас, 

Сиыр мүйізді өгіздің күші болмас.

Жастық – жалын, кәрілік – күл.

Жақсы жалғыз демеңіз, бір боп туса онмен тең,

Он боп туса, жүзбен тең, 

Жүз боп туса, мыңмен тең.

Адасқан ауыл болмас, есептескен ел болмас (Бөгенбай).

Хан азарында қарашасымен қас болар.

Шырпық өзін талмын дейді.

Шымшық өзін жанмын дейді.

Бұлақ өзін көлмін дейді,

Көлі тұрсын, аққан селмін дейді.

Даражасын көтеріп,

Тасбақа өзін елмін дейді.

342

1.  Кертартпаның белгісі – кең дүниені тар дейді,

   Қолында жоқтар тайлақты

   Солқылдақ өркеш нар дейді.

2.  Жорыққа батыр аттанбас,

  Жау жараған сайламай.

3.  Ер қолынан іс келмес, 

  Сұңқардайын түйілмей,

  Буынып белін түйінбей, 

  Зердесін жігер қайрамай.

  Ақ ауылдың сәні жоқ, 

  Топталып жылқы үйездеп,

  Ноқталы құлын күйездеп, 

  Тартқан желі болмаса.

  Шешендіктің сәні жоқ, 

  Сөзіне сүттей ел ұйып,

  Қолтығына ел сыйып, 

  Басына бақыт қонбаса.

  Қайырсыз биден пайда жоқ, 

  Нашарға жәрдемі тимесе.

  Би мен бидің сәні жоқ, 

  Елін қорғай алмаса,

  Тура жолға салмаса, 

  Ыстығына күймесе, 

  Суығына тоңбаса.

  Елді бастар ер қайда, 

  Аға сұлтан асында,

  Еліңді қамап көрге айда,

  Барса келмес жерге айда...

  Әй, Едіге, сен енді қайт-сана,

  Қайтып Еділ өт-сана,

  Еңсесі биік боз орда,

  Еңкейіп сәлем бер-сана.

  Еріні жұқа сары аяқ

  Ер сарқытын іш-сана.

  Жауырындары жақталы,

  Түйме бауы тартпалы,

  Үстіңе алқара кез

  Тон береді, ки-сана.

  Көкала жорға,

343

  Көп дауылпаз,

  Көп дауылпаз байланып,

  Тұтам бойы сом алтын,

  Ақсұңқар құс безеді,

  Көл айлана шүй-сана.

  Мекен іздеп, жігіттер, кел кетелі,

  Ор тауында көп төбе белгі етелі.

  Азаматтар, ерінбей таңласаңыз,

  Қозы Көрпеш – Баянды тербетелі.

  Зоры болар десе, соры.

  Алдарсың талай, алдарсың әлі.

 

1. Сарымсақ иісі гүлден астам, бұлбұл үнін есек баспай 

ма.

2. Қанды ауыз қорқау үзіп жейтін жолбарыс барын ойлай 

ма?

3. Дәрі ащы болса да, дертті жазбай ма.

4. Дән көтерген құмырсқаға тимеші, алысқаны өмір ғой. 

Өмір сондай абзал ғой (Фирдоуси).

5. Көбелекке шамнан әсте рақым жоқ. Бірақ сол шам 

жалғыз жанар, жақын жоқ (Сағди).

6. Жар үшін жарандарына қызмет еткенімді айып етпе. 

Бағбан бір гүл үшін мың тікенге қызмет етер.

7. Тығулы жатқан алтынның топырақ басқан тастан 

артық не қажеті бар.

8. Махаббат – жалын, кеңес сөз – жел.

9. Ең үлкен жау – елдің жауы, ең үлкен дау – жердің 

дауы.

10. Қарамықтың дәмі болғанша, бидайдың сабаны бол. 

Жаман елдің жақсысы болғанша, жақсы елдің жаманы бол.

11. Ауыз – дарбаза, сөз – самал.

12. Ит маржанды не қылсын.

13. Қарекеті – әрекет.

14. Қалтаң-құлтаң. Көзге сынық

Жыртаң-тыртаң. Керім-кербез. 

Сасық би: Қаяу жоқ. Бір бадалық. Игісі. Сүйгісі жоқ. 

344

Шалдуарлық. Күйсей бер. Сөзге емексіп. Бейілі шикі, 

ақылы күйкі.

15. Адам ғафіл! Жайтаң. Қайқаң. Дүрдараз. Алғысы күшті 

асаулар. Көксегені тас сараң.

16. Сағымдай құбылып, сабындай бұзылып.

Әбуғала

1. Иманың болса, қас қылма. Иман мен қастық арыстан 

мен оқ сияқты бір орында тұрыса алмас.

2. Күнәдан, ғайыптан жаның сау болса, өлімнен қауіп 

жоқ.

3. Ораза – ауызды тамақтан тыю емес, тілді жалған 

сөзден тыю.

4. Кісінің сыртына қарап адасудан сақтан.

5. Өлім әрбір жайдың шипасы, әр бәленің дауасы екенін 

ақыл аңдады.

6. Зәлімнің үйі көкте болса да, әлбетте, өлім шабуыл жа-

сар.

7. Әрбір дем адамды туған заманнан алыстатып, ажалы-

на жақын етер.

8. Сахарада мол ұрысы болса, базарларда және ұрылар 

бар. Соңғылар өздерін саудагер атапты. Әуелгілер болса, 

өздерін тек ұрымыз дейді.

9. Ант ішейін, Мірдің тауарларына жан бітсе, дүниеде 

бір тау орнында қалмас еді.

10. Адам қарындасына дәйім зұлымдық етеді. Ал бөрі 

болса, бөріні тек тағы (ға жат) болғанда ғана жыртушы еді.

11. Қатынның сұлулығы аз болса, айыбы да за. Тегі таза –  

әйелдің ең зор сұлулығы.

12. Заманымызға бағындық, бірақ заман адамды қор 

етерін білерсің.

13. Қандай патшалар күнәлар, асылықтар, сұмдық 

бәлелер жасап жүрсе де, топырақ астына көміледі.

14. Тура жүріп зарардан сақтану да соқырдың қолындағы 

таяғы бар досынан, туысынан қайырлы.

15. Өмір дерті ескі ғой. Сократ сияқты хәкім де уайым 

дерттен сау болмады ғой.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

345

21. Заманға ешбір уақыт бәлеңді менен ал демейді, не 

тілесе, ісіне сын. Үйткені заманның қатысы мен ащысы ба-

рабар.

22. Дүние бір дәрі ғой. Тірілердің ақылы болса, өлілерге 

жыламас болар еді.

23. Қазадан сақтанам деп темір киме, өлім қылышы 

темірді де кесер (Темірді де жемірер).

24. Адамның өзі туралы бір дұрыс сөз сөйлесе, өңі 

бұзылатыны несі.

25. Заман нығметіне қызмет ететін қатындардан 

шөлдерде ащы көкпек жеп жүрген түйеқұстар тазарақ.

26. Дүния күні-түнімен бір ала жылан тәрізді. Сол оқ 

жылан, соқ жылан шақпақтан басқа нәрсені білмес.

27. Ей, менің бәденім, жерге көмілген соң шірігенінен 

қорықпай-ақ қой.

28. Көрмейсің бе? Арыстандардың соңынан соқыр, 

ақсақ бөрілер, қарғалар да жүреді.

29. Менде жоқ жақсылықпен маған мақтау айтса, 

құдайшылыққа ол мені мазақ (ажуа) еткені.

30. Нелер шашы ағарған, таспиқ тартқан пірлер әр түні 

зинаға батады.

31. Азғындар кімге сәжде қылғанына қам жемейді.

Сөз

Торайғыр: Әлдіге әлсіз жем болар, 

Әлдінің сөзі ем болар. 

Ит қарғысы сары жез, 

Қолың жетпес шеп болар.

Берілген істің өңі кіреді.

Тау:

Өкпек желі жер қағып, 

Майы шығып тұрмаса. 

Жусанды сары белі жоқ.

Ақырзаман:

Бірлік сақтар қалпынан

346

Елің күдер үздірсе,

Ақырзаман сол болар.

Ар:

Ар деген – жанның азығы,

Адамдықтың қазығы.

Ар өлгенше, өзің өл.

Ардан бұрын жанды бер.

Ар өлсе, тірлік не керек.

Тамақ:

Көктегі құсты торға әкеп,

Түздегі аңды орға әкеп

Түсіретін тамақ-ай.

Билікті бұра бергізген,

Соңынан құлқын ергізген,

Адалдықтан бездіріп,

Тең қылатын өгізбен,

Тас тығылғыр тамақ-ай.

Көрік:

Аққу құс – көлдің көрігі,

Ер жігіт – елдің көрігі,

Орманды тау – жердің көрігі,

Адал сұлу – ердің көрігі,

Ұл мен қызы – жардың көрігі,

Әділдік іс – ардың көрігі.

Жылқы:

Ысқырса, желге кетесің,

Айдаса, жауға кетесің.

Тентек топқа тоқтайды,

Өтірік шынға тоқтайды.

Асыл қынға тоқтайды,

Жомарт жоққа тоқтайды.

Адалдық арды асырар,

Арамдық иман қашырар.

347

Торайғыр мақал-мәтелдері:

Ақыл – адам көрігі,

Ақылдың сабыр – серігі.

Кедейге күлме, қайыр қыл,

Қазаға күйінбе, сабыр қыл.

Жауға жалынба, жоққа тарылма.

Жолдасты жақсыдан тап, жақсы жолдас ажалдан да, бей-

неттен де құтқарады.

Жолдасын таппаған ер азады,

Басшысын таппаған ел азады.

Орысты ата жауым деме,

Түбінде әділдік орыста қалады.

Күшіңе сенбе, адал ісіңе сен,

Қиянатқа көнбе, әділдікке атса да көн.

Араздың бәрі жау емес,

Сөздің бәрі дау емес.

Ер жаудан өледі, шешен даудан өледі.

Ерді қатыны тұсайды,

Жақсыны жақыны тұсайды. 

Ақын езден тұсалады,

Шешен сөзден тұсалады.

Керек сөздер

1. Ұстаса қолға, байласа жіпке тұрмас (Ұры).

2. Ел аузына елек қоя алмаймыз.

3. Қара айғырдың үйірі үшін қара орманыңды алмай 

тынбас ем.

4. Жұпардай иісің шығады, тұлпардай дүбірің шығады.

348

5. Менің атым Дыңғылбай.

6. Атаң міні – насыбай.

7. Шекенеден күлі бар, қалампырдан дымы бар.

8. Бәйгеге бірінің өркеші қисық емес жүз атан түйе (ат 

бәйгесі), алты қанат ақ үй барлық мүлкімен, 9 құндыз, 9 бесік 

жамбы...

9. Құлқайырдай (шөп) ағарды сақал-мұртым.

    Балқытқан хан-қараны қайран тілім...

10. Құртбай үш тоқалға еріп кетті, адасқан ай жарықта 

ақбоз аттай.

11. Жортарман, қара қазан (Сараң).

      Жел аударған қаңбақтай, сел аударған дөңбектей.

12. Салтанат, Гүлжан – әйел аттары.

13. Көтеншегін солқылдатар шот қаққанда (Саудагерге 

айтылған).

14. Екі жағы иір отырып барымтаны қайырсын.

15. Баяу – әйел аты.

16. Қапырығың бар екен.

17. Шытыр жеген өгіздей аунап өлген.

18. Аспанға алып қарақұстай алып ұшқан,

      Кешегі ер Мақсұттың күні қайда.

19. “Жетпеген жеті кесілмеді” деген.

20. Шабдан асында 180 ат шапқан.

21. Құлмақтадай қолдыраған.

22. Қалжыңбасың тұз түйген келсаптың басындай неге 

бозала боп кеткен.

23. Сақалың тасқа жусаған тау ешкінің текесінің 

сақалындай.

24. Сынасар атан зауза құсап дарылдаған кім?

25. Көкпек жеген түйе сияқты демін аузынан алған кім?

26. Жаужапырақ сияқты қаудырап.

27. Саудаға майқоңыздай жылтырағаны несі.

28. Шала түлеген жылқы сияқты кержағалданған неме.

29. Ай тұяқ, аша тұяқ. Ай тұяқ айттым.

Ермұса айтқан әңгіме

Абай таяқ жеп қайтқан соң, үйге кеп айтқаны деп, Бәшей 

айтушы еді: 

349

Көкіректе қалың шер, көңіл қаяу,

Ел кісі деп жүргенім, досым – жау.

Сүйенер кісім, сүйенер жақыным жоқ,

Бір өзіңе сүйендік, бар құдай-ау.

Елге ерсем, ақ жолдан адасамын,

Көнбей жүрсем, көп итпен таласамын.

Тек отырсам, тепкілеп шыдатпайды,

Енді қайтіп сол елмен жарасамын.

Бір момынның ұстасам түзу ісін,

Жөн демейді ғаріптің жөн жұмысын.

Ардан безген, ары жоқ өңкей залым,

Ырылдатып жабады ит пен құсын.

Көп төбетке жетеді қайдан күшім,

Адалды құтқара алмай пысады ішім.

Қабағымды қаққанша қас болады,

Жақсым деп жабысып жүрген кісім.

Төлеу айтқан сөздер

1. Ақ жамбы, ақбас құндыз.

2. Сілтің (қалжың) сыңқыл сілтің деп.

3. Қам қайғы.

4. Күлгін.

5. Пат, қама, кәмшат, құндыз.

6. Сарыарқа туралы: салқын белім, самал тауым, самал 

желім.

Мақал:

Ұр деген айыпкер емес, ұрған айыпкер (Романға керек).

Ер көркі ақылында, әйел ақылы көркінде.

“Көз ұры” деген нақыл әңгіме. 

Әйелмен жақындығыңды көз ұстатады.

Түйені жел шайқаса, ешкіні аспанда көрерсің.

Жалынған – бас қорғау емес, жағаласқан – бас қорғау.

Қойды – көшіл, түйені шошқа дейді.

350

Тұйғыннан томағалы тұйғын туар,

Жүйріктен айғыр салсаң, жылмаң туар.

Сұлудан қатын алсаң, көңілің толар,

Қудан – қу, сұмырай – сумаң туар.

Мақал: Өлмейтұғын өмір жоқ, сынбайтұғын темір жоқ.

Қорытпа – белуга. Шоқыр, қортап, көксерке (судак), 

қаракөз, бертабан, жәйін, бекіре.

Телмек – ілмекті темір.

1. Дәндеген қарсақ құлағымен ін қазады.

2. Кей айуан шөп жейді, боқ жейді. Жылқы кісінейді, ит 

үреді.

3. Сағымдай құбылып, сабындай бұзылып.

4. Ұялы сеңгір қабақтай,

    Елде тентек қоймадың,

    Жайыннан қашқан шабақтай. 

    Көкежан, сізден айрылдым, 

    Көлеңкелі дарақтай.

5. Орта жүзде орасан

    Ойқастап озған жүйрігім.

6. Қошқар туған қозыдай.

7. Шалқып сөзім шығады.

8. Аяғын алшаң басып.

9. Қорғасындай толқып балқысаң,

    Бейнет көріп алқынсаң,

    Мақсұтты тура табарсың.

10. Алдасқан ауыл болмас,

      Есептескен ел болмас.

11. Аласұр бозбала.

12. Таудағы түлкіні тастағы тазы алады.

13. Тамыр болдың – айтыс жоқ, қолдан бердің – қайтыс 

жоқ.

Пьеса

С Ы Н   С А Ғ А Т Т А

Үш актылы, төрт суретті пьеса

 

354

Қ а т ы с у ш ы   а д а м д а р

Е с к е н д е р – шахтаның бас инженері. 

Н а з ы м  Б е р д и е в а – дәрігер. 

Е р б о л  Д а т о в – навалоотбойщик, әнші, 

       кейін дивизион командирі.    

С ә т – шахтер. 

Т ә н е к е – шахтер. 

И р а – медсестра. 

Қ а д е н – Назымның көршісі. 

М а р и я ш – Ерболдың жеңгесі. 

Р ә ш – Назымның қызы. 

М а л ы ш е в – лейтенант. 

Н ұ р л а н  Б е к т а с о в – майор. 

С к и б а – кіші лейтенант (белорусс). 

Ш а р ш е н  Б е г е ш е в – аға сержант (қырғыз). 

З в е з д о в – майор. 

П о т а п е н к о – генерал-лейтенант. 

Ә с к е р. 

П о л и т р у к. 

Л е н и н.

Р у б а н о в – профессор, І ранг дәрігер. 

І,  ІІ  б р и г а д и р. 

А с а н о в. 

                

355

БІРІНШІ АКТ

Бірінші сурет

Көп пәтерлі үлкен үйдің нобайы. Сахнаның бір жағы Назым пәтерінің 

бір бөлмесі. Соған жалғас астылы-үстілі террасалар. Олар көрші 

пәтерлердікі. Назым бөлмесі кітапқа толы. Жұмыс кабинетінде дәрігерлік 

инструменттер де бар. Ашық терезенің пердесі түрулі. Кең, жұмсақ 

кушетканың үстінде Назым, Ескендер отыр. Кеш батып барады. Тыста 

соққан салқын лептен анда-санда терезенің жұқа шілтері желпінеді... 

Бөлмеде шам бар. Террасалар ала көлеңке. Террасада Қаден бағанадан 

бой созып қарап тұрған. Жоғарғы террасқа Марияш шығады.

Қ а д е н. Марияш! 

М а р и я ш. Қаден! 

Қ а д е н. Қолыңдағыдан әкелші-ай! Бері келші! 

М а р и я ш (қолында дым жоқ). Түс көріп тұрмысың, әй, 

қатын! Ақ сөйле, байғұс. 

Қ а д е н. Е, тұр ғой әне қолыңда! Тықпай-ақ қойсаңшы, 

әкелші. Мұнда келші! (Көзі Наздың терезесінде.) 

М а р и я ш. Құтырар мына қатын. Денің сау ма өзіңнің? 

(Еңкейеді.) 

Қ а д е н (қарсы созылып, сыбырлап). Құдай төбеңнен 

ұрсын, Марияш! (Күледі.) 

М а р и я ш. Ой, тіліңе шоқ түссін. 

Қ а д е н. Түс бері, уа, бері жүр, мұндар. Әне... (Өзі тере-

зеге ұмсынады.) 

            

Марияш жоғарыдан жүгіре түсіп, ынтыға басады.

М а р и я ш. О не, әй, қуатым-ау!.. Не көрдің? 

Қ а д е н (терезенің тұсына Марияшты ақырын ертіп кеп). 

Жарасуын қарашы екеуінің... Былай тұр! Осыны керек қып 

отырған немедей, о несі обиып! 

М а р и я ш (тамсанып). Аста-кем-ай, мынау екен 

ғой... Бәсе, “бай керек қылмайды”, “бай керек қылмайды” 

деседі. 

Қ а д е н. Е, бай керек қылмай, бітеу деп пе ең? Жайнап 

отырған жесір қатын. 

356

М а р и я ш. Инженер қандай көрікті... Құдай ақын, осы 

екеуі тіпті тең-ақ. 

Е с к е н д е р. ... Көңілді көптен жеңген мұңым еді, Наз. 

Н а з ы м. Ұғамын да іркілемін, Ескендер. 

Е с к е н д е р. Неге? Нені күдік етесіз?

Н а з ы м. Күдік... күдік дейсіз бе? Менің ойымдағының 

аты... ол емес. 

Е с к е н д е р. Енді не? 

Н а з ы м. Тек ... айтылмаса нетуші еді деп ем осы жай-

ды. 

Е с к е н д е р. Наз... Назым... Кімге тіл қатып отырғанын 

ойланбады дейсіз бе? Талай күндер тоқсан толқытқан, көп 

бөгеген күдігімнің несін айтайын... Жан жүзінен жасырып 

келген, айтпай-ақ әкетейін деген, өз ішімнің көп әлегін не 

қылайын. 

Н а з ы м. Сөзіңіз маған тосын...

Е с к е н д е р. Мені әкелген қай тілек? Тыңдауыңыз ке-

рек емес пе? 

Н а з ы м. Тыңдайым ба, жоқ па?

     

Ескендер қолын сипап, отырып қалады.

Қ а д е н. Жарасуын жарасады-ай. Әй, бірақ, мен мал та-

нысам, осы екеуінің сөзі піспеген дейім әлі. 

М а р и я ш. Ал инженерде қатын жоқ... Қатыны өлгелі 

көп болмап па еді? 

Қ а д е н. Көп болған... Назда бай жоқ!

М а р и я ш. О да өлген бе еді? 

Қ а д е н. Жоқ, тірі айрылысыпты. 

М а р и я ш. Әлде соған қарайлай ма екен?

Қ а д е н. Жоқ, әлде қызын қимай ма екен? Әйтеуір 

қосылам десе, қой дер кісі болмас еді... Ел-жұрт қандай сый-

лайды өздерін... 

М а р и я ш. Ел-жұрт демекші... Тәнекенің қатынын көріп 

ем... Бүгін күйеуім сендердің көршіңе барып, алғыс айтып 

шығам деп айтады дейді... Бірге жүр деп Сәтті шақырыпты...

Қ а д е н. Алғыс па?.. Әлде мыналарды жарастырғалы 

келе ме? 

М а р и я ш. Е, онда не ақысы бар?.. Әй, сен де бір 

қайдағыны... 

357

Қ а д е н. Сауабын алмай ма? Әй, тегі, біреу жағыстырып 

жібермесе бар ғой... Өздігімен мандымайды мыналарың... 

Оқыған деген сондай болады. 

М а р и я ш. Ай, сойқан-ай, сыр мінез бе едің? 

Қ а д е н. Атама... осы... осы... “Сіз” деп, “біз” деп, бете-

геден биік, жусаннан аласа боп, майысып, қиылып санадан 

солып осы... шаппай, желмей қан сорпа боп, құр сонымен 

титығы құриды ғой бұл бейбақтардың! (Күлкі.) Тоқта, әне! 

(Сыртқа қарап.) Ой, анаң қара, Ербол келеді, жүр былай. 

Жүр таяйық! 

М а р и я ш. Уа, қойшы, сүйінші тілейін деп пе едің? 

Қ а д е н. Е, қызық көрсін... Жүр! (Ертіп террастың ар 

жағына кетеді.) 

Е с к е н д е р. ...Бір кезде жалыны жалау атқандай 

үміті мол, қызығы көп жастық бар еді ғой. Шын қуаныш 

таптық па, жоқ, елесіне мәз бе едік... Әйтеуір ыстық шағын 

кешірген едің. Сонымен өтті, бітті дегеніме көп болған. 

Қимай, қиналып қана еске алушы ем. Жалғыз-ақ, жеңіл 

желік жеңбейтін боп еді. Тыныш едім. Ал қазір соның бәрі 

бастан-аяқ қайта бір алай-түлейге түсті. Бар көрдім деген 

қызығымның бәрі болымсыз ғана болып, нәрсіз, нұрсыз 

бүріскен тәрізді. Сол өңсіз күймен өткеніне анық бүгін ғана 

өкінбестен көз салдым. Болжап, шолып байқаймын да, шын 

қуаныш бүгін таптым деймін. Көңілімде ең алғаш, жалғыз-

ақ сол күн туғандай рахат, бақыт сезем, Наз... 

Н а з ы м. Сырыңыз сондай жақын, соншалық ыстық, 

Ескендер. Шын айтайын, қызықтыратын сыр. 

Е с к е н д е р. Мен ендігі өміріңізге өмірімді қоспақпын. 

Ойлаңызшы, бізді бір-біріне сай емес дерлік жан болар ма 

еді?

Н а з ы м. Мен сізді өзге жаннан өзгеше, ерекше 

қадірлейтінім рас. Бірақ, Ескендер, мен ендігі тірлікте өз 

басымның еркі өзімде тұрған жан емеспін. 

Е с к е н д е р. Неге олай дейсіз, бөгет кім? 

Н а з ы м. Мен бірер адам алдында қарыздармын. Еркім 

өзімде, басым бос. Бірақ іштей аса алмайтын асуларым бар. 

Е с к е н д е р. Наз... Дәл таныған болсам, сіз қарыздар 

болған жанның алдында бар тірлік, бар еңбек, бар қуатым-

мен мен де қарыздар болайын. Сізді сүйген көңілім сіздің 

358

назарыңыз түскен жердің қайсысынан болса да айналмаса, 

айнымас, жаным Наз! 

Н а з ы м. Жоқ... Ескендер... (Бірақ өзі қызыққандай.) 

Сондай жақсы! Сондай жақын, сондай сүйікті Ескендер! 

(Паузадан соң.) Жоқ... жоқ... (Ескендер үнсіз, Наз тағы да 

қимай, қиналып қайта толқып.) Жас күнімнен есімде қалған 

бір өлеңнің басында: “Жай тұрған жүрегіме салдың уайым” 

деуші еді. (Тез орамалын алып, жылағандай мұңайып қалады.) 

 

 Ескендер құшақтап шашын сипайды. Терезенің сыртынан шешен 

домбыраның әсем құлақ күйі келеді. Үйдегілер елемейді. Шұғыл айқай, 

ән шығады. Әннің алғашқы сөзі: “Ал бақи!” Терезеге сыртын беріп, ән 

шырқаған біреу көрінеді. Жұмыстан жаңа шыққан шахтер киімінде. 

Бұрылады, ол Ербол. 

Е р б о л (үйдегілерге күле қарап, басын изеген күйде ән 

шырқайды. Беті қап-қара күйе, тісі аппақ боп ақсиып тұр. 

Ән.) 

        Ал бақи, а дегенде әнім салты,

        Ағайын, аз лебізге құлақ салшы,

        Жарасқан жайлауында асылдарым, 

        Ініден жақсы тілек қабыл алшы. 

Н а з ы м. Бұ кім осы?... Жаным-ау, осы менің көршім 

бе? 

Е с к е н д е р. Ербол ғой. 

Е р б о л. Өзі ғой... Айып менен, ағалар... Тек ақырын 

ұрсыңдаршы. 

Н а з ы м (терезеге жетіп барып). Жоқ, Ербол, түк 

ұрыспаймыз. 

Е с к е н д е р. Өй, өзің дәл ақынсың ғой! 

Е р б о л. Үндемеңіз, ойымда әбден бар. Осыдан стаханов 

бола алмай қалсам бар ғой, ең жаманы, ақын болам. 

Н а з ы м. Тағы айтшы, Ербол! 

Е р б о л. Наз, ендеше, рұқсатың болса, дәл қазір қара 

өзегімді қақ жарған бір мұңым бар ғой, соны айтсам ба екен, 

Есеке? 

Е с к е н д е р. Айт! 

Н а з. Дәл соны айт. 

359

Е р б о л (домбыра безілдейді, әндетеді). Ал бақи!.. (Соға 

жөнеледі.)

 

         Нұр жамалың жадымда, жан-жананым, 

         Қолым жетпей қиналдым, бар ма амалым,

         Бу бұрқатып қайнаған қызуыңнан 

         Айналсоқтап кете алмай, жан-жананым. 

         Бақида, уа дариға, жан-жананым! 

         Қара өзекті қуырдың, бар ма амалым, 

         Аш қадірін тоқ білмес айтқанменен,

         Аяр болсаң даяр бол, жан-жананым! 

Н а з ы м. Жан-жананым... Жан-жананым!... Қандай 

жақсы сөз! 

Е с к е н д е р. Үзілуін қарашы. 

Н а з ы м. Ал көрші, осыншалық өзегіңді талдырған о 

кім өзі?

Е р б о л. Әттең десеңізші... Әттең ғана... 

Е с к е н д е р. Жөнін айтшы тым құрса. 

Е р б о л. Жай ішімдегі бір күй ғой, аға. Іші бардың 

бәрінің күйі... Құлақ күйім. 

Н а з ы м. Бардыкі емес... өз ішіңдікі болғаны жақсы 

ғой. 

Е р б о л. Өзімдікі болғанда аш өзегімдікі. 

Н а з ы м. Не  дейді? Жүрегіңдікі десеңші. 

Е р б о л. Жо, жоға...

Е с к е н д е р. Қой, өзегі несі? Көңілімдікі десеңші. 

Е р б о л. Е, мына сығыр. 

Н а з ы м. Ойбай, ендеше мардымады ғой. 

Е р б о л. Е, неге, апатай-ау! 

Н а з ы м. Шарықтап тұрған көңіл шабыты ма деп ем... 

Е р б о л. Ә, оныңыз рас болар. Әнімнің өзі сөйтіп 

шарықтап ұшқанмен, шатқаяқтап қона салады, құданың 

құдіреті. 

Н а з ы м. Қой, қарын ашырады екен мынауың. 

Е р б о л. Қарын ашырады дедіңіз бе? Міне, міне, дәл 

таптыңыз! 

Е с к е н д е р. Уа, не деп тұрсың өзің? (Алыстан дауыстаған 

әйел: “Ербол, ет пісті!” – дейді. Қаден жүгіріп шығып: “Ербол, 

ет пісті!” – дейді.) 

360

Е р б о л. Пісті! Уай, лебізіңнен айналайын. Ағалар, 

айыпқа бұйырмаңдар. Әннің тілеуі келді. Айыпқа бұйыр... 

Н а з ы м (күліп). Бұйырмаңыз... Бірақ қайтып кел. 

Ербол жөнеледі. Назым мен Ескендер күледі. Сәт пен Тәнеке кіреді. 

Тәнеке басын азырақ таңып алған, жүдеу. Сәттермен сыпайы амандасып, 

жайласып отырған соң күледі. 

Жаным-ау, әлгі не деп кетті? Қалай қызық өзі. (Күледі.) 

Е с к е н д е р. Ғажап. (Күліп.) Тұрған бойы жұмбақ...

С ә т. О кім? 

Н а з ы м. Әлгі менің көршім, Ербол.

С ә т. Ә, Ербол ма? О не қып жүр? 

Е с к е н д е р. Осында терезеден кеп әдемі ән салды. 

Т ә н е к е.  Япыр-ай, ән салатын қауқары әлі бар екен-

ау. 

Е с к е н д е р. Әні қандай... Осы үзіліп тұрып, жан-

жананым... жан-жананым деп өзегі талғандай зарлайды. Бұл 

біреуге ынтық екен, сонысын айтып тұр екен деп ек, сөйтсек 

үздігіп талып, өлердей өзеуреп тұрғаны ет боп шықты ма 

деймін. Ет пісті деген хабар кеп еді, ғашығына қарай алас- 

ұрғандай тыпа жөнелді... Мұнысы қалай?

С ә т (күліп). Оның жөні бар... 

Т ә н е к е.  Ой, тілеуің бергір ғой. 

Н а з ы м. О не етіп еді? 

С ә т. Бүгін, сол қайтып келе жатқанда, ол ер қайратымен 

келе жатқан жоқ па, бұрын Қарағанды көрмеген қарқын жа-

сап шықты. Екі сменаны бір-ақ созып, 16 сағат тұтас істеп 

шыққан жоқ па шахтадан. 

Н а з ы м. Жігіт... Ал смена арасында ас ішпеп пе еді? 

Бәсе... (Күліп.) Аш өзегім дегенде тіпті қаймықпайды. 

С ә т (Ескендерге бір пакет береді). Ескендер, Москвадан 

мына бір қағаз кепті саған. Осыны бір шолып өтші. (Ескен-

дер алып оқиды.) Сонан соң, жолдас Наз, мына Тәнеке әдейі 

ертіп келді саған. (Пауза.) Айтатын сөзім бар, бірге жүр деп 

еді. 

Н а з . Ия! 

Пауза.

 

361

С ә т. Ал, қарт, отырамысың өстіп, ендігіңді өзің айт-

паймысың, түге? 

Т ә н е к е. Е, айта... айта берсеңші. 

С ә т. Е, тәйір, шегіншегің бар ма еді! 

Т ә н е к е. О не пәлең? 

С ә т. Оным... жеңгелері “жайбасар” дейтін менің бір 

жақын ағам болушы еді... Баяғыда жайлауда бір түнде 

жылқыға жау тиіп, “аттан” шығып, ауыл алай-түлей шаба 

жөнеліп жатқанда, жаңағы “жайбасар” үй ішінде, ең алғаш 

бір асыққаны ғой. Қалбаң қағып, аптығып жүріп есікті таба 

алмай қапты. Жан дәрмен шиді қармалап, қазан-ошаққа 

қақтығып, төрдегі жүкті сипалап жүріп, өзі “аттан” сала 

береді дейді... Сонда қатыны “өй, не қып жүрсің осы сен?” –  

дегенде... “Қатын-қатын, жетектеп шығарып жіберші” – 

депті. Қатыны жауға шабатын ерді жетектеп келе жатып: 

“Құдай, шұнақ-ай, шегіншегің бар ма еді?” – дейді. Сол 

сияқты... 

Т ә н е к е.  Енді әйтеуір айтарыңды айттың ғой, 

жетектесеңші ендеше... 

С ә т. Уа, қой, батыр, өзің айт... 

Н а з ы м (күледі). О не, жаным-ау! 

Т ә н е к е. Қарағым, қарындасым, бұны бұлдантып 

қайтейін, өзім айтам. Жасым елуге келді менің. Тегі, бір 

өмірге бір тірлік еді, осы күнге шейін естіген мен білгенім... 

Ал менің басым... 

С ә т. Қысқа қайыр. 

Т ә н е к е. Тек отыр енді. 

С ә т. Түу, сонау туғаныңнан бастайсың. Өзің босаң та-

баны күректей тап елуге кепсің. Сенің бар бақтажарыңды 

тыңдап болғанша түн жарымы өтеді ғой. 

Т ә н е к е. Өтсе өте берсін. Қарағым, Назым! Әке мен 

шеше берген бір өмір бар еді, жасым елуге жеткенде мен со-

нан айрылып қап едім-ау. Өлмейді деген кім бар еді мені, 

кеше лавадан басыма тас құлаған күні? Сол бір мәргау кеткен 

жерден қайырып әкеп қайта тірлік берген кім? Сенсің ғой, 

айналайын. Сенің асыл білімің, епті қолың ғой. Шахтаның 

бір кәрі шалын аман алып қалайын деп құрақ ұшқан адал 

жүрегің ғой. Алғыс-алғыс деседі. Білемін, сенің менен 

дәметерің жоқ. Есітемін... Ұғамын. Атаң-анаң көптен жоқ 

екен... Енді ең әуелі жан аямас ағаң-дамын, атаң-дамын... 

362

Сәт бұлданды ғой. Жаман ағаңның бар тапқан ақылы сол. 

Анау ақылды маңдайыңды бері тақашы. (Өзі қозғалады, Наз 

ұялып қарсы басады.) Қалған өмірдегі қарыздарым өзіңсің. 

(Маңдайынан сүйіп.) Айналдым... асыл айнам. Қадірлі, 

қызым. (Тағы сүйеді.) 

С ә т. Қап, мынаның қиялап кеп тапқанын-ай, ә? Былай 

бітер болғанда өзім-ақ айтар ем-ау жаңа. (Күлкі, Ескендер-

ге бұрылып.) Жә, сен жаңағы қағазды сол сөйтіп жым-жырт 

оқисың да, жым-жылас жауып қоясың ғой, тегі. 

Е с к е н д е р. Енді қайтеміз? 

С ә т. Қой, шырақ. 

Н а з ы м. О не қағаз еді?

С ә т. Өзгесін білмеймін, бірақ ішінде наркомның өз аты-

нан арналған бес мың сом сыйы бар еді осы кісінің өзіне. 

Н а з ы м (қуанып кетіп). Ескендер, родной! (Ескендердің 

шашын уқалап, басынан құшақтап, бетін сипайды.) Жә, 

келіңіздер, той етеміз... мұны! (Шкафқа ұмтылады, столға 

жемістер, тарелкалар қояды. Ішкілік шығады. Жайнап жыл-

дам қозғалады. Сәт, Ескендер көмектесіп жүреді. Ербол 

кіреді.) 

Е р б о л. Уә, қуаныш қайырлы болсын... (Үйдегінің 

бәрі қуана қарсы алады.) Айтам ғой, осының иісін мұрным 

бағана-ақ шалып еді. 

Бәрі де Ескендермен соғысып, көтерісіп жібереді.

Н а з ы м. Оның рас болса, ән салып жібер. 

С ә т. Құттықтау айт, мынау Ескендерге. 

Т ә н е к е. Айт, сілте барыңды. Өзіңді өзім құттықтаймын, 

ерім, сілте. 

Е р б о л (түрегеліп). Ал бақи! (Ән шықпайды.) Бәлі, қайда 

кетіп қалған... Ал бақи? Масқара-ау, бұл қайда жүр? (Күлкі.) 

Қап, қара жарыс болмаса, той дегенде бір тойпаңым болу-

шы еді. 

Н а з ы м. Шабытыңыз бітіп қалған ба, батыр-ау! 

Бағана?... 

Е с к е н д е р. Еттің астында қалмасын. 

Е р б о л. Ал бақи! (Айтып кетеді.) 

         

363

       Бақида, уа, дариға, жан-жананым,

       Қызығына қуанам жақсы ағаның,

       Тойға той ұласатын шағың қайда,

       Мені қашан табасың, жан-жананым. 

Қуаныш, күлкі. Алғыс. Ішіседі. Ира жүгіріп келеді. 

Қуанышты “Кел, кел, Ира!” – деседі. Ира келеді.

Е р б о л (Ираға қарап). 

        Жас тілегім жолыңа, жан-жананым,

        Жаудыр көз, жалын жүзді қалқа жаным,

        Ә дегенде сен келдің аласұрып,

        Өзің болшы өзге емес, жан-жананым.

 

(Күлкі. Ира түрегеледі.) 

И р а. Жолдастар, достар! Мен бір жақсы жаңалық 

әкелдім топтарыңа. Әсіресе, тамаша Наз... қымбат Наз, 

саған әкелдім. 

Е с к е н д е р. С ә т. О не? Айт, айт жылдам, Ира! 

И р а. Ол міне. (Қағаз ашады.) Оқы... Оқыңдар!.. (Ашылған 

қағаз ұсынады. Оны Ескендер алады. Бір хатты Назға беріп.) 

Мынау жай бір хат, бұ да саған, Наз. (Наз алады.) 

Е с к е н д е р (алып қарап). Москвадағы Дәрігерлік 

ғылымдарының Жоғарғы кеңесінен жазылыпты. Назым 

Бердиева жолдастың Қарағанды шахтері Тәнеке Смайлов-

ты емдеген өзгеше ірі тәжірибесі туралы... Тас түсіп, бас 

сүйегі ойылып, миына зақым келген ауруды... Миға бірінші 

рет ірі батыл операция жасап, жазған еңбегін Жоғарғы 

кеңес дәрігерлік жүзінде ерекше ғылымдық табыс деп са-

найды. Жолдас Бердиеваның ғылыми кандидат болуға та-

лап етіп жіберген еңбегі мен мына дәрігерлік тәжірибесін 

еске алып, Жоғарғы совет оған сырттан-ақ ғылыми канди-

дат атағын берді. Және академик Бурденконың ұсынысы 

бойынша, Бердиева жолдасты бұдан былай военно-поле-

вая медицинаның докторлығына әзірлеуге Жоғарғы кеңес 

барлық жағдай жасауды қаулы етеді. Және бұдан әрі жол-

дас Бердиева военно-медицинский институттың айрықша 

тізіміне тіркелсін... тағы-тағы сондайлар. Қол қойған воен-

но-полевая хирургия кабинетінің профессоры, армияның 

бірінші ранг врачы Рубанов! 

364

Н а з ы м. Рубанов, Алексей Иванович, менің ұстазым 

еді!  (Жұрт шат, тегіс Наздың қолын алып жатады. Ира 

сүйіседі.) 

Е с к е н д е р. Қандай тамаша! Ал енді, Наз! Біреудің 

басына келген біреуге де келеді. Сәт те келгені мұндай 

жақсы болар ма? Жаңа сіз жақсы бастап едіңіз, бірақ құдай 

ақы, аяқтауын баяу аяқтадыңыз, танбаңыз. Солғын ты-

нып еді. Мен болсам, қуанышымды өйтіп сылап-сипаумен 

тарқата алмаймын. (Күлкі.) Тура шаттанам да, шарт сүйемін. 

(Құшақтай алып сүйеді, Наз тартына қысылады.) 

И р а. Тек онша ұялтпай сүйіңіз... (Күледі.) 

Е р б о л. Е, бәсе, шарт сүйсең де шақ сүй дейтін жан бар 

ма? Қап, түу, тақатым қалсашы. (Тыпырлап, айналып Ираны 

сүйіп алады.) 

И р а. Өй, Ербол... Менің жазығым не?

Е р б о л. Е, айналайын-ау, енді сиыр су ішкенде, бұзау 

мұз жаламасын ба? (Күлкі.) 

Н а з ы м. Мен Ербол үшін, Ерболдың бүгінгі ерлігі үшін 

ішемін. 

Т ә н е к е (Сәтке). Өй, Сәт, бұ қалай? Атақ-абырой 

алғанда осы шелиіп, асып-тасып, әбігер боп қалмаушы ма 

ек? Мына екеуі құр ұялып, үндемеуге тырысады, бұлары 

несі?

Е р б о л. Атамаңыз, өзіміз болдық па, жаңағы жерде 

жалғыз Ескендер емес, осы отырған жұртты жағалай, кем 

қойса, үш-үштен сүйіп шығамыз, құдай ақын, Наз апа! 

(Күлкі, шу.) 

Т ә н е к е. Бұлары нес, ә? (Сәтке қарайды.) 

С ә т. Уа, немене сонда, мақтаныңдар дейміз бе? Кел 

көтер!  (Ішіседі.) Бір ұябасар бүркіт алғыр қиядан үлкен 

ақшуланды қағып әкетіп, етекке әкеп баса қоныпты 

ғой. Сонда бала бүркіт қатар ұшып, қасына кеп отырып, 

шешесіне қарап, “апыр-ай, тым құрса бір қоразданып 

мақтансаңшы” депті. Сонда ана бүркіт айтыпты ғой: “Мақ-

талмасам тегеуірінімдегі түлкі кете ме, мақтағанмен бұл 

екеу бола ма? Жақыным сен сүйсіндің, сол жетті ғой!” –  

деген екен. Сол сияқты осылардың өзі ақыл, бірің үшін 

бірің қуанып. Өз бағаңа өздерің мақтанбай, масатсымай, 

сабырлы болдың. Қысқасы, мына отырған сен екеуің, 

мына Ербол ерекше, Ербол үшеуің. Үшеуің де жақсы жаса, 

365

бақытты бол. Ел-жұртыңның бағына жаса!.. Ал соңғы рет 

көтерелік! (Көтеріседі, гудок.) О-о, смена бітті! Қозғалу ке-

рек. 

Д а у ы с т а р. Рас, рас! (Бәрі қозғалады, Сәт, Тәнеке, Ер-

бол қоштасып шыға береді.) 

Е с к е н д е р. Наз, міне, осы емес пе, менің оңаша өзім 

ғана боп құпия қиял ететінім. 

Н а з ы м. Ескендер... (Хатты оқиды.) 

Е с к е н д е р. Бақыт, шаттық барсашы жайнап, жарқырап 

бір-ақ тасып жеткендей ғой... Назым... Назымтайым! 

(Жақындай береді.)

Н а з ы м. Асықпаңыз... асықтырмаңызшы...

Е с к е н д е р. Асықпасқа тақатым жоқ... Қиялым өмір 

боп, шат шындық боп, өзің боп келмеді ме, оң қарап? 

Н а з ы м. Шындық емес, қиял деңізші. Қиял жүзі жарқын 

да... Шындық жүзі сынық қой әлі!..

Е с к е н д е р. Тағы салқын... Тағы баяу сырға тарттыңыз 

ғой, Наз!... 

Н а з ы м. Мен айттым... айттым ғой. 

Е с к е н д е р. Балаңыз жайы... Рәш жайы ма? 

Н а з ы м. Я, сол болсын... Өзі ғана болсын... Аз ба сол? 

Е с к е н д е р. Түсінбесем сөкпеңіз... Топастық болса, 

кешіріңіз, Наз. Бірақ осы тұста қайран қалам мен сізге... 

Н а з ы м. Неліктен? 

Е с к е н д е р. Бала... Бала тілеуін тілеп отырып қалатын, 

жесір боп, қаралы боп отырып қалатын ана баяғының анасы 

емес пе еді? 

Н а з ы м. Ай-ай, Ескендер... Ұшқары емес пе екен осы 

сөзіңіз... Аналықтың қай заманда болсын аумайтын, айны-

майтын мәңгі берік, мәңгі биік қасиетін ұмытқаныңыз ба?  

Е с к е н д е р. Ұмытқам жоқ... Ол қасиетті мен де күттім, 

зор тұттым... Бірақ біздің қауымның баласына тәрбиеші, 

тірегі жалғыз өз анасы ғана ма? Ендеше, мен де бір сәт те 

жат дегізбейтін жанкүйер, жақыны болмас па ем... Әкесі, 

жан аямас әкесі болмас па ем? 

Н а з ы м. Ол баланың өз әкесі бар... Ескендер...

Е с к е н д е р. Не дейсіз? Тірі ме еді ол... Бар ма еді?

Н а з ы м. Бар еді... Бірнеше жылдан бері хабарсыз едім... 

Жаңа міне... мынадай хат жазыпты... Оқып өтейінші түгел! 

(Оқиды. Біраз үнсіз. Тыста Марияш, Қаден.) 

366

Қ а д е н. Оп-оңаша қалыпты екі бақыр. (Күрсініп.) Шер-

менделер.

М а р и я ш. Түстері шын шерменде сияқты. Өй, әне 

қызы келеді. Рәш келеді... Қап! 

Сахнаға Рәш жүгіріп шығады. Доппен ойнап, террас жанынан өз үйлеріне 

қарай жүгіріп өтіп бара жатады. 

Қ а д е н. Кішкене бөгейікші мына баланы, сауап бол-

сын. (Лып етіп.) Әй, Рәш, тоқташы, қалқам!...

Р ә ш. Ия, немене, жеңге? (Қалт тоқтап, әдеппен 

бұрылады.) 

Қ а д е н. Қалқам Рәш, үйіңе асығамысың, мамаңды 

сағынғансың ғой. Ә? 

Р ә ш (күліп). Оны неге сұрадыңыз?

Қ а д е н. Жоға деймін. Маманы кісі көп көрмесе 

сағынады ғой. 

Р ә ш. Сіз мен туралы ғана емес, өзіңіз туралы да айтады 

екенсіз ғой, қандай қызық. (Күледі.)

Қ а д е н. Несі қызық, Рәш? 

Р ә ш. Өзіңіз де анасыз, ал мамаңызды және ұмытпаған-

сыз. (Күледі.) 

Қ а д е н. Бәлі, маманы айтасың, ол түгіл, кісі әкені және 

қандай керек етеді. 

Р ә ш. Әкені ме? (Ойланып қалады.) 

Қ а д е н. Түу, әке анадан да қымбат қой. Айтпақшы, осы 

сенің әкең бар ма, тірі ме, Рәш? 

Р ә ш (салқындап). Әкем туралы мен сізге ешбір жауап 

айта алмаймын... (Тез.) Айтпаймын да... 

Қ а д е н. Ойбай, кісіге бәрінен керегі әке ғой. Керек қой 

саған да... Ішің біледі ғой. (Күледі.) Солай емес пе, Рәш? 

Р ә ш (ыза боп, өзгеріп қап). Фу, жеңге, сіз қандай 

едіңіз... 

Қ а д е н (күліп, Марияшты түртіп). Е, қандай екем?

М а р и я ш. Қой, көңіліне дақ салма... 

 Р ә ш. Ендеше, мен сізден әке сұрағам жоқ. Тіліңізге ие 

болыңыз. (Үйіне жөнеле береді, тіпті солғын, жүдеу.)

Н а з ы м. Мен институт бітірер кезде бұның оқуы аз еді... 

Сол жөнде де кезіге беруші ек... “Жоғарғы дәрежелі әскери 

оқуын бітірген едім... Қазір шекараға жүріп барам” депті. Өз 

367

бөлімінің адресін айта алмапты... Бір жолдасының адресін 

беріпті... Жауап күтетін сияқты... Ия... Рәштің жайын 

сұрайды...  (Өз-өзіне.) Әлдеқалай күн болар... Рәшім үшін... 

Ең алғашқы, жазықсыз махаббаттың өтіп бір кеткен үміт 

таңы үшін... қимас жүрек сағыныш ойлады... (Үнсіз.)

Е с к е н д е р. Әлде, Наз... бұл шақта, әзірше менің сөзім 

артық болар... 

Н а з ы м. Тек ренжімеңіз, Ескендер. 

Е с к е н д е р. Олай болса, өз ойыңызбен оңаша 

қалдырайын өзіңізді... 

Н а з ы м. Сүйт... сөйтіңізші, Ескендер. 

Рәш жүгіріп кіреді. “Мама! Мама!”– деп шешесін көре алғашқыдай қуана 

бастады. Ескендер Назбен қоштасып, жолшыбай “Рәш, милая Рәш!” деп 

қолынан сілкіп амандасып, шашынан сипайды да, қайта қоштасып жүріп 

кетеді. Рәш жүгіріп кеп, Наздың мойнынан құшақтайды. Екеуі күліп шат 

боп табысады. Наз біртүрлі ыстық жалынмен қуана құшақтаған сияқты. 

Р ә ш. Мама! Мамочка, мен бәрін есіттім. 

Н а з ы м. Нені, Рәш? (Қысылып қалғандай.)

Р ә ш. Нені? Әрине, сенің Москвадан алған хатыңды... 

Қуанғаныңды есіттім. 

Н а з ы м. Кімнен есіттің? 

Р ә ш. Ира айтты... міне, енді! (Мойнынан құшақтап 

сүйіп.) Поздравляю, поздравляю, мамочка! Енді сен профес-

сор боламысың? 

Н а з ы м. Қой, Рәш... бос айтады Ира. 

Р ә ш. Жоқ, жасырма. (Күледі.) Мама профессор!... Про-

фессор мама! (Күледі.) 

Н а з ы м. Жә, қой енді оны... 

Р ә ш. Ия, рас! (Басқа бір ойға түскендей өзгеріңкіреп, 

салқын.) Мама, айтпақшы, тағы бір нәрсе сұрайын ба? 

Н а з ы м. О не?

Р ә ш. Осы жаңағы кеткен дядя... Ескендер, жақсы кісі 

ғой, ә?

Н а з ы м. Рас, жақсы кісі. 

Р ә ш. Ә, ол сенің жолдасың ба?

Н а з ы м (тоқтап). Ну... жолдас!..

Р ә ш. Қандай жолдасың? 

Н а з ы м. Қандай?.. Өзің жолдас дегенді қалай түсі-

несің?

368

Р ә ш. Мәселен, күйеуі мен әйелі... мама... о да жолдас 

емес пе? 

Н а з ы м. Рәш! (Күліп.) Қалай ойлайсың, қызым! Осы 

сен өсти-өсти мылжың боп кетпес пе екенсің осы! 

    Екеуі де күледі, бірақ Рәш қайта салқын тартады. 

Р ә ш. Мама, сен менімен мазақ етпей, шын сөйлесерсің 

деп ем. 

Н а з ы м. Солай ма? Ал, сөйлесейін. 

Р ә ш. Ендеше, күйеуі мен әйел жолдас па дейім?

Н а з ы м. Олар жолдас болуға тиіс. Жақсы жолдас болу 

керек. 

Р ә ш. Ал, солай болса, дядя Ескендер саған қандай жол-

дас?

Н а з ы м (ойланып). Сенің білгің келе ме, Рәш?

Р ә ш. Ия! 

Н а з ы м (құшақтап кушеткаға әкеп, көтеріп алдына 

алып, сүйіп). Жаным Рәш, Рәшім менің... Сен биыл 12-ге 

шығасың. Дәл сендей күнімде менің анам да жалғыз еді. 

Екеуіміз ғана едік. Бірақ ол менімен көп сөйлеспеуші еді. 

Р ә ш. Сенің мамаң әділ болмаған екен. 

Н а з ы м. Сен екеуміз көп сырласамыз... Солай емес пе? 

Өйткені біз бір үйдің ішінде екеу-ақпыз ғой. Сен сұрадың... 

мен сенен жасырмайын, жасыруға болмайтын жай бар... 

Жалғыз-ақ сен ренжімей, тыңдап шық... Және ойыңа 

келгенді түгелімен тұп-тура айтып шық маған, жарай ма? 

Р ә ш. Ия, жарайды. 

Н а з ы м. Сен менен дядя Ескендер жайын сұрадың... 

Мен саған айтпасам, жасырсам жарамайды. Біздің арамыз-

да әзір сен сұрағандай жолдастық жоқ. Бірақ ол мені жақсы 

көреді. Оның маған күйеу болғысы келеді. 

Р ә ш. Ал, сен ше? Мама... Сен, сенің тигің келе ме? 

Н а з ы м. Мен сенің кішкентай күніңде сені аяп ешкімге 

тигенім жоқ. Бірақ мен әлі кәрі емеспін... Мен сол дядяға 

тием десем, сен не дер едің? Жалғыз-ақ шыныңды айт. 

Р ә ш. Мама, менің сенімен болғанда ешуақытта ішім 

пыспайды. Әлде сенің менімен ішің пыса ма?

Н а з ы м. Ол ғана емес, Рәш... Мен де, өзге күйеуі бар 

жандай достық, жолдастық тілесем қайтеді?... Не дейсің? 

369

Р ә ш (өзгеріп, Наздың алдынан босанып түрегеліп). Мама, 

мен бұған қарсымын... Менің рұқсатым жоқ. Ол саған 

жақын болса да, маған бөтен... бөтен... Мама, жаным... тас-

тама мені! (Жылап жібереді.) 

Н а з ы м. Жаным, Рәш, тек жылама! 

Р ә ш. Мен қорқамын... Мен жетім болам... Жетімдіктен 

қорқамын, мамочка! (Жылайды.) 

Н а з ы м (құшақтай алып, бауырына қысып сүйіп-сүйіп). 

Жаным, жаным, ендеше тоқта, жылама, тыныш бол... Сен 

жетім болмайсың. Бітті, болды... Сенің жазығың жоқ... 

Сенің ренжімеуің керек. 

Р ә ш. Мама... Маматай, рас па?

Н а з ы м. Рас, жаным... тек сен жылама... Мен сенің 

мұндай көз жасыңа шыдамаймын... 

Р ә ш. Жаным, мама... рақмет... Ал, бірақ неге қайғырдың, 

мама? Неге? Бұ не? Мама, жылайсың ғой?

Н а з ы м. Жоқ, жоқ... жай әшейін... Тек сенен бір нәрсе 

сұрайын, бұл сөзді бұдан былай сөйлемейік. 

Р ә ш. Әлде, мама, мен сені ренжіттім бе? Теріс істедім 

бе? Бірақ мен шынымды айттым ғой... 

Н а з ы м. Жаным, қой... тоқтат, керексіз сөз... Мамаң 

өмір бойы сенің қасыңда болады. 

Р ә ш. Мама, ендеше тағы бір, соңғы ғана сұрауым бар... 

Н а з ы м. Айт... айт, Рәшім... алтыным! 

Р ә ш. Мама, менің папам, өз папам қайда осы? Өлген 

бе, бар ма? 

Н а з ы м. Папаң өлген жоқ, бар... 

Р ә ш. Оны маған неге айтпадың сен? 

Н а з ы м. Мен сені аяп айтпаушы ем... бірақ айтпақ едім 

осы жылдар. Сен үлкейдің ғой, ақылды болдың ғой, енді ай-

тамын. 

Р ә ш. Өлмесе, бізді неге тастап кеткен? 

Н а з ы м. Ол тастаған жоқ, екеуіміз ықтиярымызбен 

айрылғамыз. 

Р ә ш. Неге айрылдыңдар?.. Кім кінәлі еді? 

Н а з ы м. Кінә болғанда ешкімде де жаман, ауыр кінә жоқ 

еді. Ұрыстық та, айрылып кеттік. Ол да, мен де қыңырлық 

еттік. Болмаса ақылды болсақ, үлкенірек болсақ, айрыла-

тын нәрсе жоқ еді. 

Р ә ш. Ол қазір қайда? Менің барымды біле ме? 

370

Н а з ы м. Сенің барыңды біледі... Сені жақсы да көретін. 

Бірақ қазір қайда екенін білмеймін. Бірнеше жыл болды ха-

барсыз кеттік. 

Р ә ш. Мама, папам, менің папам... жақсы адам ба еді? 

Н а з ы м. Жақсы адам еді, Рәшім. 

Р ә ш. Солай ма? Ендеше, саған шынымды айтайын, ма-

матай... Мен әкемнің түсін ұмытып қалсам да, сағынамын 

оны. Ол керек маған... Бар балада әке бар. Өз әкесі бар... 

Әкем керек... Мен сондай жақсы көрем... Іздеймін оны. 

Мамочка, жалынамын, өтінемін... Қайырып бер менің өз 

әкемді! (Жылап жіберіп, тізесіне тұра қалып, екі қолын төсіне 

қояды, көз жасы тамшылап тұр.) 

Н а з ы м. Жаным... жаным... Рәшім менің. Мен сені 

қинаған екем... өзімнің орынсыз оңаша, өзімшіл тілегіммен 

қинаған екем сені, кешір мені... 

Р ә ш. Әкем, туған әкем қайда? 

Н а з ы м. Бұл сөзіңді, бұл зарыңды ұмытпаспын. Іздермін 

әкеңді. Қарыз тұттым, жаным, тұңғыш тілегіңді. (Қатты 

қысып сүйеді.) 

Ш Ы М Ы Л Д Ы Қ

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: