Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы
жүктеу/скачать 1,19 Mb. Pdf көрінісі
|
23
3 Жалпы білім беретін мектептерде мемлекеттік тілді о қытудың ерекшеліктері «Тіл туралы», «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңдары мен « Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында белгіленген міндеттер [14, 15, 16] еліміздің білім беру жүйесінде көптілді меңгерген дара тұлға қалыптастыру мақсатын жүзеге асырудың ұтымды жолдарын анықтауды талап етіп отыр. Бұл үш тілді қатар білуге арналған тіл саясатына сәйкес мемлекеттік тілдің доминанттық рөлін күшейтуге келіп саяды. Республиканың әдіскер- ғалымдарының қатысуымен тілді меңгерту бойынша өркениетті елдердің тәжірибесі мен отандық озық дәстүрлер үйлестіріле отырып, өзге тілді мектептің негізгі орта деңгейінде қазақ тілін оқытудың жаңа бағыттары белгіленді [18]. Әлемдік білім ке ңістігінде орныққан «Шетел тілдерін деңгейлеп меңгертудің еуропалық жүйесінде» белгіленген тілді игерудің 6 деңгейі мен олардың сипаттарының негізінде, Қазақстан Республикасының өзге тілді жалпы білім беретін орта мектебіні ң 1 -11-
сыныптарында қазақ тілін үйретудің 5 деңгейлік құрылымы (9-кесте) айқындалды.
9-
Қарапайым деңгей Бастапқы қарапайым игерім А1 А1 -1-сынып Бастапқы деңгей Бастапқы орта игерім А1.1 Бастапқы толық игерім А1.2 Бастапқы жетік игерім А1+ А1.1- 2-сынып
А1.2 - 3-сынып А1+ - 4-сынып
Негізгі деңгей Қалыптасу қарсаңындағы бастапқы игерім А2.1 Қалыптасу қарсаңындағы толық игерім А2.1.1 Қалыптасқан игерім А3.1.2 А2.1- 5-сынып
А2.1.1- 6-сынып А3.1.2 - 7-сынып
Орта деңгей Қалыптасқан орта игерім А2.2 Қалыптасқан толық игерім А2+ А2.2- 8-сынып А2+- 9-сынып
Ортадан жоғары деңгей Тереңдетіле қалыптасқан игерім В1.1
В1.1- 10-сынып
Тереңдетіле қалыптасқан игерім В1.2 В1.2- 11-сынып
24
бойынша базалық және пәндік құзыреттерді жүзеге асыра отырып, қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан меңгерту; сөйлесім әрекетінің түрлеріне сай оқушыны тілдік білім негізінде әдеби тілде сөйлеуге, сауатты жазуға үйрету арқылы дара тұлғаның тілдік қабілетін дамыту; бір-бірімен сабақтас, жүйелі тақырыптарды коммуникативтік т ұрғыдан ұсына отырып, оқушыларға қазақша тілдік қатынасты игерту. Қазақ тілін деңгейлеп оқытудың мақсатына орай мынадай міндеттер іс жүзіне асырылуы қажет: -
қазақ тілін коммуникативтік т ұрғыдан меңгерту: оқушының өз ойын, пікірін, көзқарасын еркін, дұрыс, нақты (ауызша және жазбаша) жеткізе білуін іске асыру; - оқушылардың қазақша дұрыс, түсінікті сөйлеуі мен сауатты жазуын жүзеге асыру; -
өзге тілді мектеп о қушыларының білімін тілдік, танымдық, ли нгво- мәдениеттанымдық, ұлттық-әлеуметтік, өркениеттік - әлемдік
тұрғыдан тереңдетіп, қазақ тілін ұтымды игерудің, коммуникативтік бағытын жүзеге асыру; -
жеке, қоғамдық- әлеуметтік, бағдарлы бағыттағы жағдаяттарды жан-жақты ескере отырып, қазақша тілдік қатынасты бағдарлы түрде жүзеге асыру. Тілді деңгейлеп меңгерудің білім мазмұнын айқындауда басшылыққа алынатын басты ұстанымдар мыналар: 1.
2.
Білім мазмұнының аутенттілігі, шынайы өмірге сәйкестілігі; 3.
Ұсынылатын материалдың тіл үйренуші деңгейіне сай келуі; 4.
Сөйлесім әрекетінің барлық түрінің өзара бірлікте жүзеге асырылуы; 5.
Жаттығу жұмыстарының жүйелі түрде берілуі; 6.
Тілдік материалдың кешенді түрде ұсынылуы; 7.
Білім мазмұны мен әдістемені дара тұлғаны қалыптастыруға бағыттау. Бұл ұстанымдар тіл үйренудің барлық деңгейінде жүйелі түрде дамытылып отырылатындықтан, әр оқушының алғашқы қадамынан бастап, оның білім, білік, дағдысын жетілдіреді және бекітеді. Осы деңгейлерге сәйкес қазақ тілінің күтілетін нәтижелері ақпараттық, коммуникативтік, проблеманы ң шешімін
табу секілді
түйінді құзыреттіліктердің қалыптасуына мүмкіндік тудыратын қарапайым, бастапқы, негізгі, орта ж әне ор тадан жоғары деңгейлердің өзара сабақтас сатылары бойынша анықталады. Қазақ тілінің қатысымдық тұрғыдан деңгейлік меңгерту тіл үйренушінің төмендегідей коммуникативтік біліктіліктерін дамытуға мүмкіндік береді. 1.
Лингвистикалық біліктілік. 2.
Тілдік-әлеуметтік біліктілік. 3.
Дискурстық біліктілік. 4.
Стратегиялық біліктілік. 5.
Мәдени-әлеуметтік біліктілік. 25
Аталған біліктіліктер тіл үйренушінің өз деңгейіне сәйкес әрекеттермен ізденістерді көрсетеді. Нақтылап айтсақ, тіл үйренушінің:
синтаксистік, стилистикалық нормаларға сай еркін сөйлей, жаза білуі арқылы бағаланады.
топтармен кәсіби түсінікті және қарым -қатынас жасау деңгейі арқылы аңғарылады.
тілдік бірліктерді өзара байланыстыра дұрыс, жүйелі қолдана білуінен көрінеді. - Стратегиялық біліктілігі бағалаушының тілді білудегі, қолданудағы кемшіліктері мен қат еліктерін, білмейтін тұстарын айқындай отырып, оларды жетілдіруге бағытталған өзіндік ізденісімен, әрекетімен өлшенеді.
арқылы бейнелей білуінен көрінеді. - Қазақ тілін меңгертудегі деңг ейлердің нәтижесі мына мәселелерді қамтиды: - Қарапайым және бастапқы деңгейде күтілетін нәтиже: күнделікті жағдаяттарда қарапайым тілдік дағдыларды өз мүмкіндігінше пайдаланып, қазақ тілінде қатысымға түседі.
қпараттар алмасуда тілдік бірліктерді дұрыс, орынды, сауатты жазады және пайдаланады.
жеткізеді, сауатты және дұрыс жазады. - Ортадан жоғары деңгейде күтілетін нәтиже: қоғамдық ортада, әр түрлі әлеуметтік жағдайларда өз көзқарасын білдіріп, оны қысқаша дәлелдеп, қазақша тілдік қатынасты жан-жақты игереді» [7, 105-108]. Тілді меңгерудің халықаралық стандарты негізіндегі мемлекеттік тілді «балабақша – мектеп – колледж – жоғары оқу орны» үздіксіз оқыту жүйесі орыс тілді мектептерге 2010-2011 оқу жылынан енгізіле бастады. Еуропалық жүйеге сәйкестендірілген тілдік деңгейлер жалпы білім беретін орта мектептің 1 -11-сыныптары бойынша сараланды. Негізгі ж әне орта деңгейлердің тіл игеру игерімдері айқындалды. Негізгі және орта деңгейлердегі базалық білім мазмұны тілдік деңгейлер бойынша түзілді. Оқушының білім, білік, дағдыларына қойылатын талаптар негізгі және орта деңгейлердің ерекшеліктерін ескере отырып, с өйлесім әр екетінің бес түрі бойынша сараланды. Әр сыныптағы бағдарлама материалдары тілдік бөлім, қатысымдық- сөйлесімдік бөлім және мәдениетаралық қарым-қатынас бөлімі бойынша нақтыланып ұсынылды. Негізгі мектепте бала бастауыштан ал ған білімін жалғастырып, білім мазмұнын «қоршаған орта» тақырыптары арқылы толықтырып, грамматикадан алған білімдерін тәжірибеде дұрыс қолдануға дағдыланады. Жоғары сыныптарда тілдік конструкцияларды сөйлеу әрекетінде еркін қолдану, тілдің
26
фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік құрылымын, стилистикалық ерекшеліктерін танып, оны теориялық жүйелеу мен өз бетінше сөздік қорын байыту әрекетін қамтамасыз етуі қарастырылады. Халықаралық стандарты негізінде қазақ тілін оқытудың мақсаты – негізгі және орта деңгейлер бойынша қазақ ті лін қатысымдық тұрғыдан меңгерту; оқушыны өз ойын айқын, түсінікті жеткізуге үйрету, коммуникативтік қабілеті дамыған дара тұлғаның дамуына мүмкіндік жасау. Қазақ тілін
о қытуда
оқушының қатысымдық құзыреттілігін (компетенттілігін) қалыптастыру мәселесін ше шудің алғышарты - қатысымдық құзырет минимумын (ауқымын) анықтау. Осы мақсатты жүзеге асырудағы оқу пәнінің міндеттері: −
білуге үйрету; −
оқушылардың тілдік дағдысы мен ойлау қабілетін дамыту; −
қарым-қатынас әдебі нормаларын меңгерту: −
күнделікті өмір жағдаяттарында қазақ тілін орынды қолдана білуге дағдыландыру; −
дәстүрімен таныстырып, мәдени ортада пайдалануға баулу; −
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытып, іскерлік дағдыларын жетілдіру; −
мемлекеттік тілге деген құрмет сезімін тәрбиелеу. −
қазақ тілінде еркін қарым- қатынас жасауға дағдыландыру; −
өз бетінше ізденуге, қазақша тыңдаған ақпарат бойынша ой қорытып, мәдени, ресми қатынасқа бейімдеу; −
−
публицистикалық және ғылыми лексиканың дұрыс қолданылуын тануға үйрету. Мектептің негізгі орта деңгейінде меңгерілетін тілдік және қатысымдық бірліктер 2 деңгейге жіктеліп берілген. Білім деңгейлерін ішкі кезеңдерге бөлу білім беруді дара тұлғаға бағдарлау ұстанымына сай іске асады. Бір деңгейдің алғашқы сатысында білім мазмұнын игере алмаған оқушы бейімдеу, дамыту, психологиялық үйлесімділік ұстанымдары негізінде келесі сатыда тиісті мазмұнды меңгеруге мүмкіндік алады. Қазақ тілді емес мектептердегі « Қазақ тілі» пәнінің білім мазмұны қатысымдық-әрекеттік, қатысымдық-функционалдық, функционалдық сауаттылықты қалыптастыру, ұлттық ерекшеліктерді ескеру, оқу материалдары мазмұнының аутенттілігі, шындық өмірге сәйкестігі; оқушының тілді білу деңгейіне сай келуі; білім мазмұнының жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, оның өзіндік және шығармашылық қабілетін арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға бағытталған оқыту ұстанымдарын басшылыққа ала іріктелген. Яғни: 27
-
үздіксіздік ұстанымы оқытудың барлық сатыларының арасындағы жалғастықты әдіснама, мазмұн, әдістеме және технология сабақтастығы тұрғысынан оқытуды қамтамасыз етеді; -
оқытудың әрекетшілдік негіздегі ұстанымы оқушыларды оқу-танымдық әрекетке белсенді қатыстыру арқылы жаңа білімдерді ашуын, өзін өзі бағалау мен өз әрекетін өзі бақылай алу дағдыларының қалыптасуын қамтамасыз етеді; -
мәтінді мағыналық бөліктерге бөлу, негізгі және қосалқы ойды ажырата алу және т.б. (әдебиетпен байланыс); өзектілік тәсілі, салыстыру, жүйелілік, қарсы қою, себеп-салдарлық байланысты анықтау және т.б. (ана тілімен байланыс) жұмыстар арқылы жүзеге асырылады; -
психологиялық-физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, психологиялық үйлесімді жағдай тудыруға мүмкіндік жасайды. Оқушылардың қарым-қатынас жасауына және олардың өз жетістігін сезінуіне мүмкіндік беретін тілектестік ниетті ұстану оқу үдерісі тиімділігінің маңызды шарты болып табылады; -
деңгейдегі күрделі тапсырмаларды шешуге, өздік жұмыстарды орындауға, оқыту мотивінің тұлғалық-мәнділігін қалыптастыруға, оқытудың ұтымды технологиясы мен о қу материалдарын таңдауға және бейімдеуге, білім деңгейлері әртүрлі оқушылардың жоспарланған нәтижелерге жетуіне мүмкіндік береді;
-
шығармашылық ұстанымы оқушылардың түрлі шынайы жағдаяттарда жаңа типтегі міндеттерді өздігінен шешу қабілетін, құзыреттілікке бағытталған тапсырмаларды орындау білігін қалыптастыруға мүмкіндік тудырады[18]. Бастауыш білім беру де ңгейінде мемлекеттік тілді оқытудың мақсаты – тілді меңгерудің халықаралық стандарттары негізінде қарапайым және негізгі (негізгі деңгейдің алғашқы игерімі) деңгей бойынша қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан меңгерту; сөйлесім әрекетінің түрлеріне сай оқушыны тілдік білім негізінде түсінікті сөйлеуге, сауатты жазуға үйрету арқылы дара тұлғаның тілдік қабілетін дамыту. Бұл мақсаттан төмендегідей міндеттер туындайды: -
деңгейінде меңгерту; -
оқушылардың тілдік дағдысы мен білігін дамыту; -
қарым-қатынас әдебінің қарапайым нормаларын меңгерту; -
ойын жағдаяттарында қазақ тілін қолдану арқылы оқушыларды жаңа әлеуметтік тәжірибеге қатыстыру; -
тіліндегі), қазақ халқының мәдениетіне, ұлттық-мәдени сөйлесім ерекшелігіне баулу;
28
-
оқушылардың оқу білігін, шынайы өмірлік жағдаяттарда алған тілдік білімдерін шығармашылықпен пайдалануға дайын болу білігін қалыптастыру; -
тақпақтарымен және ертегілерімен, фольклорымен, көркем әдебиетімен, ойындарымен таныстыру; -
мемлекеттік тілге деген құрмет сезімін тәрбиелеу [13]. Жалпы білім беретін ұйымдардың бастауыш білім беру
деңгейінде мемлекеттік тілді ме ңгерту мақсатында айқындалған бұл міндеттер «Тіл туралы», «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңдары мен
«
атты Қазақстан халқына Жолдауында белгіленген міндеттерден туындап отыр [14, 15, 16]. Елбасы жүктеген тапсырма тілді оқытудың ұтымды әдістері мен тәсілдерін, тиімді жолдарын анықтауды талап етеді. Осыған байланысты Ы.Алтынсарин атында ғы Ұлттық білім академиясының базасында республиканың әдіскер-ғалымдарының қатысуымен қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде меңгерту, яғни қазақ тілді емес жалпы білім беретін ұйымдарда жүретін « Қазақ тілі» пәнін оқыту бағдарламалары [17] дайындалды. Бұл бағдарламалар тілді меңгертудің халықаралық стандарттарына негізделіп, өркениетті елдердің тәжірибесі мен отандық озық дәстүрлерді үйлестіре отырып әзірленді. Қазақстан Республикасындағы қазақ тілді емес жалпы білім беретін мектептердің 1-4-сыныптарына арнал ған «Қазақ тілі» пәнінің оқу бағдарламасында әлемдік білім кеңістігінде орныққан «Шетел тілдерін деңгейлеп меңгертудің еуропалық жүйесінде» белгіленген тілді игерудің деңгейлері мен олардың сипаттары негізге алынып, қазақ тілін үйретудің деңгейлері белгіленген және оқушының білім, білік, дағдылары бастауыш білім беру жүйесінде тілді деңгейлік меңгерту талаптарына сәйкестендіріліп, жіктелген. Соған сәйкес , бастауыш мектептің 1 -3-сыныптарына қарайым деңгейді, ал 4-сыныбына негізгі деңгейді меңгерту көзделеді. Қарапайым деңгей (А 1 ) 3 игерімді қамтиды. Олар: - бастапқы орташа игерім (А 1 )
– 1- сынып; - бастапқы толық игерім (А 1.1 )
– 2- сынып; - бастапқы жетік игерім (А 1.2 ) – 3- сынып. Негізгі деңгей (А 2.1.2
), жалпы, 5 игерімді қамтиды. Ал бастауыш мектепте, яғни 4-сыныпта меңгертілетіні – сол 5 игерімнің алғашқы баспалдағы. Ол қалыптасу қарсаңындағы бастапқы игерім (А 2 )
деп аталады. Тілді меңгертуді деңгейлерге және игерімдерге бөлу білім беруді дара тұлғаға бағдарлау ұстанымына сай іске асады, яғни әрбір игерім бойынша білім мазмұнын анықтағанда оқушылардың жас және психофизиологиялық ерекшеліктері есепке алынады. Орыс тілді мектептердегі қазақ тілі пәнінің мақсаты оқушының әлеуметтік- қоғамдық ортада сөйлесім әрекетінің түрлерін өз қажетіне қарай қолдана алуын қамтамасыз ету болғандықтан, бұл мақсатқа жету үшін жаңа бағыттағы
29
бағдарламаларда білім мазмұнының құрамы мен құрылымы анықталып, әр игерім бойынша білім мазмұны үлкен 3 аяға бөлінген: 1)
әлеуметтік-тұрмыстық ая; 2)
әлеуметтік-мәдени ая; 3) оқу-еңбек аясы. Әр ая лексикалық тақырыптардан тұрады. Бұл тақырып тар оқушылардың күнделікті өміріне жақын, олардың әр күн сайын орындайтын әрекеттеріне байланысты таңдалады. Егер әрбір тақырып шынайы өмірмен байланысты болып, табиғи қарым -қатынас тудыра алса, оқушылар қазақ тілін өз әрекеттеріне сай үйренеді. Мысалы, 3-сыныпта «Әлеуметтік -мәдени аяға» кіретін «Туған күн» атты тақырыпты өткен кезде оқушылар өздерінің туған күні туралы айтып, қандай сыйлықтар алғанын, оларды кімдер сыйлағанын, сол сыйлықтардың аттарын және түр-түсін сипаттайды. Сондай-ақ оқушылар бір-біріне тілектерін, өз сезімдерін, ойларын жеткізеді. Бұл олардың тілді үйренуге деген қызығушылығын арттырып, біліктерін дамытады. Енді оқу бағдарламаларында [17] белгіленген аяларға кіретін тақырыптарға көз жүгіртейік. 1- сыныпқа арналған оқу бағдарламасында әр ая бойынша төмендегідей тақырыптар алынған: І. Әлеуметік-тұрмыстық ая: 1) Сәлем, менің атым – Әлібек! 2) Менің досым. 3) Аңдар. 4) Мен алтыдамын/жетідемін. 5) Робот – менің досым (бас, қол, аяқ).
1) Менің аулам. 2) Үзіліс. Жүр, асханаға кеттік. 3) Мынау не?
1) Сөмкеңде не бар? 2) Мектептің жүзу бассейні. 3) Кел, санайық!
2- сыныпқа арналған оқу бағдарламасында әр ая төмендегідей тақырыптарды қамтиды. І. Әлеуметік-тұрмыстық ая: 1) Мен және менің отбасым. Менің әкем мен шешем, атам мен әжем. Менің ағам/әпкем, інім/сіңілім/қарындасым. 2) Менің қазақ достарым.
30
3) Менің киімім. Сырт киімдер. Дене мүшелері. 4) Үй жануарлары: қой/қозы, сиыр/бұзау, жылқы/құлын. Менің күшігім/мысығым. 5) Менің сүйікті ісім. 6) Менің сүйікті ойыншығым.
1) Менің демалыс күнім. Жүр, «Думанға», барамыз. 2) Менің көшем. 3) Тазалықты сақтайық.
1) Апта аттары. 2) Менің оқу-құрал жабдықтарым. 3) Дүкенге барамыз.
3- сыныпқа арналған оқу бағдарламасында әр ая бойынша төмендегідей тақырыптар қамтылған: І. Әлеуметтік-тұрмыстық ая: 1) Мен және менің отбасым. Отбасы мүшелерінің жұмыстары. 2) Мен бөлмемді жинаймын. 3) Сағат қанша? 4) Мен азық-түлік дүкеніне барамын.
1) Қазақстан картасы. Кел, ойнайық. 2) Туған күн. 3) Күн суық/ыстық. 4) Спортзалда.
1) Менің сыныбым. 2) Менің оқу құралдарым.
4-
тақырыптарды қамтиды: І. Әлеуметтік-тұрмыстық ая. 1) Мен және менің отбасым. Отбасы мүшелерінің сүйікті істері. 2) Үйде не істеймін ? 3) Менің сүйікті тағамым.
1) Менің елім – Қазақстан.
31
2. Астана – таза қала. 3. Мерекелер. 4. Спорт. Менің сүйікті спортшым. 5. Зоопаркке саяхат.
1. Менің мектебім. 2. Менің күнделігім. 3. Демалыс.
Бұл лексикалық тақырыптардың әрқайсысы үш бөлімнен тұрады, яғни олар: 1) тілдік бөлім; 2)
қатысымдық-сөйлесімдік бөлім; 3) мәдениетаралық қарым-қатынас бөлімі деп жіктелген. Тілдік бөлім қазақ тілінің фонетика, лексика, грамматика салаларынан білім беріп, тілдік деректермен, за ңдармен және ережелермен таныстырады. Тiлдi меңгеруде фонетика, лексика, грамматиканың орны ерекше, өйткені онсыз ойды жинақтап сөйлемге айналдыру, байланыстырып жеткiзу мүмкiн емес. Ол оқушылардың өзге тілде сөйлесімді дұрыс құрастыра алуына; айтылған сөзді бақылап, талап етілген грамматикалық форма мен құрылымды саналы түрде құра алуы үшін керек. Сондықтан тілдік бөлім толыққанды тiлдесiмге жетудің құралы ретінде қарастырылады. Бірақ үйренетiн тiлдiң ауқымындағы грамматикалық жүйе туралы ережелер, категориялар, ұғымдар туралы бiлiмдер сол тiлдi меңгергендiктiң көрсеткiшi бола алмайды. Үйренiп отырған тiлде шынайы коммуникациялық тiлдесiмге түскенде ғана сол тiлде сөйлеу сауаттылығына қол жеткізіледі. Сол себепті қатысымдық-сөйлесімдік бөлімнің атқарар қызметі зор. Бұл бөлімде сөйлесім әрекетінің бес түрі бойынша меңгерілетін білік-дағдылар, әрекет түрлері айқындалған. Мәдениетаралық қарым-қатынас бөлімінде өтілетін тақырыпқа қатысты қазақ балалар әдебиетінің қарапайым үлгілері (санамақтар, тақпақтар, әндер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, ертегілер), қазіргі балалар әдебиетінің үлгілері, мәтіндер берілген. Жалпы, айта кетерлік мәселе – мемлекеттік тіл ретіндегі « Қазақ тілі» пәнінің білім мазмұнын іріктеуде қатысымдық-әрекетшілдік; қатысымдық- функционалдық; тілдік білімді функционалдық тұрғыдан сұрыптау; ұлттық ерекшеліктерді ескеру; оқу әдебиеті мазмұнының аутенттілігі, шындық өмірге сәйкестігі; оқушы деңгейіне сай келуі; білім мазмұнының жеке тұлғаның өзін- өзі дамытуға, оның өзіндік және шығармашылық қабілетін арттыруға, қажетті іскерліктері мен да ғдыларын қалыптастыруға бағыттау ұстанымдары басшылыққа алынды. Орыс тілді мектептердегі қазақ тілі пәнінің оқу бағдарламасының жоғарыда анықталған құрылымы мен құрамына қарай әр игерім бойынша білім мазмұнына тоқталып көрейік [17].
|