Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты
Аударма түрлерін таңдау үшін ұсынылатын ережелер
жүктеу/скачать 0,88 Mb. Pdf көрінісі
|
Аударма түрлерін таңдау үшін ұсынылатын ережелер: 1.
Жеке бөлшектік емес аударманың толық мазмұны коммуникативтік маңызы болмағанда, оның мазмұнымен жалпы танысу үшін, негізгі мәтіндерді аударма тілімен жеткізу үшін қолданылады. 2.
Таңдамалы жеке аударма дәрістер, іскери хаттар, қалыпты хабарламалар, газеттік материалдарын аударуда пайдаланылады, және де негізгі мәтін не автор стилінің сипаттамасы туралы көрініс алу керекті болғанда, басқа да біркелкі мәтіндер, немесе пікірлерді аударғанда қолданылады, бірақ та толығырақ бұнымен танысу – бірінші кезектігі міндет емес.
21
3.
Функциональдік жеке аударма қысқарту мен негізгі мәтінді қарапайым түрге келтіру үшін, бұлар көпшілік оқымандарға, не осындай түрдегі негізгі мәтіндерді жоғарғы деңгейдегі емес, қабылдауға дайындық жүргізу үшін ұсынылады. Осындай түрлерге әр түрлі мазмұндамалар, көрсеткіштер мен болжамдар жатады. 4.
толығырақ түрде аударма мәтіні берілген негізгі мәтінді жеткізу үшін қолданылады. 5.
ғылыми мақсатпен, ерекше мәтіндердің академиялық басылымы үшін, әсіресе эпикалық мәтіндерді аудару мақсатымен іске асады. 6.
немесе әлеуметтік-мәдени мәні бар, олардың толық мазмұны көпшілік мамандарға арналған негізгі мәтіндерді аударуға бағытталады. 7.
мәдени мәні бар, толық мазмұны көпшілік қабылдаушыларға арналған негізгі мәтіндерді жеткізу үшін пайдаланылады. Сұрақтарға жауап беріңіз 1.
Аударма теориясында қандай жолдар айқындалады, толық және толық емес аударма дегеніміз не? 2.
3.
Питер Ньюмарк бойынша толық аудармаға аударманың қандай түрін жатқызасыз? 4.
Питер Ньюмарк толық аударманың неше түрін көрсетеді? 5.
Қысқартылған аудармаға аударманың қандай түрлері жатады? 6.
Аударма түрлерін талдау үшін, негізінен, қанша ережелер ұсынылады? 7.
22
№5 ДӘРІС Аударманың бірліктері мен мәтіннің бөлінуі
Аударманың негізгі ретінде тек сөз ғана емес, сонымен бірге әр түрлі тілдік бірліктері фонемадан басталып сөйлемге дейін бола алады. Аудармаға байланысты бастапқы бірлік дұрыстығын анықтаудың ең негізгі ережесі, ол қандай да бір бастапқы бірліктің мәтіндік функциясын айқындауы болып табылады. Сөзбесөз аударманың тұрақсыздылығы, тілдердің мәтіндік функцияларының қате бағалануына байланысты; қандай да бір тілдік (ауызекі сөйлеу тілі немесе жазбаша сөйлеу тілі), жағдайына түскенде, сөз тілдің бірлігі ретінде мәтіннің басқа сөздерімен жүйелі түрде байланыста болады. Бір сөзбен айтқанда, сөздері бір-біріне тәуелді болады. Осындай тәуелділіктер контекстердің құрылымын құрайды: ең азы жай сөзден басталып, максималды мәтіндік түрге дейін. Контекстуалдық сөз тәуелділіктердің феномені кеңістік- уақыттық және себеп-салдар деген сөз құрылымдық қасиеттерге бөлінеді. Әр түрлі тілдерде осындай тәуелділіктер біркелкі болмайды. Аудармашы тек бөлек сөздермен қарым-қатынаста ғана болмай, сонымен бірге мәтіндегі сөздердің арасында болатын тәуелдік жүйесімен жұмыс жасайды. Жаңадан жұмысқа кіріскен аудармашының қателігі – бөлек тәуелділіктер мен жүйе тәуелділіктерді бағалауының білмеуінде. Мысалы: Ол Санкт-Петербургте тұрады. Деген сөйлемді ағылшын тіліне аударсақ: «She lives in St. Petersburg» - деген сөйлем шығады. Осы екі сөйлемнің сөздері аудармалық түрде бір-біріне сай келеді. Ал мысалы: «Ол Асторияда тұрады» - деген сөйлем ағылшынша басқаша болады: «She is staying at the Astoria». Кейдір сөйлемдерді аударғанда әр тілге сіңген сөз тіркестерін негізге алу керек. Осындай айырмашылықтарды кеңістік – уақыттық және себеп-салдар тәуелділіктері анықтайды. Орыс тіліндегі «жить» деген сөзі әр түрлі сөз тіркестерімен келе береді, мысалы: «жить в населенном пункте» немесе «жить в гостинице». Ал ағылшын тілінде, осы сөз уақыт-кеңістігіне байланысты болады, мысалы: тұрақты жерде өмір сүру, әрқашан сол жерде өмір сүру «to live», ал уақытша өмір сүру «to stay» болады. Егер мәтінді бағалау үшін, ең негізгі контекстуалдық тәуелділіктердің түрлерін қарастырсақ, ең алдымен олардың құрамына: Не? Қандай? Қашан? Қалай? деген сұрақтардың жауаптарын енгізу керек. Басқа тәуелділіктердің тобы немен айтылған? - (тақырыбы) және не айтылған? – (рема) деген сұрақтардың жауаптарынан тұрады. Мысалы : «A few students of our university were reported to take part in the competition» деген сөйлемде «a few students of our university» сөз тіркесі ағылшын тілінде рема болып табылады, яғни не айтылды? - деген сұраққа жауап береді. Ағылшын тілінде рема сөйлемнің алдында тұра береді. Ал орыс тілінде рема сөйлемнің екінші бөлімінде тұрады «Как сообщается в конкурсе приняли участие несколько студентов нашего университета» Сөйлем мәтіннің тәеулсіз бірлігін міндетті түрде тұра бермейді: ол күрделірек сөйлем тіркестерінің құрамына кіре алады. Сөйлем тіркестерінің 23
тілдік ерекшеліктері жалпы бүтінге тәуелді болады, осындай тәуелдік әр түрлі тілдік шешімдерді талап етеді. Льюис Кэроллдың «зазеркалье» атты шығармасында Алиса ғажайып жаратылыстармен кездеседі де, олардың аттарын өзі білетін шыбын- шіркейлермен салыстырады:
Осы аудармада ирония, сөз баламалары, мәтіндік бірліктер – эпизодтар көрінбейді. Н. М. Демурова өзінің аудармасында эпизодтық тәуелділіктердің көмегімен «Алиса в Зазеркалье» деген оқиғаны жандандырады. Мысалы. "Ну, вот, к примеру, у нас есть бабочка", - сказала Алиса. "А-а, - - протянул Комар. — Взгляни-ка тот куст! Там на ветке сидит... Знаешь кто? Бао-бабочка! Она вся деревянная, а усики у нее зеленые и нежные, как молодые побеги!" "А что она ест?" - спросила Алиса с любопытством. "Стружки и опилки", -- отвечал Комар. Ал мәтіндік емес тәуелділіктер аудармашыдан кең ортақ мәдениеттік, ие болмаса арнайы білімді талап етеді.Егер де аудармашыда осындай қасиеттер болмаса, аударманың дұрыс болуы мүмкін емес. Кейде осындай тәуелділіктердің көмегімен аударылған мәтін, транслитерация, калькирование деген көркемдеуіш құралдардың арқасында жүзеге асады. Мысалы:
24
"На другой день, с помощью Божьей, пришел я в Киев. Первое и главное желание мое было, чтобы поговорить, исповедаться и причаститься Св. Тайн Христовых в сем благодатном месте, а потому я и остановился поближе к угодникам Божиим дабы удобнее было ходить в храм Божий. Меня принял в свою хижину добрый старый казак, и, как он жил одиноко, мне у него было спокойно и безмолвно". Аударма: "Next day, by God's help, I came to Kiev. The first and chief thing I wanted was to fast a while and td make my Confession and Communion in that holy town] So I stopped near the saints, as that would be easier for getting to church. A good old Cossack took me in, and as he lived alone in his hut, I found peace and quiet there". "поближе к угодникам! Божиим" деген сөздерді аудармашы Р. М. Френч жай сәйкестікпен "near the saints", деп аударды (Р. М. Френч) ол ағылшын тілде оқыған адамдарға осы сәйкестікті Киево-Печерск Лаврының қасындаға шіркеуді білдіреді, бұл Ресейдегі ежелгі христиандік киелі мен көпшілікке танымал қажылық жері болып саналады: "Near the saints — i.e., near the Kiev-Pecherskayd Lavra. This was one of the most famous and influential monasteries in Russia and was visited by hundreds of thousands of pilgrims every year. It was founded id the eleventh century, and its catacombs still contain the uncorrupted bodies of many saints of ancient] Russia". (Демурова Н. М. О переводе сказок Кэрролла/Льюис Кэрролл. Алиса в Стране чудес. Алиса в Зазеркалье. М.: Наука, 1991. С. 326-327) Сұрақтарға жауап беріңіз 1.
Контекстуалдык тәуелдік феномены нені білдіреді, түпнұсқаның мәтіні бағалайтын екі топ сұрақтары қандай (атап кетіңіз)? 2.
3.
Ағылшын тілінде, негізінен, тема сөйлемнің қай жерінде тұрады? 25
№ 6 ДӘРІС Аударманың салыстырмалы талдауы
Аударманың салыстырмалы талдауы
негізгі тілдердің тілдік единицаларымен қатар тілдегі бір немесе көптік теңеулері болатын және де аударма тілінде тура теңеуліктері жоқ лексикалық пен грамматикалық сондай бірліктерді талап етеді. Негізгі тілдегі аударма тілінде тұрақты теңеуліктері жоқ единицалар эквиваленттік емес деп аталады.
арнайы ұғымдар мен ұлттық реальдарды атайтын сөздер арасында көрініс табады және де аударма процесінде окказионалдіқ біркелкіліктерді жасайтын аздау қолданылатын ат пен атаулар арасында болуына мүмкін. Осылайша ағылшын сөздері: conservationist, baby-sitter, backlog, etc. Эквиваленттік емес грамматикалық бірліктер ретінде
бөлек морфологиялық (герундий) формалары мен (артикль) сөз таптары, осыған қоса синтаксистік (абсолюттық) құрылымдар да болады. Біркелкіліктер сияқты эквиваленттік емес бірліктер тек қана талданатын қос тілдердің біреуіне қатысты көрініс табады. Негізгі тіл бірлігі аудару тіліне қатысты эквивалентті емес басқа тілдерде жиірек біркелкіліктерге ие бола алады. Эквиваленттік емес бірліктердің болуы олардың мағыналары аудармада беріле алмайды деп, немесе олар тура біркелкіліктері бар бірліктерге қарағанда, дәлме- дәл аздау аударылады деп ойлауға болмайды. Біз аударма бірліктерінің мағыналары бойынша біркелкіліктер тек қана бөлшектік түрінде сәйкес келуі мүмкін және аудармада сәйкестіктер бола тұрса да, контекстік ауысымдар жиірек қолданылатындығын көрдік. Аналогиялық түрде, эквиваленттік емес бірліктерді аударғанда, аудармашы түрлі әдістермен окказиональдік біркелкілік жасайды. Эквиваленттік лексика емес аударма саласында окказиональдік біркелкіліктің мынадай түрлері қолданылады: 1.
Шетел тілдер сөздерінің АТ(аударма тілінде) болатын басқа тілдерден алынған түрлері: tribalism - трайбализм, know-how - ноу-хау, impeachment – импичмент. Осындай
біркелкіліктер аударма
транскрипциясы мен
транслитерациясы көмегімен болады. Көптеген жағдайларда осылай жасалған окказионалдық біркелкіліктер АТ бекіп, тиісті сөздерді аударғанда жиі қолданылады. Мысалы, осылайша ағылшын сөздеріне орыс сөздері сәйкес келеді: London - Лондон, Wall Street - Уолл-стрит, beatnik - битник, pop-art - поп-арт, striptease - стриптиз, General Motors - Дженерал Моторс және басқалар. 2.
морфемдік сөз құрамын тудыратын калькалық баламалар: backbencher – артқы орында отырған адам, brain drain –ойдың кетуі, work-to-rule –қатаң тәртіпті жұмыс - работа (строго) по правилам, people of good will - люди доброй воли- нағыз ерікті адамдар. Бұл жағдайда окказиональдік пен күнделікті 26
біркелкіліктер арасындағы айырмашылықтар уақытша болуы мүмкін. Калькілаумен болатын көптеген біркелкіліктер аударма тәжірибесінде кең таралып, кейінірек аударма тіліндегі (АТ) аударылмайтын материалдарын қолданыла бастайды. Нәтижесінде, негізгі тілдегі (НТ) тиісті бірліктер эквиваленттік емес түрлерінен отырып, шыға бастайды. 3.
Аналогиялық бірліктер. Негізгі тілдің эквиваленттік емес бірліктеріне жақынырақ мағынасы бойынша Аударма тілінің бірліктерін тауып шығаратын аналогиялық біркелкіліктер, бұлар: drugstore – дәріхана -аптека, afternoon –
түпнұсқа мен аудармадағы эквиваленттік бірліктердің мағыналық жақындығы мұнда толық емес және осындай аударма тек қана тиісті контексте ғана пайдаланылады. «Дәріхана»- «drugstore» сияқты емес; орыс дәріханаларында тек қана дәрі-дәрмектер мен емдеуге керекті заттар сатылады, ал американдық «драгсторларда» осыған қоса күнделікті заттар: балмұздақ, жейтін нәрселер де сатады. Сондықтан, Food is awful in drugstores деген сөйлемді аудару үшін «дәріхана» сөзі қажет емес. Afternoon,әрине, «кеш» емес, «evening» деген де сөз бар, бұл – күннің екінші жартысыкүннің жартысынан соң, бірақ та конференцияға қатысушылар күніне екі отырыстан өткізсе, «morning session и afternoon session», онда орысша олар «күндізгі» мен «кешкілі» деп аталады. 4.
Аудару трансформациясының бір түрінің көмегімен мәтіндегі эквиваленттік емес сөздің мағынасын беруде жасалатын лексиқалық ауысының біркелкілігі. Осында окказиональдік біркелкілік эквиваленттік емес сөз мағынасының семантикалық өзгерістер ендіру жолдарымен жасалады. Ағылшынның exposure (бірдемеге ұшырау, шығарып қою, күннің көзінде, жаңбыр астындақалып қою ж т. б.,) тура біркелкілігі жоқ сөзін әртүрлі жағдайда орыс тіліне аудару, мысалы, Не died of exposure, сөйлемінде кеңдік контекстесәйкес мазмұндық дамудың нақтылануы немесе модульде трансформациялары қолданыла алады: «Ол суықтан қайтыс болды», «Күн тигеннен қайтыс болды», «қарда тонып қалды» және т.б. 5.
түрлерге біркелкілік таба алмайтын жағдайда эквиваленттік емес сөздің мағынасын беретін айқын тіркестер арқылы сипаттау пайдаланылады: landslide – көпшілік дауыспен сайлауда жеңген, brinkmanship – соғыс шегінде саясат өткізу өнері, coroner – күш салып өлтірген немесе оқыс өліп қалған тергеу жүргізу. Эквиваленттік сөзді аудару үшін жиіек транскрипция немесе калькалар қолданылуы арнайы қосымша мен көрсетпеде бұл сөздің мағынасын сипаттауымен қатарлас өтеді. «Бұл сөйлеу құралдарының транскрипция мен калькалауға тән аударма рецептарына сәйкес окказиональдік ұғуды толық қамти ету мен қысқарту, үнемдеуді араластыруға мүмкіншілік беріледі. Аударма единицалар мәнін бір рет түсіндіріп, әрі қарай аудармашы түсініктемесіз транскрипция немесе кальканы қолдана алады. Сонымен, нақты контекстерде эквиваленттік емес сөздердің мағыналары көрсетілген түрлер көмегімен тұрақты немесе варианттық біркелкіліктері болған сөздер мағынасы сияқты соншалықты ұтымды беріледі. 27
Негізгі тілдің эквиваленттік емес грамматикалық бірліктерін аударуы тиісті қиыншылық тұғызбайды. Көрсетілгендей, аударуда грамматикалық форманы таңдау түпнұсқаның грамматикалық формасынан емес, оның лексикалық толығуына бағынышты болып келеді, яғни лексикалық единицалардың айтуда тиісті грамматикалық құрамы болатындай, сипатына, мағынасына сүйенеді. Осындай қалыптасу, ереже бойынша, түпнұсқа мен аудармадағы айту арасындағы эквиваленттік қатынастар қойдыртуға кедергі жасамайды. Аударма тілінде біртиптік, біркелкіліктің болмауы – сол, немесе негізгі тілдің басқа формасы үшін осындай форманы аудару немесе сөзбе-сөз аударуды қолдануға болмайтынын көрсетеді. Бұнда үш негізгі жағдайдарды келтіруге болады: 1.
Нөлдік аударма, яғни грамматикалық единицалардың көптігінен оларды беруден бас тарту. Грамматикалық ұғым кейбір лексикалық немесе грамматикалық құралдар көмегімен сөйлемде қайталанады. Осындай жағдайда эквиваленттік емес единица аудармада «нөлдік біркелкілік» орын алады, яғни жойылып келеді:
Осы сөйлемдердің біріншісінде тиісті артиклдің мағынасы бағыныңқы сөйлемнің мағынасымен сәйкес келеді, екіншісінде – Past Perfect түрімен көрсетілген алдын ала болған мәнді айтуында, лексикалық алдынғы болған, «бұл мезгілде» «енді» сілтемелердің көптеу болуы көрсетіледі. 2.
Мағынасын жақынырақ беретін аудармада берілген контекстің эквиваленттік емес негізгі тілдің грамматиткалық бірлігіне бөлшектеніп аудармада аударма тіліне сәйкес болған грамматикалық бірлігі пайдаланылады. Сонымен, қазіргі ағылшын тіліндегі абсолюттік құрылымның, егер де, оны грамматикалық бірлік ретінде қарастырсақ, орыс тілінде біркелкілік жоқ. Ол жағдайда қатысты қатынастарды білдіретін бөлінбейтін, кешендік мағынаға ие. Бірақ та нақты сөйлемде бірінші қатарғы осындай қатынастардың бір немесе екі түрі (мезгілдік, себеп-салдар, шартты, қарсылықты) шығуы мүмкін, осының өзі түпнұсқаның абсолюттік құрамына орыс құрылымның тиісті окказиональдік түрін теңестіруге жағдай жасайды. Келесі мысалда «абсоттік құрылым уақытша функциясына ие : Business disposed of, Mr. Swiveller was inwardly reminded of its being high dinner-time. – Бұл іс біткен соң, мистер Свивеллердің тұлғасы оған түскі тамақтанудың уақыты жақынырақ екендігін сезіндірді. 3.
Трансформациялық аударма – аударма процесін сипаттауда қолданылатын лексикалық трансформациялармен қатар эквиваленттік емес, бірліктер мағынасын бір грамматикалық трансформациясымен берілуі. Келесі мысалда ағылшынның абсолюттік «with» предлогымен жеткізілетін құрылым орысша аудармада тұрақты сөйлеммен (синтаксисиік бөлшектенудің трансформациясы) ауыстырылады. 28
Сұрақтарға жауап беріңіз 1.
Эквиваленттік емес лексикаға қандай сөздер кіреді? 2.
Эквиваленттік лексика емес боп есептелінмейтін аударма саласындағы окказиональдік біркелкіліктің неше түрлерін қолданады?
29
№ 7 ДӘРІС Аударманың эквиваленттілігі
Аудармашылық эквиваленттілігі - аудармашының көмегімен аударма процесінде жүзеге асатын, негізгі мәтін мен аударма мәтінінің мағыналық жақындығы. Аударма уақытында негізгі мәтін мағынасының максималды (лингвистикалық) түрде сақталуы аударма эквиваленттілігінің шегі болып табылады. Әрбір бөлек аудармада мағыналық сәйкестік негізгі мәтінге әр түрлі жолдармен, тәсілдермен, деңгейлермен максималды түрде жақын болады.
ШТ мен АТ жүйелеріндегі айырмашылықтар негізгі мәтіннің аудармасында толып сақтау мүмкіншілігін шектей алады. Сондықтан да аударманың эквиваленттілігін, әр түрлі негізгі мәтінде болатын мағынаның бөлшектерінді сақтауға негізделген. Мазмұның қай бөлігі аударманың эквиваленттілігін қамтамасыз ететініне қарай эквиваленттілік бірнеше деңгейлерге бөлінеді эквиваленттің әр деңгейінде аударма тіларалық байланысты қамтиды. Әрбір мәтін байланыс функциясын атқарады, белгілі бір эмоцияларды көрсетеді, коммуниканттар арасындағы байланысты орнатады, рецептордан қандай да бір қозғалысты талап етеді. 1. Аударма эквивалентінің бірінші түрі немесе деңгейі Бұл деңгей коммуникацияның мақсатын құрайтын, негізгі мәтін мазмұнын қандай да бір бөлігін сақтауында негізделген: мысалы
Бірінші мысалы коммуникацияның мақсаты сөйлем мазмұнының ең басты бөлігін ауыспалы мағынада жеткізуі болып табылады. Осы сөйлемде коммуникациялық көрініс, коммуникация қарым-қатынастарын ерекше көркем бейнелеу арқылы, және де химиялық элементтер байланысының тәуелділігімен жүзеге асады. Екінші мысалда коммуникациясының мақсаты сөйлеушінің ренжуі көңіл- күй арқылы көрсету. Осы мақсатқа жету үшін аудармашы қандай да бір стереотипті сөз тіркесін қолданады. Бірақ осы сөз тіркесі негізгі мәтіннің бірлігіне сәйкес келмейді. Үшінші мысалда негізгі мәтіннің жалпы қызметі екпінге, көлемге дыбысталуына байланысты. Жоғарғы мысалдың мақсаты аудармашы тарапынан аударманы поэтикалық түрде жеткізу болып табылады.
30
Жоғарғы мысалдарда көрсетілгендей, коммуникацияның немесе байланыстың мақсаты байланыс актісіндегі оның рөлін анықтайтын, жалпы айтылған ойға байланысты, мазмұнның ортақ бөлігі болып табылады. Қорыта айтқанда, бірінші эквивалент деңгейінде аудармада негізгі мәтіннен бөлек басқа бір ой айталғындай көрінеді. Негізгі мәтіндегі екі, не одан да көп сөздер аудармада тура, не жанаша түрде аударылуы мүмкін. Мысалы: She lifted her nose up in the air - Она
Осы сөйлемнің субъектілері бірдей аударылғанмен, келесі сөздері басқаша аударылған. Бірақ осыған қарамастан, бұл мысалдың аудармасы дұрыс болып саналады. А rolling stone gathers no moss - деген ағылшын мақалы орысша жеңіл аударылады: Катящийся камень мха не собирает немесе мхом не обрастает. Орыс аудармасында бұл мақалдың негізгі коммуникациялық мақсаты түсініксіз, яғни біз білмейміз мүктің болмағаны жақсы ма? Жаман ба? Мүк байлық пен жақсылықты білдіретіндігі ағылшын рецепторына белгілі. Ағылшын мақалының негізгі ойы көп серуендемей, үйде отырып байлық пен дәулетті жинау болып тойылады. Осы мақалдың орысша эквиваленті: следует
айтпаймыз. Ағылшын мақалының орыс тіліндегі нағыз аудармасы: «Кому на месте не сидится, тот добро не наживает» - болып саналады. «Тыным тапсаң - байлық жоқ».
Бұл деңгейіндегі негізгі мәтін мен аударманың жалпы мазмұндық бөлігі бірдей коммуникациялық мақсаты жеткізумен шектелмей, сонымен бірге бірдей тілдік емес жағдайды білмейді. Бұл қандай жағдай? Сөйлемде бейнеленген объектілер арасындағы қарым-қатынастық байланыс жағдайы болып саналады. Мысалы:
Осы мысалдардағы сөздер мен синтактикалық құрылымдардың көбі аудармада дәл көрсетілмейді. Осыған қарамастан аударманың жалпы мазмұны бірінші деңгейдегі сөйлемнің аудармасынан бізге түсінікті. Салыстырып көрейік: 1) That's а pretty thing to say. - Постыдился бы! Ұялсаң еді! 2) He answered the telephone. - Он снял трубку. Ол трубканы алып тастады. Екінші сөйлемдегі іс-әрекет бірдей бейнеленген 31
Аудармада екінші деңгейдегі эквивалентінің кең қолданылды, әрбір тілде арнайы
жағдайларды бейнелейтін, бірақ басқа
тілдерде мүлдем
қолданылмайтын тәсілдердің болуына байланысты. Мысалы: We locked the door to keep thieves out, орыс тілінде бұл сөйлемнің аудармасы қызық болып көрінеді: чтобы воры не проникли в дом. Ағылшын адамы қандай да бір істің өзі үшін мүмкін емес екендігін келесі түрде жеткізеді: I am the last man to do it. Орыс тілінде қандай да бір істі жасай алатын, қандай да бір адамды ақырғы адам деп айтуға мүмкін емес. Осы сөйлемді басқаша аударуымыз керек. мысалы: Уж я, во всяком случае, этого не сделаю. Аударма эквивалентті болу үшін, біз арнайы айтылу жағдайларына сүйенеміз (тілек білдіргенде, көңіл айтқанда, әр түрлі тілдік формулаларында) Мысалы:
1) Телефон шалғанда, біреуді шақыру өтінішіне орыстар: Кто его спрашивает? - дейді, ал ағылшындар: Who shall I say is calling? дейді 2) Есік қалай ашылатындығын ағылшындар Pull немесе Push сөздерімен белгілейді, ал орысша осы сөздер келесі түрде белгіленеді 3) Қазақша: «Жаңа ғана боялған жерді» орыстар:- «Только что окрашенное место» дейді ал ағылшынша осы сөйлем Wet paint. – болады. Кейбір кездерде, аудармада арнайы ауыстырылымдар арқылы негізгі мәтіннің ойын сақтап, жүзеге асады. Мысалы, американ авторлардың кітаптарынан алынған сөйлемдердің ауыстырылымдар көмегімен аудармаға ұшырды: Stop, I have а gun! (R. Bradbury). - Стой, я буду стрелять. Reduction on taking а quantity. (J. Galsworthy). - Оптовым покупателям скидка. Peter's face muscles tightened. (A. Honey). - Питер стиснул зубы. He left the ship on Tuesday. (J.K. Jerome). - Он сошел на берег во вторник. Аударманың дұрыстығы қандай да бір елдің мәдениетін білуіне де байланысты. Мысалы: баспен шайқау әр елде бір мағынаны білдірмеді. Кейбір елдерде бұл қимыл дұрыс екенін білдірсе, басқа халықтарда осы қимыл қате екенін білдіреді.
Осы деңгейді келесі мысалдар арқылы суреттеуге болады: 1.
Scrubbing makes me bad-tempered. - От мытья полов у меня настроение портится. Еденді жуғаннан менің көңіл-күйім бұзылады 2.
была холодной. Былтыр Лондонда қыс суық болды. 3.
That will not be good for you. - Это может для вас плохо кончиться. Бұл сіз үшін жаман болуы мүмкін. Үшінші тип детализация немесе бөлшектену деңгейі арқылы суреттеледі. Қандай да бір құбылыстың суреттелуі толық немесе қысқаша болуы мүмкін жағдайға байланысты, суреттеу әр түрлі бөлшектерге тура бұйрықта
32
қолданады. Ақырында, синонимді сөйлемдер эксплицип деңгейдің көмегімен бірдей емес болады. Кейбір ерекшеліктер сөйлемде айтылуы мүмкін, ал кейбіреулері жасырын түрде қала береді, яғни сөйлем қандай да бір ойды қысқаша жеткізеді. Мысалы орыс тіліндегі келесі сөйлемдер: Он постучал и вошел. - Он постучал и вошел в комнату. Я не могу его сдвинуть. - Я не могу его сдвинуть с места. Она сидела, откинувшись в кресле. - Она сидела, откинувшись на спинку кресла Келтірілген мысалдар эксплицит деңгейінің көп немесе аз болуы, қандай да бір қайнар көзге тәуелді. Сөйлемде эксплицит және имплицит деңгейлерінің қарым-қатынасы тілдік жүйе қызметінің ерекшелектері арқылы анықталады. Ағылшын тілінде имплицит деңгейі орыс тілге қарағанда көбірек. Осыған байланысты ағылшын-орыс аудармаларында эксплицит деңгейі түпнұсқаға қарағанда көбірек кездеседі. Мысалы:
"Will you come here, my - Miss?" Jean went. - "Прошу вас, пройдите сюда, ми... мисс". Джин вошла вслед за ним. «Мені, ханым, осында өтуіңізді өтінемін» -Джим оның артынан кірді. 2.
People went into rooms as if they meant to stay there. - Каждый устраивался у себя в комнате так, словно собираясь обосноваться в ней навсегда. Осында әрқашан болатындай, адамдар өз бөлмелерінде төрлетті. Ағылшын тілінде эксплицит деңгейдің көп болуы сиректеу көрінеді. Аудармада қандай да бір бөлшектердің түсіп қалуы, міндетті түрде болуы мүмкін емес. Бұл құбылысты, аудармашы дұрыс аударуға жету үшін, қолданады. Мысалы:
Аудармашыларға сөйлемнің кейбір сөздерін аударуға керек емес, - деген ойға келеді (мысалы: жәшіктен бірдемені алу ушін, оны ең алдымен ашу керек). He drove on. They had their backs to the sunlight now. - Он повел машину дальше. Теперь солнце светило им в спину. Ол машинені әрі қарай жүргізе берді. Енді оның арқасына күннің көзі түсіп тұрған еді.
Do I look all right? - У меня приличный вид?- Түрім қалай, жаман емес пе? Will you marry me, Lady Aline? - Хотите ли вы, чтобы я стал вашим мужем, леди Элин?- Леди Элин, сіз менің сіздің күйеуіңіз болуымды қалайсыз ба?
"You'll make yourself ill" said Betsey, "and you know that will not be good either for you or for my god-daughter." (Ch. Dickens). - Вы доведете себя до болезни, - заметила Бетси, - и это может плохо кончиться и для вас и для моей крестницы. Сіз, өзіңізді аураға шалдырасыз, -деді Бэтси, - бұл сіз және менің
33
қызым үшін жаман жағдайға шалдықтыруы мүмкін? (Пер. А. Кривцовой и Е. Ланна).
Стилистикалық мақсатқа жету үшін, аударманың сөйлемдерінде белгілер ауысып қолданылады. Бұл құбылыс ауызекі сөйлеу тілінде қарапайымдылықты көрсету үшін пайдаланылады. Мысалы:
Келтірілген мысалдардан, семантикалық ауыстырылымдардың комплекстік ерекшелігін көреміз. Бұл ерекшелігін белгілер байланыс тәсілін ауыстыруымен қатар, бастапқы суреттеу нүктесін, белгілердің бөлінуін қамтиды. Егер алдынғы үш эквиваленттерде аударманың тек негізгі ойы сақталып, кейбір сөздердің түсіп қалуы болса, келесі екі эквивалент типтерінде аударманың синтаксисі мен лексика жағынан, дәл болуы міндетті. Осы екі типтерде «не үшін», «не туралы» және «не» айтылғанмен бөлек бұл қалайша айтылады? – деген сұрақ туады. Сұрақтарға жауап беріңіз? 1.
Аударма эквивалентінің бірінші түрін калай түсінесіз? 2.
Аударма эквивалентінің екінші түрін калай түсінесіз? 3.
Аударма эквиваленттігінің үшінші типін калай түсінесіз?
34
№ 8 ДӘРІС Аударманың эквиваленттілігі
Төртінші типті сөйлем аудармасында, сөйлемнің синтактикалық құрылысы, сөздердің орны, байланысы, мазмұны дәл күйінде сақталады. Сондықтан да аудармада синтактикалық құрылысының мұқият түрде сақ-талуы - аударманың толық болуына әсер етеді. Мысалы: One thing troubled me along at first - the immense interest which people took in me. Apparently the whole nation wanted a look at me. It soon transpired that the eclipse had scared the British world almost to death; that while it lasted the whole country, from one end to the other, was in a pitiable state of panic, and the churches, hermitages and monkeries overflowed with praying and weeping poor creatures who thought the end of the world has come. Then had followed the news that the producer of this awful event was a stranger, a mighty magician at Arthur's court; that he could have blown the sun like a candle, and was just going to do it when his mercy was purchased, and he then dissolved his enchantments, and was now recognized and honored as the man who had by his unaided might saved the globe from destruction and its people from extinction. Одно тревожило меня вначале - то необыкновенное любопытство, с которым относились ко мне все. Казалось, весь народ хотел на меня поглядеть. Вскоре стало известно, что затмение перепугало всю Британию до смерти, что пока оно длилось, вся страна от края и до края была охвачена безграничным ужасом и все церкви, обители и монастыри были переполнены молящимися и плачущими людьми, уверенными, что настал конец света. Затем все узнали, что эту страшную беду наслал иностранец, могущественный волшебник, живущий при дворе короля Артура, что он мог потушить солнце, как свечку, и собирался это сделать, но его упросили рассеять чары, и что теперь его следует почитать как человека, который своим могуществом спас вселенную от разрушения, а народы - от гибели. Осы үзіндінің аудармасынан, орыс тілінің байлығын көрсету арқылы жоғары білімділікпен қолдана алатын аудармашы жасаған. Сөйлемдердің ойы жеңіл ашылады. Сонымен бірге негізгі мәтін мен аударманың арасындағы синтактикалық құрылым тең болып көрінеді, және де сөйлемдердің жалпы саны бірдей. Алайда, төртінші типте немесе деңгейде ауыстырылымдар қолданылады. Бірақ осы ауыстырылымдардың синонимдік құрылымдары бірдей. Олар сөйлемнің синтактикалық құрылысын, мағынасын түгелімен сақтайды. Мысалы: I told him what I thought of her. - Я сказал ему свое мнение о ней. Мен ол туралы өз ойымды айттым. He was never tired of old songs. - Старые песни ему никогда не надоедали. Ескі әндер оны ешқашан жалықтырмайтын. 35
It is very strange this domination of our intellect by our digestive organs. - Странно, до какой степени пищеварительные органы властвуют над нашим рассудком. Қызығы сонда, қандай деңгейге дейін біздің асқорыту мүшелеріміз ой қабілетімізді басқарады. Аудармада осындай сөйлем құрылысының қолданылуы, сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібінің өзгеру жағдайында ғана мүмкін. Бірақ бұл сөйлемдегі сөздердің субъективті-объективті өзгеруімен байланысты емес мысалы: «Танкілер бұтақтарды жапты немесе Бұтақтар танкілерді жапты» Сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібі келесі үш қызметтердің бірін атқарады: 1.
Қандай да бір грамматикалық категорияның тіркеу туралы ретінде қызмет атқарады. 2.
арасындағы мағыналық байланысты жасайды. 3.
Сөйлемнің көңіл-күй қасиетін көрсету. Айтылған қызметтердің шет тілінде және аударма тілінде дәл келмеуі, эквиваленттік сөйлемдердегі сөздердің орналасу тәртібінің дәл келмеуіне әкеп соқтырады. Келесі екі ағылшын тілінде жазылған сөйлемдерді салыстырайық:
Екі сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібі осындай типті ағылшын сөйлемдерінің құрастыру ережелерімен тіркелген. Комммуникативтік бөлшектенуді көрсету үшін, ағылшын тілі анықталған және анықталмаған артиклдердің айырмашылықтарын қолданады. Бірінші сөйлемнің бастауышы сөйлемнің ремасын, яғни центрін көрсететін анықталмаған артиклмен тіркелген. Сөйлемнің центрі өзінің құрамында тіркелген жаңа мәліметтерді сақтайды. Неэмфатикалық сөйлем құрылысының осындай центрі орыс тілінде, сөйлемнің аяғында орналасады. Сондықтан да эквивалентік сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібі аудармада келесі түрде болады: Мысалы: Вчера на Трафальгар-сквер состоялся митинг в защиту мира.
Екінші сөйлемдегі бастауыш құрамындағы анықталған артикль, сөйлемнің коммуникативті центрін баяндауыш тобы құрайтынын көрсетеді. Осыған орай, сөздердің орналасу тәртібі сақталуы мүмкін: Митинг в защиту мира на Трафальгар-сквер осудил политику апартеида в Южной Африке. Орыс тіліндегі сөздердің еркін орын тәртібі, ой жеткізудің жеке бөлшектерінің орналасу ретінің өзгерістерін кең түрде қолдануға мүмкіндік береді.
36
Сөздердің осындай орын тәртібінің өзгеруі, көршілес сөйлемдердің арасындағы логикалық байланысты жасайды: Experience changed the ideas of this British officer. American airmen started the process of "brain-washing". He saw them machine-gun a road full of refugees. Егер де осы сөйлемдерді орыс тіліне сөздердің орыс тәртібін сақтап отырып аударсақ, бірыңғай хабарлауды құра алмайтын, жеке хабарлама тізімдері ғана шығады: Опыт изменил образ мыслей этого английского офицера. Американские летчики положили начало процессу "прозрения". Он видел, как они обстреливали из пулеметов дорогу, забитую беженцами. Аударманың эквиваленттілігі тек қана екінші сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің өзгеруі арқылы жеткізіледі: Опыт изменил образ мыслей этого английского офицера. Начало процессу "прозрения" положили американские летчики. Он видел, как они обстреливали из пулеметов дорогу, забитую беженцами. Ағылшын тіліндегі сөздердің тұрақты орын тәртібімен орналасуына байланысты, инверсия, яғни сөз таптарының қарапайым түрде орналасуынан алшақталуы сирек кездеседі. Бірақ инверсия сөйлемнің эмоционалды көңіл- күйін жеткізетін құрал ретінде қолданылады. Орыс тілінде сөйлемнің эмоционалды көңіл-күйін көрсету үшін, инверсиядан басқа, көптеген құралдар қолданылады. Мысалы: лексика- фразеологиялық құралдар: Mine is а long and а sad tale. - Повесть моя длинна и печальна. Менің повесім ұзақ әрі мұнды. Him I have never seen. - Я его никогда и в глаза не видел. Мен оны көрген емеспін Эквиваленттің төртінші типінде аудармадағы сөйлемдердің саны мен түрлері қарама-қарсы түрде өзгеруі мүмкін, яғни жеке сөйлемдердің азаюы:
Кей кездерде, құрамдар арасындағы байланыс түрінің өзгеруі екі жақты болады да, жеткізу бөлшектерінің грамматикалық және мағыналық түрінде қайта құруына әкеп соқтырады: For five years Sandino conducted a heroic struggle in the jungles against the very much better equipped United States marines. Finally, unconquered, he agreed to a peace conference. - На протяжении пяти лет Сандино вел в лесных зарослях героическую борьбу против значительно лучше вооруженной морской пехоты США и не был побежден. Наконец, он согласился на мирные переговоры. 37
5. Ең ақырғы эквиваленттің бесінші типінде, негізгі мәтін мен аударма мәтін арасындағы байланыс әр түрлі тілдерде ең дұрыс түрде жеткізіледі. Осы эквивалент түрін келесі мысалдардан көре аламыз:
Эквиваленттің бесінші түріне қарсы келмейтін, ақпараттың кейбір жойылыштары, сөздің үш негізгі семантикалық аспектісінде тіркелінеді:пәндік логикалық (денотативті), коннотативті және ішкі лингвистикалық немесе ішкі тілдік аспектілері. Негізгі мәтін мен аудармасы эквивалентті сөздердің мәндерінде жай мәндерінің (семалардың) саны бірнеше болуы мүмкін. Себебі олар бірдей емес белгілерді білдіреді. Орыс тіліндегі «ошибка» сөзінің тура аудармасы ағылшын тіліндегі «error» сөзіне эквивалентті болып көрінеді. Бірақ «error» қандай да бір ережеден, бағыттан, заңнан алшақталуынан пайда болған қате болса, mistake кездейсоқ түсінбеушіліктен, абайсыздан пайда болған қате болып есептелінеді. Ағылшын тілінің kill, assassinate, murder, slay орыс тіліндегі «убить» сөзіне эквивалентті. Бірақ, kill сөзі жанды мен жансыз ағзаларының өмір сүруінің тоқталуы (to kill an article, а plan, injustice, war, etc.), assassinate болса, деген сөз қандай да, бір белгілі адамды өлтіру деген мағынаны білдіреді. Murder – деген сөз қасақана өлтіру деген мағынада болса, slay –сөзі зорлар қасақана өлтіру дегенді білдіреді. Сөз мағынасында әр түрлі белгілерді бекіту арқасында, әрбір тіл өзінің жеке «Әлем суретін» жасайды. Егер муха «стоит» на потолке ағылшынша (A fly stands on the ceiling) болса, онда орысша масаның қозғалмалы күйі келесі түрде суреттеледі: муха сидит на потолке. Жалпы түрде айтқанда, әр түрлі тілдердің сөздер мағыналарындағы дәл келетін семалар, объектілердің саны мен күйі бойынша ерекшелінеді. Қандай да бір сөздің мағынасы тілдің семантикалық жүйесінің бөлігі болып саналады. Осы мағына белгіленген объектілердің қандай көрсетілген белгілеріне және де, дәл сол объектілерді білдіретін басқа сөздердің санына байланысты. Мысалы: Ағылшын тіліндегі «dog» -орыс тілінде тек қана «собака» деген сөзді білдірмейді. Сонымен қатар бұл сөз «пес» деген мағынаны да білдіреді. Ағылшын және орыс тіліндеріндегі «head» - яғни «голова» сөздері бір мағынаны дене мүшесін білдіреді. Бірақ ағылшын адамы үшін бұл сөздің семантикасы орыс тілінде кездеспейтін мәліметтерді көрсетеді. Яғни, баста көздер тіл және тістер орналасауы. Соның арқасында, ағылшын тілінде келесі сөйлемдерді қолдануға болады: You are not expected to say anything here and you can't keep too quiet a tongue in your head. I could hear his teeth rattle in his head. I've got an eye in my head! I could bring down a running rabbit at fifty paces without a blink. Осында сөйлемдерді орыс тіліне аударғанда «head» деген сөзінің 38
эквивалентін қолдана алмаймыз, себебі орыс аудармасында тіл мен тістер тек баста емес ауыздың ішінде, ал көздер – бетте орналасады. Осында аударманың өзгерістеріэквиваленттің бесінші типіне кедергі жасайды. Мысалы: «She knew that he had risked his neck to help her. Neck – бұл, әрине, орысша: шея. Бірақ, орысша: «рискуют не шеей, а головой» - болады. The
немесе высоко держа голову. She slammed the door into his face. Орысша – захлопнуть дверь у кого-нибудь перед носом. Ағылшын тіліндегі түпнұсқаларында: моют тарелки полсе еды (wash dishes), скребут полы (scrub floors), чистят зубы (wash teeth). Осындай сөз тіркестері орыс тілінді болуы мүмкін, бірақ орыс аудармаларында, осындай тіркестеу көп қолданылатын тіркестер арқылы аударылады: мыть посуду, мыть полы, чистить зубы. Кейбір сөз мағыналарында әр түрлі сөз тіркестері немесе ассоциациялар бекітілген. Бұл белгілі тілде ауыз әдебиеті пен әдеби шығармаларда олардың кеңінен қолдануына байланысты. Осындай ассоциациялар орыс аттарымен ұштасады: Плюшкин, Митрофанушка, Держиморда, английскими Humpty- Dumpty, Mr. Hide, Sir Galahad ж т.б. Мағынаның бейнелеу компонентіне сай, сөз мағынасының компоненті көмегімен, сөз рецепторға әсер етеді. Оның семантикасы үлкен дайындылықпен қабылданады, назар аудару мен эмоционалды күйін тудырады. Негізгі мәтіндегі бейнелеу компонентінің сақталуы, аударма негізгі жағдайдың бірі болып табылады. Екі тіл арасындағы бейнелеу сөздер жақындығының үш деңгейін белгілеуге болады: 1.
ассоциативті – бейнелеу жағынан ұқсас болуы мүмкін. Ағылшын мен орыс тілдеріндегі snow және снег сөздердің мағыналары тазалық белгісін, stone және камень суық белгісін, а day және день – жарық белгісін білдіреді. Ағылшынша, орысша да адамның мата тәрізді өңі қашады (as а sheet), арыстан сияқты шайқасады (like а lion), жете алмайтын нәрсені «зеленый виноград» дейді (sour grapes). Осындай ұқсас жағдайларда аударма эквиваленттің ең жоғары деңгейіне жетеді:
вся в белом с обнаженными плечами, белыми как снег. Оның иығы аппақ қардай ашық, киімді ақ болған еді.
And pride so moved within her that even her heart felt cold as stone. - И гордость так в ней всколыхнулась, что даже сердце у нее стало холодным, как камень. Жүрегі тастай қалып қалса да, оны көтеріңкі сезім баулыды.
Oh, it's all getting just bright as day, now. - Ну, теперь все становится ясно, как день. Бәрі де күндей ашық, аңық болып келді. 2. Негізгі мен аударма мәтіндердегі, ассоциативті – бейнелеу қасиеттер бар әр түрлі және де бір-біріне эквивалентті емес сөздер кездеседі. Мысалы:
39
thin as а rake - худой, как щепка; strong as а horse - сильный, как бык; stupid as а goose - глуп, как пробка и т.п. Бейнелеу компонентінің мағынасын көрсету үшін, бейнелердің ауыстырылуы қолданылады: I have never seen such an avid ostrich for wanting to gobble everything. - Я никогда еще не видал такой жадной акулы - все готов проглотить. Барлығын жұтып алатындай, мен ешқашан да осындай қатыгез акуланы көрген емеспін. 3. Бейнелеу компонентіндегі сөздің негізгі мәтіндегі белгіленуі, аудармада сөзбен белгіленбейді. Осындай жағдайларда, аударма төмендегідей эквивалентті деңгейде болады. Want, colder than charity, shivering at the street corners. - Нужда, промерзшая до мозга костей, дрожала на перекрестках улиц. Кей кездерде осы компонеттің мағынасын жеткізу мүмкін емес болады. Аудармадағы бейнелеу образы жоғалып қалады: -
"Cat". With that simple word Jean closed the scene Ағылшынша, «cat» - «злой» және «сварливая женщина» деген мағынасын білдіреді. Орыс тілінде "кошка" сөзі осындай мағынаны білдірмейді, сол себептен, аудармада: "Cat" – деген бейнелеу сөзі - «злючка» деген сөзге ауыстырылады. -
Злючка, - отпарировала Джин, и это простое слово положило конец сцене. Сұрақтарға жауап беріңіз 1.
Эквивалеттінің төртінші деңгейін қалай түснесіз? 2.
Эквиваленттің бесінші типін қалай түсінесіз? 40
№9 ДӘРІС Фразеологиялық бірліктердің аудармасы
Негізінен, фразеологизмдер, немесе онымен байланысты тұрақты сөз тіркестері, кей кезде толық сөйлемдердің өздері де, толық, не толық емес жартылай ауыспалы мағынаға ие болулары мүмкін. Фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктеріне фразеологизм бірліктерінің табиғатын анықтайтын, онын мағынасына тереңділік пен жан-жақтылық беретін мазмұны мен айтылу жоспарлары арасындағы келіспеушіліктің орын алатындығы. Тәжірибе бойынша, кез келген тілде фразеологизмдердің бірнеше деңгейлері болады: сөздікпен бекітілген барлықтарына танымал болғандары; сөздікте көрсетілсе қолданыстан шығып қалғандары; бір жайғдайларға байланысты сөздіктерге тіркелмей, баршаға белгілері; кейбір қоғамдық топтарға таныс түрлері. В.В. Виноградов олардың төмендегідей түрлерін аңықтайды: 1) фразеологиялық өсіңкі бірліктері (fusions) – to kick the bucket – қорапшамен ойнау go west-өлу, go dutch-бірігіп төлеу деген сөйлемдер құрайтын жылжымалы мағыналық тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемдер. Бұндай бірліктері аударуда контекстің болғаны жеткілікті емес, сөздікке сүйену керек.
2) фразеологизм бірліктері -мағыналары құрастыру құрамынан шығарылатын: to prepare to the better world – өлу. To join the majority - өліп қалу 3) фразеологизмдік тіркестері – құрамдық мағыналары тікелей ұғымдық танымды көрсетеді. To take a nap – қалғып кету, to take a sleep – ұйықтап кету, to take a smoke – шылым шегу 4) интернационалдік фразеологизімдер: the world of Damoclos – Домокловтың добы, the game is not worth the candle - бекер ойын (ағылшынша: ойынның түтне де жоқ) Біріншіден, ең басты талап - мәтіннен де еркін тілдік бірліктерді айырып фразеологизмдерді таба білу. Бұның нәтижелі жолы – мәтіндегі жалпы мағынаға қайшылықты болатын бірліктерді белгілеу дағдысы қолға алынады, себебі, негізінен, осындай бірліктердің көрінгенінде ауыспалы мағынада болатыны дәлелі. Екінші маңызды талап – фразеологизмдердің сөйлеу әрекет ерекшеліктерін талдау дағдысы. Мәселен, ауыспалы мен дәл арамағыналықтағы қайшылық, көбінесе мәтін авторымен кейбір бейнелік, эстетикалық, эмоциональді-экспрессиялық және басқа да елеске түсетін, немесе юморлық көрініс тудыратын образды жеткізу мақсатымен қолданылады. Сонымен бірге, фразеологизмдер қоғамның кейбір әлеуметтік-мәдени болмыс таптарына нақты бекініс тауып, мәтінде олардың орын алып, не алмауының белгісі ретінде қізмет атқарады. Бұдан әрі, фразеологизмдердің тиісті стилистикалық бояулары бар, оларға: жоғары, орташа, не төмен дәрежелі стильдік, кәсіби, немесе басқа да жаргонизм элементтері жатады, фразеологизмдерді табу мәселесі мен қатар аудармашы әр түрлі екі тіл 41
төңірегіндегі мағыналары жақын фразеологизмдер арасындағы ұлттық- мәдениетті басқа ерекшеліктерімен кездесуі ықтимал. Мағыналары біркелкі бола тұра. Фразеологизмдердің стилистикалық бояулары, бейнелік негіздері, осыған қоса дәлелдемелік сипаттары әр түрлі болулары мүмкін. Мысалы, ағылшынша “Rome was not built in a day”, орыс тілінде – «Мәскеу бір сәттен құрылған жоқ.» Мұндай аударманың баламасы ағылшын мәдени мәтінінде: Jones was very eloquent to persuade his master, telling him that Rome was not built in a day,- деп жағымсыз көрінеді. Бұл жерде қолайлы болып саналатыны дәлме-дәл (фразеологиялық калькалық) аударма болушы еді: Джонс қожайынды сендіру үшін, Римнің бір күн ішінде құрылған еместігін еске түсіріп, бүкіл өзінің шешендік өнерін жіберген болатын. Аударма ережелері 1.
Ең тиімді шешім - аударма тілінде біркелкі ұқсас фразеологиялық бірліктерді іздеу (ағылшын мен қазақ тілдері арасында бұндай ұқсастықтар саны шектеулі) Achilles’ heel, the heel of Achilles -Ахилес өкшесі. 2.
Бірліктер болмаған жағдайда негізгі фразеологизмдерді мағыналары жақын, бірақ та, басқа сөз-бейнелік қалпысында құрылған фразеологиялшық бірліктердің баламаларын табу жолдары арқылы аударылуы тиіс. Кейде мағыналары ұқсас, бірақ формалары басқа әр түрлі тілдердегі фразеологизмдер бір-бірін ауыстыруға келмейтін әр түрлі эмоциональді-елестік бояуларға ие болулары мүмкін. When Queen Ann was alive – баяғыда немесе бұрынғы заманда, ежелгі кезде. 3.
Кейде калькілеу тәсілі орынды болып, дәлме-дәл аударма орын алады. Сонымен, аударма тілін жаңа фразеологиялық сөйлемдерді ендіруге мүмкіндік болады. Антикалық мәдениеттен шыққан, кең тараған діни-библиялық мәліметтер, оған қоса қазіргі болмысқа негізделген фразеологиялық бірліктер осылайша аударылады (мысалы: Hell’s Angels - Оттық қыл Періштелері, Zero option - нөлдік балама). 4.
қосалқы-қатарлас аударма түрі қолданылады, бұнда бір сөзде фразеологиялық бірлік орын алып (мысалы, калькі арқылы аудару түрі), оның ауыспалы мығанасына қысқа түрде түсінектеме берілуі мүмкін. Мәселен, The City of Brotherly love – Достық-Махаббат қаласы, атауы кез келген американдыққа орысшаға аударғанда контекстік өңдеуді қажет етуі, мысалы, қатарлас аударма арқылы: «Филадельфия -Достық махаббат қаласы» түрін ұсынуға болады. 5.
жағдайда, фразеологизмдердің ауыспалы мағыналарын түсіндірмелік-аударма түрі қолданылады, яғни тұрақты сөз тіркестерінің еркін түріне трансформация тәсілімен аудару. Бұнда фразеологизмдер өздерінің бейне-ассоциативтік қасиеттерін жоғалталы. 6.
мәліметтерді аударғанда аудармашы көбінде бірқатар фразеологиялық сөздіктерге сүйеніп отырады. 42
Сұрақтарға жауап беріңіз 1.
Тәжірибе бойынша фразеологизмдерді аударғанда қандай деңгейлері болуы мүмкін? 2.
3.
Фразеологиялық бірліктердің аударма ережелерін атап беріңіз. 4.
Фразеологиялық бөлшектерді аударғанда, аударма мен аударатын тілдер ішінде қандай нұсқауларға көңіл бөлуіміз керек, нені ұстанған жөн?
43
№10 ДӘРІС Аударма тілдеріндегі сөздердің негізгі орын тәртіп ерекшеліктері
Негізінен ауызекі сөйлеу тілінің екі жүйесі бар - синтаксистік және комммуникативтік. Синтаксистік жүйені тұрлаулы, тұрлаусыз сөйлем мүшелері құрайды. Коммуникатиқтік жүйенің негізгін Вильям Матезиус қалаған. Ол 30 жылдары «сөйлемнің актуальді бөлшектену» теориясын құрған. Сөйлем «тема» және «рема» деген бөлшектерден тұрады.
жүктеу/скачать 0,88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|