Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 тапсырма: Мыс жəне қорғасын концентраттарының рационалдық құрамын есептеу

Əдістемелік ұсыныстар: Есептеуге берілгендері: шикізаттың химиялық құрамы жəне

минералдық  талдаудың  мəліметтері. Есептеу  шикізаттағы  минералдардың  қатынасын

анықтауға  мүмкіндік  береді, бұл  десульфуризация  дəрежесін, үрлеу  шығынын,

гидрометаллургиялық өңдеу кезінде түсті металдардың таралуын есептеуде маңызды.

Берілген  минералға  кіретін  басқа элементтердің мөлшері компоненттердің  атомдық

салмақтарының  стехиометриялық  арақатынастарынан  табылады. Егер  металл  бірнеше

минералдардың құрамында  болса, онда  бұл  минералдардың қандай  қатынасында барлық

элементтер  бір-бірімен  байланыста  болатынын  анықтау  қажет. Сонымен  қатар,

қосылыстарға  байланысқан  компоненттердің  белгісіз  мөлшерін  табу  үшін  теңдеулердің

жүйесін  құрастырып  есептеуге  болады. Минералдардың  арақатынастарын  əдебиеттерден

немесе металлургиялық өндірісте алынған тəжірибелік мəліметтерден алады.

Қос. 13 [б.18-22].

Бақылау сұрақтары:

1. Стехиометрия, стехиометрия есептеулері дегеніміз не?

53

2. Десульфуризация дəрежесі дегеніміз не, ол қалай анықталады?

3. Əр элементтің массасын анықтауға қажетті есеп формулаларын келтіріңіз.

7- тəжірибелік сабақ

Тапсырма: Қорғасынды концентратты агломерациялық күйдірудің шихтасының құрамын

есептеу

Əдістемелік  ұсыныстар: Алдымен  концентратты  флюссіз  күйдіру  жағдайындағы

шлактың  құрамы  анықталады.  Бұл  кезде  мырыштың  шлакқа  бөлінуін  əдеттегідей    95  %

деп  алады  жəне ZnO+Al

2

O

3

  қосындысы  20-24  %-тен,  CaO+ZnO  қосындысы  28-30  %-тен

аспайды, ал SiO

2

+ZnO қосындысы <40 % деген  əдеби жəне зауыттық мəліметтерге сүйене

отырып, шлактың  белгілі  құрамын  қабылдайды. Əрі  қарай ZnO мен Al

2

O

3

  мөлшерлері

бойынша  шлактың  массасы  жəне  концентраттың  рационалдық  құрамының  мəндері

бойынша қосылатын флюстердің мөлшері анықталады.

Қос. 13 [б.157-163].

Бақылау сұрақтары:

1. Металлургиялық шлактарға анықтама беріңіз.

2. Қорғасынды агломератты балқыту кезіндегі флюстардың атқаратын ролі.

3. Қорғасынды  концентратты  агломерациялақ  күйдірудің  технологиялық

параметрлерін келтіріңіз.

2-Тапсырма

Шикізатты комплексті қолдаңу арқылы есептелу  коэффициенті.

1-мысал

Шикізатты  комплексті  қолдану  арқылы  есептелу  коэффициентін (ШҚК) 100 мың

тонналық  мыс  концентратының  құрамын  есептеуде, %:   Cu-20,0; Pb-1,5; S-25,0; Zn-5,0.

Сонымен  қатар  концентратта  келесі  элементтер  бар  г/т: Cd-100; Se-100; Te-50, Re-15.

Практикалық  алынған  мəліметтерге  қарағанда  тауарлық  өнімнен  алынған  металдар, %:

Сu-98,0; Pb-70,0; Zn-70,0; S-60,0; Cd-70,0; Se-60,0; Te-70,0; Re-50,0.

Шешім . Келесі есептеулер оңайлау үшін кесте құрастырамыз

Тауарлық

өнімнің

алынуы

Компонентің

концентрациясы

Масса, т

Бағасы ,

долл./т

Шікізат

кұні

мың.долл.

(С

шығ

.)

%

т

Тауарлық

өнімнің құны,

мың.долл.(С

кон

.)

Cu

20000

750

15000,0  98,0 196000

14700,0

Pb

1500

675

1012,5

70,0 1050

708,75

S

25000

50

2000,0

60,0 15000

1200,0

Zn

5000

580

2500,0

70,0 3500

1750,0

Cd

10

14000

140,0

70,0

7,0

98,0

Se

10

20000

140,0

70,0

7,0

98,0

Te

5

25000

125,0

70,0

3,5

97,5

Re

1,5

1200000

1800,0

50,0 0,75

900,0

қорытынды:

22777,5

19564,25

               Комплексті қолдану шикізат коэффициенті (ШҚК) тауарлық шикізатпен

шығарылған бағасының салыстыруымен аңықталады:

ШҚК=(С

шығ

 :С

кон

) ·100=(19564,25: 22777,5) ·100=85,9%

Методикалық нұсқау:

Кендер жəне олардың өнімдерін байытудағы (концентраттар) комплексті

шикізаттар. Əрбір шикізаттағы компонентті аңықтауда, алынған өнімнің массасының

шығарылған шикізат массасының %-тік қатынасы арқылы табамыз.

Техникалық көрсеткіш өндірістегі шығарылатын компонентпен қана емес, сол

шығарылған компоненттің дəрежесіне сəйкес. Өнідірлген шикізаттың бөлігі келтірілген,

тауарлық өнімді шикізатты комплексті қолдану коэффициенті депр аталады жəне ол

54

пайыз түрінде көрсетіледі. Металдың жəне дайын өнімнің бағасын оперативтік

жаңалықтар негізінде күнделікті «Металл-Прайс бюллетеннен аламыз.

Əдебиет: 25 нег.[15-18]

   Бақылау сұрақтары:

1. Жаңа металл өндірісін немен сипаттауға болады?

2. қара жəне түсті металлургиядағы шикізатты комплексті қолданудағы

қиындықтарды шешу бағыттары.

3. Байытудағы басты қандай процестер шикізатты комплексті қолдануда жоғары

дəрежеде.

4. Шикізат комплексті қолданудың түсті металлургиядағы негізгі салаларды

көрсетіңіз.

5. Шикізатты қолдану коэффициенті қалай аңықталады.

3.Тапсырма . Бақылау жұмысы.

100 миың /тонна мыс концентратын өндірудегі шикізатты комплексті қолдану

коэффицицентін (ШҚК) есептеу.

Компоненттің концентрациясы

Шығарылған

мəліметтер

Вариант

Cu

Pb Zn Cd

Re

Os Se

Te

S

Химиялық

құрамы, %

1-10

20,0  1,5  5,0  0,01 1,5 

10

-

3

10

-9

 0,01  0,01  25,0

1-10

1600  500 800 1400

0

1,2 10

6

5 10

10

 20000 25000 80,0

1

96,0 60,0 85,0 65,0 50,0  40,0 50,0  55,0  75,0

2

97,0 65,0 80,0 70,0 55,0  45,0 60,0  60,0  70,0

3

98,0 67,0 70,0 80,0 60,0  50,0 65,0  65,0  80,0

4

99,0 69,0 60,0 75,0 65,0  40,0 70,0  70,0  75,0

5

96,0 70,0 65,0 80,0 70,0  45,0 40,0  45,0  70,0

6

97,0 70,0 67,0 60,0 75,0  50,0 50,0  55,0  80,0

7

98,0 80,0 70,0 65,0 80,0  55,0 60,0  70,0  75,0

8

95,0 80,0 75,0 80,0 90,0  65,0 70,0  75,0  80,0

9

95,0 80,0 75,0 80,0 90,0  65,0 70,0  75,0  80,0

Бағасы,

долл./т

Тауарлық

өнімге

алынғандар,%

10

97,0 70,0 77,0 65,0 95,0  70,0 65,0  70,0  85,0

2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын   студенттердің  өзіндік жұмыстары

бойынша өткізілетін  сабақтардың жоспары. (СОӨЖ )

1-тапсырма. Заттың молекулярлық жəне нақты формуласын анықта.

Жүргізу түрі: тренинг, үй жұмысы қарастыру, есеп шығару.

Əдістемелік ұсыныстар:

Жана  химия  атомдық-молекулярлық  оқудан  басталады. Стехиометриялық  заңдылық

стехиометрия  бөлімінің  химиясын  қарастырады, бұл  негізде  əсер  етуші  заттардың

арасындағы массалық жəне көлемдік қатынастарды қарастырады.

Ұсынылған əдебиет: 2нег.[11-18], 4 нег. .[9-10], 5-нег. [18-22].

2-тапсырма. Элементін шығу уақыты жəне ашылу барысы.

Жүргізу түрі: пікір талас.

Əдістемелік ұсыныстар:

Пікір таласқа қатысу үшін алынған əрбір элементтің (металдың) ашылу негізін, периодтық

жүйедегі орналасу қатынасын табиғата таралуын жəне химиялық активтілігін білу керек.

Ұсынылған əдебиет: 1нег.[12-34], 24-қос. [3-11].

3- тапсырма.  Д.И. Менделеевтің  периодтық  заңының  мəні  жəне  атомдардың  жүйелеу

теориясы.

55

Жүргізу түрі: пікір талас.

Əдістемелік ұсыныстар:

Резерфорттың атомның ядролық теориясын жəне Бордың сутегі атомлығың түзілуін оқу.

Атомдағы электронның кванттық- механикалық моделін, Паули принципін, Гундо

ережелерін білу. Тақырыпты терең ұғыну үшін ұсынылған əдебеттерді қолдану керек.

Ұсынылған əдебиет: 1нег.[61-74], 2 нег. [225-245].

4- тапсырма. Металдармен  олардың  қосылыстарының  қатысуымен  жүреді  химиялық

реакциялардың заңдылықтары.

Жүргізу түрі: тренинг, есеп шығару.

Əдістемелік ұсыныстар:

Жаңа  химияның  негізгі  сұрағы-химиялық  байланыстардың  оқуы. Бұл  сұрақ  көп  түзілуі

химиялық  қосылыстардың  мəнін, пайда  болу  механизімін, металдардың  жүйелену

қабілеті.

Ұсынылған əдебиет: 2нег.[108-110], 18-қос. [30-40].

5- тапсырма.  Органикалық  емес  заттардың  реттелуі. Формула  құрастыру  жəне

органикалық емес қосылыстардың аталуы.

Жүргізу түрі: тренинг, есеп шығару, үй жұмысының жауабын қарастыру.

Əдістемелік ұсыныстар:

Жалпы  металдың  қасиеттері  атомның  түзілуіне, энерго  ионизациясын  жəне  атом

элетронның  ұқсастығын  оның  электр  терістігін,  тотығу  дəрежесін  оттегімен  қосылу

түрлері қарастырады.

Ұсынылған əдебиет: 1нег.[83-104], 3нег. [137-142],5 нег. [4-6].

6- тапсырма. Д.И. Менделеев жүйесіндегі негізгі топтағы металдарға жалпы сипаттама.

V-A жəне VII-Aтобындағы металдарға сипаттама.

Жүргізу түрі: тренинг, рефераттарды талдау.

Əдістемелік ұсыныстар:

V-A  жəне  VII  периодтық  жүйедегі  қосымша  топтың  металдардң  қарастырып,  физико-

химиялық  қасиеттерін, металдардың  гологендермен  күкіртпен, қышқылдармен  жəне

өндірістік қолданысын, алыну əдістерін оқу.

Ұсынылған əдебиет: 3 нег.[154-162]

7- тапсырма. Металдармен  олардың  қосылыстарының  қатысуымен  жүреді, химиялық

реакциялардың заңдылықтары. Химиялық реакциялардың теңдігі.

Жүргізу түрі: тренинг, есеп шығару.

Əдістемелік ұсыныстар:

Тепе-теңдік  константасының  теңдеуін  жазу  гомогендік-гетерогендік  жүйелер  үшін

практикалық сабақта жазу.

Ұсынылған əдебиет: 1нег.[53-54], 4нег. [135-142]

8- тапсырма.Металл  жəне  оның  қосылыстарының  қатысуымен  жүретін  химиялық

реакцияның  энергетикасы. Химиялық  реакцияның  жылу  сыйымдылығы. Экзотермиялық

жəне эндотермиялық реакциялар.

Жүргізу түрі: тренинг, есеп шығару.

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған  əдебиеттер  негізінде  химиялық  реакцияның (классификациясын  жіктелуін,

тотығу-тоқықсызданну  процессін (электрондық  баланс  əдісімен  жəне  жартылай  реакция.

Негізгі  тотықтырғыш, тотықсыздандырғыш  металл  негізінде  жəне  олардың

қосылыстарын оқу керек.

Ұсынылған əдебиет: 1нег.[55-61], 2нег. [136-153], 5нег. [62-71]

9-тапсырма. Химиялық тепе-теңдік жəне химиялық  реакция  жылдамдығы.  Ле-Шателье

принципі.

Жүргізу түрі: тренинг, есеп шығару.

Методикалық нұсқау:

56

Химиялық реакцияның жылдамдылығы əсер етуші табиғатына  ғана емес оның жүру

бағытына заттың құрамына температурасын жəне катализатарға байланысты.

Ұсынылған əдебиет: 1нег.[213], 2нег. [114-131], 5нег. [86-116]

10-тапсырма. Пайдалы қазбалармен кендердің металдардың өндірістік жіктелеуі.

Теориялық жəне практикалық сат өнімі қоспадағы заттың массалық, мольдік көлемдік

үлесі заттың тазалық дəрежесі.

Жүргізу түрі: тренинг, есеп шығару.

Əдістемелік ұсыныстар:

Көптеген  металлургиялық  өндіріс  жағдайларында  таза  металл  ағу  кезінде  көптеген

жоғамулар  болады. Сондықтан  зат  массасы  алдыңғы  алынған  зат  массасынан  төмен

болады. Сондықтан  масса  сақталу  заңы  бектілген. Өндірілген  өнім  немесе  өнімнің

массалық үлесі проценттік қатынасқа өз ықпалын тигізеді.

Ұсынылған əдебиет: 8нег.[6-13]

11-тапсырма.Арнайы жəне жалпы металдарды алу əдістері.

Жүргізу түрі: пікір сайыс, үй жұмысын талдау, есеп шығару.

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған əдебиеттер көмегімен жаңа қандырғылармен таңысуға болады.

Ұсынылған əдебиет: 13нег.[5-15; 127-149]

12-тапсырма. Минералды шикізат қоры, өндірісі жəне түсті металдардың қолданылуы.

Жүргізу түрі: пікір сайыс.

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған əдебиеттер арқылы ТМД мемлекеттеріндегі  қара металлургияның алатын

орны, минерал шикізат базасы өндірісін, қолданылуын білуге болады.

Ұсынылған əдебиет: 10 нег.[8-44]

13-тапсырма. Минералды шикізат қоры, өндірісі жəне түсті металдардың қолданылуы.

Мыс жəне қорғасын минерал шикізат базасы өндіріс жəне қолданылуы туралы жалпы

мəліметтер. Қазақстан Республикасындағы вольфрам жəне молибден минералды шикізат

базасының қалпымен даму жағдайы.

Жүргізу түрі: пікір сайыс.

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған əдебиеттер арқылы вольфрам жəне молибден минерал шикізат көзінің өндірісі

мен шетелдегі алатын орны. Сонымен қатар Қазақстанғы.

Ұсынылған əдебиет: 9 нег.[77-81],11 нег. [155-174], 12 нег. [82-96]

14-тапсырма. Маңызды металдардың қолданылысымен жəне олардың қосылыстарының

халық шаруашылығында қолданылуы рубидий, магний, платина, цезий,  осмий

қоданылуы салалары.

Жүргізу түрі: тренинг рефератты талдау.

Əдістемелік ұсыныстар:

Аңықтамалық əдебиеттерге сүйеніп, ерекше металдардың ашылу тарихын, табиғатта

таралуының, ғылымда жəне техника салаларында қолданылуымыз білеміз.Бұл мəліметтер

рефератты жоғары дəрежеде жасауға мүмкіндік береді.

Ұсынылған əдебиет: 23 нег.[287-297],24 нег. [212-219]

15-тапсырма.Металдар жəне олардың қосылыстардың улылығы. Қауіптілік дəрежесіне

қарай заттарды жіктеу.

Жүргізу түрі: пікір сайыс.

Əдістемелік ұсыныстар:

Бұл  оқытылған  тақырыпшылар,  қара  жəне  түсті  металдар  өндірісіндегі  адам  ағзасына

əсер ететін зиянды металдардың əсері жайлы.Өндіріс саласындағы үлы заттардан сақтану

шаралары айтылған.

Ұсынылған əдебиет: 15 нег.[209-226]

2.6 Студенттердің өздік жұмыстары бойынша сабақ жоспары (СӨЖ)

57

1-тапсырма.    Химияның  негізгі  сандық  құрамы  заттың  массалық  үлесі.  Заттың

молекулярлық жəне нақты формуласын анықта.

1-ші  Үй  жұмысы. Атомдардың  жəне молекулалардың  нақты  массасын  есептеу, атомдық

жəне пайыздық құрамы, заттың массалық қатынасы.

Есептеу

Вариант

Атомдық

нақты

массасы

Металдық

пайыздық

құрамы

Минералдың

пайыздық

құрамы

Молекуланың

нақты

массасы

Атомдық

проценттік

массаларының

қатынасы

1

Mo

2FeO 3H

2

O

CuFeS

2

FeSO

4

SrCO

3

2

Tc

2AI

2

O

3

 2SiO

2

FeAsS

CuSO

4

PbSO

4

3

Ru

CaCO

3

MgCO

3

CaTiO

3

ZnSO

4

BaCO

3

4

Ge

CaMO

4

4Ag

2

S GeS

2

CaSO

4

ZnCO

3

5

Zr

Fe(NbO

3

)

2

 Na[AISiO4]

MgSO

4

Na

3

AsO

4

6

Y

Fe

2

TiO

6

CoAsS

CaCO

3

NaNO

3

7

Rb

Fe

3

TiO

9

CuFeS

4

MgCO

3

Ca

3

(AsO

4

)

2

8

Cs

Na

2

RuO

4

2Cu

2

S Sb

2

S

3

Na

2

CO

3

MnWO

4

9

Os

K

2

OsO

4

Fe TiO

3

FeCO

3

FeWO

4

10

Au

MgCI

2

 KCI

CaTi O

3

K

2

CO

3

PbWO

4

Əдістемелік ұсыныстар:

Атомдық-молекулярлық оқулар заттың жүйелену жайындағыны оқып біткен соң,

заттың өмір сүру түрін білу керек, ол қатты газ тəрізді сұйық күйдегілерде, атомның жəне

молекуланың нақты массасын есептеу əдісін білу керек жəне қосылыстын құрамын

аңықтай ала кере. Есептеу барысында методикалық əдістемелерде жəне ұсынылған

əдебиеттерді пайдаланған жөн.

Ұсынылған əдебиет: 5нег.[18-28], 6 нег.[4-14].

№2. Үй жұмысы. Металдың электрохимиялық эквивалентін катодта шығарылатын металл

массасымен, тұзда жүргізілетін электролиз арқылы есептеу.

Вариант

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Металл

Ni

Cu

Co

Pb

Sn

W

Fe

Au

Sr

Cr

Электролиз

барысы:

Тоқ күші ,А  2

3

2,5

5

4

2

3

2,5

5

4

t , мин

10

30

15

20

25

10

30

15

20

25

Металл

массасы, г

0,365 1,77 0,46 6,44 1,85 0,38 1,04 1,53 2,72 1,08

Əдістемелік ұсыныстар:

Тапсырманы орындауда Фарадей занымен күрделі заттардың эквивалентін білу керек. Сол

мақсатта элементтін эквивалентін аңықтауды үйрену.

1) бөлініп шыққан сутегінің санына байланысты; 2) электрохимиялық əдісі. Есептеуді

шешу мақсатында практикалық сабақтарда берілген методикалық нұсқауларды жəне

ұсынылған əдебиеттерді  қолдану керек.

Ұсынылған əдебиет: 5нег.[26-32], 6 нег.[8-16].

2-тапсырма. Химиялық элементін таңбасын жəне шығу тегін. Элементін шығу уақыты

жəне ашылу барысы.

Əдістемелік ұсыныстар:

58

Ұсынылған əдебиеттердің негізі жəне металдардың химиялық таңбасың шығу тегін, таңба

мəнін жəне металдың қасиетін Д.И. Менделеевтің периодтық заңына байланысын

аңықтау.

Ұсынылған əдебиет: 1нег.[27-34], 23 қос., 24қос.

3-тапсырма. Жалпы балқымаларды алу əдісі жəне оларды техникада қолдану. Металды

тотықғудан сақтау. Əр түрлі қасиеттегі балқымаларды таза компоненттермен жəне оларды

дайындауға кеткен компоненттермен салыстыруды оқу.

Əдістемелік ұсыныстар:

Пайда болған жай жүйедегі балқымаларды біліп алу: эвтетикалық, қатты ерітінді жəне

қатты күйдегі балқыма. Қоррозиялық процестердің түрлерімен танысу жəне олардың

металдың бұзулуы нəтижесінде қоршаған ортаға əсері.

Ұсынылған əдебиет: 2нег.[269-279], 16 қос.[26-62].

4-тапсырма. Д.И. Менделеевтің периодтық заңының мəні жəне атомдардың жүйелеу

теориясы. Электрондық конфигурациясына байланысты атомдардың қасиеті.

Əдістемелік ұсыныстар:

 Резерфорттың атомның ядролық теориясын жəне Бордың сутегі атомлығың түзілуін оқу.

Атомдағы электронның кванттық- механикалық моделін, Паули принципін, Гундо

ережелерін білу. Тақырыпты терең ұғыну үшін ұсынылған əдебеттерді қолдану керек.

5-тапсырма.  Органикалық емес заттарды жүктеу металдың сутегімен, галогенмен,

халькогенмен, металл еместермен əрекеттеседі.

№ 3 Үй жұмысы .

Электрондармен валенттілік деңгейлерін толтыра отырып, графикалық сұлба құрастыру

жəне металл атомдарының электрондық формуласын жазу.

Вариант 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Металл  Fe

Ga

Ge

Hg

In

Ir

K

Mo

Cu

Pb

Əдістемелік ұсыныстар:

Д.И. Менделеев элементтер периодтық жүйесімен периодтық негізінде біліп оқу алу: атом

қасиеттерін олардың электрондық конфигурациясын (атом радиусын, энерго

ионизациясын,электронға ұқсағыштығын электротерістігін, тотығу дəріжесін) . Үй

жұмысын орындауда ұсынылған əдебиеттерді қолданған жөн.

Ұсынылған əдебиет: 2нег.[35-42], 4 нег. [38-41],  5 нег. [71-85],

6-тапсырма. Д.И. Менделеев  жүйесіндегі  негізгі  топтағы  металдарға  жалпы  сипаттама

III-A жəне IV-A тобындағы металдарға сипаттама.

Үй тапсырмасы: реферат теріс металдарға жалпы сипаттама. Периодтағы топша

Вариант  1

2

3

4

5

6

7

8

Топша    I Б

II Б

III Б

IV Б

V Б

VI Б  VII Б

VIII Б

Металдар Cu,Ag,Au Zn,Cd,Hg Sc,Y,La Ti,Zr,Hf V,Nb,Ta Cr,

Mo,W

Mn,Tc,Re Fe,Ru,Os

Əдістемелік ұсыныстар:

III-A жəне IV-A негізгі топшаларындағы периодтық жүйедегі металдарды білу үшін

ұсыңылған əдебиеттерді қолдану керек. Ұғып алынған материалдар дəріс сабақтарындағы

жеке жүргізілген тақырыптардан алынған мəліметтерсапалы реферат жазуға ықпал етеді.

7-тапсырма. Химиялық реакциялар жəне олардың əрекеттесу түріне қарай жіктеуі

қосылу реакциясы, ыдырау, алмасу жəне тотығу- тоғықсыздандыру реакциясы

№4 Үй тапсырмасы.298 К температурадағы жай Гиббс (

D

G

0

) энергиясын табу: 298 К,

473 К, 673К, 873К:

59

Вариант

Реакция

1

2FeAsS

т

+S

2 г

 =2FeS

т

+1/2 As

4

S

4 г

2

FeAsS

т

+S

2 г

 =FeS

2

+1/4 As

4

S

4 г

3

2/3FeAs

2т

+S

2 г

 =2/3FeS

т

+1/3 As

4

S

4 г

4

2/3Fe

2

Asт+S

2 г

 =4/3FeS

т

+1/6 As

4

S

4 г

5

FeAsS

т

+FeS

2 г

 =2FeS

т

+1/4 As

4

S

4 г

6

1/3FeAs

2т

+FeS

2 г

 =4/3FeS

т

+1/6 As

4

S

4 г

7

1/2FeAs

т

+FeS

2 г

 =3/2FeS

т

+1/8 As

4

S

4 г

8

1/3Fe

2

As

т

+FeS

2 г

 =5/3FeS

т

+1/12As

4

S

4г

9

FeAs

т

+S

2т

=FeS

 г

 +1/4 As

4

S

4 г

10

1/4Cu

3

 As

т

+FeS

2т

=3/4CuFeS

2 г

 +1/16 As

4

S

4 г

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған əдебиеттер негізінде химиялық реакцияның (классификациясын жіктелуін,

тотығу-тоқықсызданну процессін (электрондық баланс əдісімен жəне жартылай реакция.

Негізгі  тотықтырғыш, тотықсыздандырғыш металл негізінде жəне олардың

қосылыстарын оқу керек. Есеп шығару барысында термодинамикалық параметрлері

арнайы температурада берілген Гиббс энергиясын есептеу білу керек жəне

температураның химиялық процеске əсерін аңықтау керек. Үй жұмысын орындау

барысында термодинамикалық өлшемдер аңықтамасын қараймыз, бұл 8.1 кестесінде

келтірілген. Ал Гиббс энергиясын есептеу мысалы 2.3 бөлімінде келтірілген (практикалық

сабақ №3)

Ұсынылған əдебиет: 2нег.[136-153], 4 нег. [131-142],  5 нег. [62-71].

8-тапсырма. Термодинамикалық тңдік зат санын реагенттер массасын реакция өнімін

аңықтау.

Əдістемелік ұсыныстар:

Термохимия заңдылығы, химиялық элементтер термодинамикасын, 1,2-ші термодинамика

жылу алмасу, энергия алмасу жəне масса алмасу, тұйық немесе тұйық емес

изоляцияланған жүйесін оқу.

Ұсынылған əдебиет: 2нег.[136-148], 4 нег. [87-88],  5 нег. [62-64].

9-тапсырма.. Катализатардың реакция жылдамдығының əсері. Катализатордың əсер

етеуші механизм.

№5 Үй тапсырмасы.

(Cr

2

O

3

 ·FeO) темір хромистінен (Na

2

Cr

2

O

7

) дихроматын аламыз:

2(Cr

2

O

3

 · FeO)+4 Na

2

CO

3

+3,5 O

2

® 4Na

2

CrO

4

+Fe

2

O

3

+4CO

2

4Na

2

CrO

4

+2H

2

SO

4

® 2Na

2

Cr

2

O

7

+2Na

2

SO

4

+2H

2

O

1 кг  темір  хромистінен Cr

2

O

3

  ·FeO шығарылған  кеннен  қанша  теориялық  дихромат

алынғанын есептейміз:

Вариант

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Құрамы

Cr

2

O

3

 ·FeO,%

90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 45,0 55,0 65,0 75,0

Əдістемелік ұсыныстар:

Химиялық реакцияның жылдамдылығы əсер етуші табиғатына  ғана емес оның жүру

бағытына заттың құрамына температурасын жəне катализатарға байланысты.

Катализатарлар бірдей болып келеді. Олар не реакцияны тездетеді, не баялаулатады тез

өнім алу үшін.

Ұсынылған əдебиет: 4 нег.[84-91], 5 нег. [91-98].

10-тапсырма.. Теориялық жəне практикалық сат өнімі қоспадағы заттың массалық,

мольдік көлемдік үлесі заттың тзалық дəрежесі.

Əдістемелік ұсыныстар:

Көптеген  металлургиялық  өндіріс  жағдайларында  таза  металл  ағу  кезінде  көптеген

жоғамулар  болады. Сондықтан  зат  массасы  алдыңғы  алынған  зат  массасынан  төмен

60

болады. Сондықтан  масса  сақталу  заңы  бектілген. Өндірілген  өнім  немесе  өнімнің

массалық  үлесі  проценттік  қатынасқа  өз  ықпалын  тигізеді.Сондықтан  бұл  септеулер

теориялық есептеулермен  сйкес  келу керек:

h -алынған өнім,%;

v (Х) –заттың массалық

үлесі, %; n(Х)- заттың саны, моль;

M (Х)- заттың молярлық үлесі, г/моль;

j (Х) –заттың

көлемдік үлесі,%;

c (Х)-заттың молярлық үлесі.

Ұсынылған əдебиет: 1 нег. [198-221], 4 нег. [9-15].

11-тапсырма. Жана энергетикалық негізіндің ықпалымен металлургияда ғылыми

техникалық жетістіктер.

№6 Үй тапсырмасы . Химиялық жəне минералогиялық анализдерге байланысты сульфид

концентратын заттық құрамын аңықтау.

Концентраттың химиялық құрамы,%

Варианттар

Cu

 Ni

 Fe

 Zn

 Pb

  S

SiO

2

Ca

O

Mg

O

AI

2

O

3

Пр.

Басты

минералды

формулар

1

18,

0

- 33,

9

6,0 - 37,

0

3,0 0,5

-

-

1,6 CuFeS

2

, Fe

7

S

8

,

ZnS, FeS

2

,CaCO

3

,

2

1,0 - 12,

0

6,5 36,

0

15,

0

10,0

5,5

-

6,0 8,0  CuFeS

2

, FeS

2

,

Fe

2

O

3

, ZnS, PbS,

CaCO

3

,

3

12,

0

- 32,

0

2,0 - 35,

0

9,0 -

2,0 4,0 4,0

CuFeS

2

, ZnS,

FeS

2

, Fe

2

O

3

,

MgCO

3

4

1,0 - 8,0 50,

0

1,5 32,

0

2,8 -

-

3,0 1,7

ZnS, PbS,

CuFeS

2

, FeS

2

,

Fe

7

S

8

5

1,3  - 7,5 3,0 50,

2

15,

3

14,5

2,5

-

0,5  5,2  PbS, 

FeS

2

, ZnS,

CaCO

3

, CuFeS

2

6

1,6 - 10,

0

46,

0

3,0 34,

6

2,1 0,8 0,6

-

3,3

ZnS, PbS,

CuFeS

2

, FeS

2

,

CaCO

3

, MgCO

3

7

1,0 2,

1

19,

0

-

-  7,0 37,0

4,0 16,0 8,0  5,9

FeNiS

1,2

,

CuFeS

2

, Fe

7

S

8

,

Fe

2

O

3

, CaCO

3

,

MgCO

3

8

12,

7

- 29,

6

12,

4

1,8 38,

8

3,0 1,0

-

-

0,7

CuFeS

2

, ZnS,

PbS, FeS

2

, Fe

7

S

8

,

CaCO

3

9

2,4 - 5,0 14,

0

50,

0

21,

0

2,9 1,6

-

0,4  2,7  PbS, 

Cu

2

S, ZnS,

FeS

2

, CaCO

3

10

20,

0

- 34,

8

5,0 - 36,

0

1,0 0,8 1,0 0,3 1,1  CuFeS

2

, FeS

2

,

Fe

7

S

8

, ZnS,

CaCO

3

,MgCO

3

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған əдебиеттер көмегімен жаңа қандырғылармен таңысуға болады. Ол

қандырғылар жəне плазмалық қыздырушы агрегаттардың принципімен жұмыс істейтін

кіші көлемді жоғары автоматизациялық дəрежедегі жəне экологияның бөлінуі аз

мөлшерін тигізетін қандырғылар.

Ұсынылған əдебиет: 6 нег. [20-26], 22 қос. [8-25], 25 қос. [18-22].

12- тапсырма. Қара металл кенінің минералды – шикізат қоры туралы жалпы мəлімет.

Қара металлургияның тауар өнімдері жəне қолдануға арналған өнідіріс туралы жалпы

61

мəліметтер.ТМД-ң əлемдік қара металлургиядағы алатын орны ТМД-ның ішкі қара

металлургиялық сауда -саттығы

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған əдебиеттер арқылы ТМД мемлекеттеріндегі  қара металлургияның алатын

орны, минерал шикізат базасы өндірісін, қолданылуын білуге болады

Ұсынылған əдебиет: 12 нег. [15-82].

13-тапсырма. Вольфрам жəне молибден минерал шикізат базасы өндіріс жəне

қолданылуы туралы жалпы мəліметтер. Қазақстан Республикасындағы вольфрам жəне

молибден минералды шикізат базасының қалпымен даму жағдайы.

Əдістемелік ұсыныстар:

Ұсынылған əдебиеттер арқылы вольфрам жəне молибден минерал шикізат көзінің өндірісі

мен шетелдегі алатын орны. Сонымен қатар Қазақстанғы.

 Ұсынылған əдебиет: 12 нег. [15-82].

14-тапсырма.  Маңызды металдардың қолданылысымен жəне олардың қосылыстарының

халық шаруашылығында қолданылуы ртуть, титан, палладий, сурьма, висмут, гафнийдің

қоданылуы салалары.

Үй тапсырмасы.

Реферат, қысқаша тарихи мəлімет ашылу тегі, алынуы, қолданылуы.

Вариант 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Металл  Co

Os

Pt

Ba

Ca

Ce

Ru

Ir

Cd

Rb

Əдістемелік ұсыныстар:

Аңықтамалық əдебиеттерге сүйеніп, ерекше металдардың ашылу тарихын, табиғатта

таралуының, ғылымда жəне техника салаларында қолданылуымыз білеміз.Бұл мəліметтер

рефератты жоғары дəрежеде жасауға мүмкіндік береді.

Ұсынылған əдебиет: 8 нег. [9-11, 12-27],  3 нег. [294], 23 қос. [318], 24қос. [519].

15-тапсырма. Қауіпті  əсеріне  қарай  металдардың  сипаттамасы. Ферробалқыманың  адам

ағзасына əсері.

Əдістемелік ұсыныстар:

Бұл  оқытылған  тақырыпшылар,  қара  жəне  түсті  металдар  өндірісіндегі  адам  ағзасына

əсер ететін зиянды металдардың əсері жайлы.Өндіріс саласындағы үлы заттардан сақтану

шаралары айтылған.

  Ұсынылған əдебиет: 15 нег. [226-259].

2.7 Курс бойынша жазбаша жұмыстың тақырыптары

2.7.1 Реферат тематикасы

-Реферат  тематикасы. Білімді  нығайтуда  физико-химиялық  қасиеттері  білуде  ерекше

металдардың  заңдылықтарын  білуде  тарихи  кеңдердегі  ашылу  динамикасымен

диалектикасын сипаттайды.

Реферат мазмұны:

-қосымша топшалардағы металдарға  жалпы сипаттама

-молибденнің табиғатан табылуы

-Мо физикалық қасиеті

-Мо химиялық қасиеті

-Мо қосындылары

-Өндіріс арқылы Мо-ді жəне олардың қоспаларының негізінде алу.

Қолданылған əдебиеттер

Ұсынылған əдебиеттер: 3 нег.[166-170], 4 нег. [258-275], 23-25 қос.

Мыс, күміс, алтын туралы жалпы мəлімет ашылуы, алынды, қолданылу салалары

-Реферат мазмұны

-Қысқаша тарихи мəліметтер

-Ашылу кезеңі

-Табиғатта физикалық таралуы

62

-Алыну тəсілдері мен халық шаруашылығында қолданылуы

-Қолданылған əдебиеттер

2.8. Өз білімін тексеруге арналған тест сұрақтары.

1-модуль бойынша жүргізілетін бақылау сұрақтары

1.Б.э.д. 50 жыл бұрын адамзатқа белгілі болған элемент, бұл:

А) көміртек

B) темір

C) мыс

D) сынап

E) алтын

2.Адам таныған алғаш алтын

A) жер қойнауынан табиғи түрде алынған

B) метеориттен шыққан (ата тегі метеорит)

C) философ тасты синтездеумен алған

D) тау жыныстарынан балқытылған

E) бізге белгісіз жерден алынған

3.Адам танысқан алғашқы темір:

A) метеориттен шыққан

B) бізге белгісіз тектен алынған

C) химиялық жолмен алынған

D) тау жыныстанынан балқытылған

E) жер қойнауынан алынған

4. Осмий, рутений, рубидий, алюминий  элементтерінің  ашылуы  қандай  тарихи

дəуірмен байланысты?

A) Сандық (1801-1869жж.)

   В) Алхимический (IV – сер. XVI ғ.);

   С) Алдыңғы алхимиялық ( IV ғ.);

   D) Классикалық (1551 – 1800 жж.);

   Е) Қазіргі  (1870 – 1900 жж.).

5. Кобальт, уран, титан, вольфрам, хром, марганец  элементтерінің  ашылуы  қандай

тарихи дəуірмен байланысты?

A) Классикалық (1751 – 1800 жж.);

B) Алхимиялық (IV – сер. XVI ғ.);

C) Сандық (1801 – 1869 жж.);

D) Қазіргі  (1926 – 2000 гг.);

E) Классикалық (1551 – 1750 жж.).

6. Əктас бейорганикалық қосылыстардың қандай класына жатады?

А) арагонит;     В) глаукодот;     С) флюорит;    D) фуллерек;    Е) альбумин.

7. Нейтралды  иондалған  молекулалар  мен  электрондар  қоспасынан  тұратын  өзі  газ

болып есептелінетін зат қандай агрегаттық күйде болады?

A) плазма

B) газ тəрізді

C) фермион - конденсат

D) боз – Энштейн конденсаты

E) сұйық

63

8. Бөлшектері  бір  кванттық  күйде  болып, өздерін  бірдей  ұстайтын  зат  абсолюттік

нөлге жақын температурада қандай агрегаттық күйде болады?

A) боз – Энштейн конденсаты

B) фермион – конденсат

C) плазма

D) қатты

E) сұйық

9. 0,5 моль мөлшеріндегі заттың натрий карбонаты массасын анықта

А) m (Nа

2

СО

3

) = 26,5 г;

В) m (Nа

2

СО

3

) = 12,75 г;

С) m (Nа

2

СО

3

) = 424 г;

D) m (Nа

2

СО

3

) = 204 г;

Е) m (Nа

2

СО

3

) = 0,005 г.

10. Кальций карбидіндегі (СаС

2

) көміртегінің массалық үлесін есепте, %:

А) ω (С) = 37,5;

В) ω (С) = 18,75;

С) ω (С) = 46,15;

D) ω (С) = 23,0;

   Е) ω (С) = 56,25

11. Жердің қатты қыртысын тереңіне 17 км, массалық 93% жердің массасы қандай деп

аталады?

А) Литосфера;     В) Гидросфера;      С) Магма;      D) Мантия;      Е) Шельф.

      12. Құрлықтың 200 м-ге дейін ойпаты қалай аталады?

       А) Шельф;   В) Гидросфера;    С) Литосфера;    D) Земная кора;   Е) Мантия.

13. Төмендегі металдардың қайсысында литосферадан ең кем массалық үлесі бар?

A) қорғасын

B) литий

C) магний

D) мырыш

E) мыс

14. Төмендегі  металдардың  қайсысында  жер  қойнауында  ең  жоғарғы  массалық  үлесі

бар, %:

A) алюминий

B) темір

C) титан

D) марганец

E) қалайы

15. Ғарышта ең көп таралған екі элементті ата?

А) Н, Не;              В) О, N;              С) Fe, Al;             D) С, S;             Е) Ar, Ne.

16. Төмендегі металдардың қайсысы гидросферада ең жоғары массалық үлесі бар?

А) Mg;             В) Nа;              С) К;              D) Sr;             Е) Ва.

17. Ересек адам (орташа салмағы 70 кг) ағзасы құрамында кальций мөлшері қандай, г:

А) 950 – 1000;

64

В) 95 – 100;

С) 1000 – 1500;

D) 100 – 150;

Е) 500 – 600.

18. Ересек  адамның (өрт. салмағы 70 кг) ұлпасы  мен  қанында  қайнатылған  тұздың

мөлшері, г:

А) 150 – 250;      В) 10 – 25;      С) 0,1 – 1,0;        D) 1,0 – 10;       Е) 0,05 – 0,1.

19. 31,77г таза түрдегі мыс массасында мыс затының мөлшері қандай болады?

А) n (Cu) = 0,5 моль;

В) n (Cu) = 1,0 моль;

С) n (Cu) = 0,25 моль;

D) n (Cu) = 1,5 моль;

Е) n (Cu) = 2,0 моль.

20. 48 г мыс сульфидінде (ІІ) атом күкіріті заттың мөлшері қанша болады?

А) n (Cu) = 0,5 моль;

В) n (Cu) = 0,75 моль;

С) n (Cu) = 0,25 моль;

D) n (Cu) = 1,0 моль;

Е) n (Cu) = 1,5 моль.

21. Беттің  үстіндегі  ақауды (дефект) құрайтын  түйіршектің  көлемі  мен  пішінін

анықтайтын талдау (анализ) əдісі қалай аталады?

A) микроталдау

B) рентгендік

C) ультрадыбысты

D) магнитті

E) спектрлі

22. Кристалл  құрылымын  зерттейтін, сонымен  қоса  түйіршектің  түбінде  жатқан

ақауларды зерттейтін талдау əдісі қалай аталады?

A) рентгендік

B) термикалық

C) спектрлік

D) ультадыбысты

E) магнитті

23. Металдың электр өткізгіштігінің кемуіне қандай жағдай себепші болады?

A) температураны жоғарылату

B) температураны төмендету

C) қысымды жоғарылату

D) қысымды төмендету

E) жауап жоқ

24. Əртүрлі күштерге бұзылмай шыдай алатын металдың қасиетін қалай айтады?

а) беріктік

в) қаттылық

с) серпімділік

д) пластикалық

е) тұғырлылық

21. Көрсетілген  заттар: Na, K, Mg. Ca, Ka химиялық  қасиеттері  бойынша

бейорганикалық жай заттардың қай тобына жатады?

а) металдар

65

в) бейметалдар

с) жартылай металдар

д) аэрогендер

е) амфигендер

2 – модуль бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар

1. Сілтілік жер металға қайсысы жатады?

А) Ва;               В) Li;               С) Na;               D) К;               Е) Сs.

2. Сілтілікке қпай металл жатады?

А) Li;                В) Ra;              С) Ва;               D) Sr;              Е) Са.

3. Қай  элементтің  ядросы  бұзылғанда  табиғатта  ұзақ  өмір  сүретін  изотоп

223

Fe

түзіледі?

А) Ас;               В) La;              С) Np;               D) Th;             Е) Но.

4. Табиғи судың қаттылығын негізінен металдар катиондарымен анықтайды:

 А) магния жəне кальция;

 В) натрия жəне кальция;

 С) алюминия жəне кальция;

 D) алюминия жəне магния;

 Е) натрия жəне темір.

5. Соданың сулы ерітіндісіне натридің кесегін тастаса, онда не бөлініп шығады?

А) Н

2

;               В) О

2

;               С) СО;               D) СО

2

;               Е) СО и СО

2

.

  6.Оттекке қатысы бойынша қандай металл тотығу деңгейін жасайды І(+1)?

А) Rb;               В) Ве;              С) Mg;               D) Sr;                Е) Ва.

  7. Сутеке қатысы бойынша қандай металл тотығу деңгейін ІІ (-2) жасайды:

А) Ве;               В) Li, Na;             С) К;               D) Cs;               Е) Fr.

 8. Атомның валенттік деңгейі (п5

1

) жəне ең төмен теріс электрлігі ортақ электронды

формуласы бар қандай металл?

А) Fr;                В) Ra;               С) Sr;                D) Ве;                Е) Са.

9. Мынадай өзара əсер етуде газ бөлінбейді:

А) Mg

3

N

2

 + HCl = . . .

В) MgSi + HCl = . . .

С) СаС

2

 + Н

2

О = . . .

D) Ве

2

С + Н

2

О = . . .

   Е) КС

2

 + Н

2

О = . . .

10. Қышқылдық жəне сілтілік ортада ең күшті тотықтырғыш:

 А) Nа

2

О

2

;            В) КMnО

4

;            С) MnО

2

;            D) PbО

2

;            Е) КNO

2

.

11. Қышқылдық  жəне  сілтілік  ортада  ең  күшті  тотықсыздандырғыш  қасиетке  ие

металл:

А) Са;                В) Mg;                С) Аl;                D) Zn;                Е) Nа.

12. Тұздардың қай тобы негізгіге жатады?

А) CuOHCl,  FeOH(NO

3

)

2

;

66

В) Nа

2

СО

3

,   CuCl

2

;

С) NаНСО

3

,   Са(Н

2

РО

4

)

2

;

D) КАl(SО

4

)

2

,   NаАl(SО

4

)

2

;

Е) К

4

[Fe(CN)

6

],   [Ag(NH

3

)

2

]Cl.

13. KAl (SO

4

)

2

 тұзы құрамы бойынша қалай аталады?

   A) қосарлы

B) қышқылды

        C) аралас

         D) орташа

E) негізгі

14. Ерекше тотықсыздандырылған қасиеті бар қай металл?

А) Fr;                 В) Rb;               С) К;                D) Nа;                Е) Li.

15. Инертті  электролиттердің  сулы  ерітіндісіндегі  катодта  қандай  металдар  тобы

тотықсызданбайды?

А) Аl, Са, К;

В) Zn, Cu, Ni;

С) Pb, Co, Sn;

D) Ti, Fe, Mn;

Е) Mo, W, Cr.

16. Өнеркəсіп  жағдайында  қандай  металдар  тобын  балқымада  электролиз  ретінде

алады:

А) Mg, Al, Na;

В) Pb, Sn, Bi;

С) Co, Ni, Cu;

D) Fe, Mn, Cr;

Е) V, Ta, Nb.

17. Қандай тұздың ерітіндісінде орта сілтілік болады

А) Na

2

SO

3

;          В) NaCl;          С) СаСО

3

;          D) CuCl

2

;          Е) Zn(NО

3

)

2

.

18. Егер  бір  металл  басқа  бір  металдың  үстін  жауып  тұрса, беттің  бұзылуында  қай

металл тотығады?

A) мырыш-мыспен

B) темір-подмимен

C) темір-қалайымен

D) мыс-алюминимен

         E) мыс-никельмен

19. Кальцийдің  электрохимиялық  бөлінісін  жүргізердің  алдында  металдың  қандай

хлориді балқымадан алынып тасталуы керек?

А) MgCl

2

;              В) NaCl;              С) ВаCl

2

;              D) KCl;              Е) LiCl.

20.  1) Электродиолиз; 2) сулы  ортадағы  электролиз; 3) балқытылған  ортадағы

электролиз; 4) электролиз кəуекті диафрагмамен өте таза алюминий мен магний алу үшін

аталған əдістердің қайсысы кең өнеркəсіптік қолдау табады?

а) тек қана 3

в) тек қана 2

с) тек қана 1

67

д) 1 жəне 2

е) тек қана 4

3 – модуль бойынша бақылау жүргізуге арналған сұрақтар

1.  Тікелей  пайдалану  үшін  жер  қойнауынан  алынған  жəне  ары  қарай  өңделетін

пайдалы қазба деген анықтама қандай түсінікті білдіреді?

A) минералды – шикізат

B) минералды – шикізат кешені

C) минералды – шикізат ресурсы

D) минералды – шикізат қоры

E) минералды – шикізат потенциалы

2. Химиялық  топтастыруына  сəйкес  қандай  металдар  тобын  ауыр  металдар  түріне

жатқызу қажет:

А) Cr, Fe;           В) Nа, Са;           С) Аu, Аg;           D) Мg, К;           Е) Zn, Sn.

3. Химиялық топтастыруына сəйкес W, Ma, Re қандай түрге жатады?

A) қиын балқитын

B) асыл емес

C) жеңіл

D) ауыр

E) жеңіл балқитын

4. Шартты өнеркəсіптік топтастыруына сəйкес Sc, У, Cе-ні түсті металдардың қандай

топшасына жатады?

A) жер асты

B) асыл

C) ауыр

D) жеңіл

E) радиоактивті

5. Шартты  өнеркəсіптік  топтастыруына  сəйкес, қандай  металдар  тобы  қара  металға

жатады?

А) V, Cr, Mn;

В) Sm, Eu, Tb;

С) Sn, Cd, Hg;

D) Li, Sr, Zr;

Е) Rh, Ru, Pa.

6. Шартты өнеркəсіптік топтастыруына сəйкес, Ba, Be, Sr-ді түсті металдардың қандай

топшасына жатқызады?

A) женіл

B) ауыр

C) асыл

D) жер асты

E) радиоактивті

7. Алдағы 50-100 жылда  жер  бетіндегі  өмірді  энергетикамен  қамтамасыз  ету  немен

байланысты?

A) мұнайдың табиғи қорымен

B) құрылысқа жаңа электр станцияларын кіргізумен

68

C) тас көмірдің табиғи қорымен

D) термоядролы синтездің реакциясымен

E) ядроның радиоактивті ыдырау реакциясымен

8. Өнеркəсіпте  қандай  металдарды (жəне  олардың  құймаларын) металлотермикалық

тəсілмен алады?

А) Ti, Mo, W;

В) Cu, Zn, Pb;

С) Au, Ag, Pt;

D) Mg, Al, Nа;

Е) Sr, Zr, Ru.

9. Өнеркəсіпте қандай металдарды сулы ортада электролизбен алады?

А) Ag, Au;            В) Nа, К;            С) Mg, Al;           D) Са, Ве;          Е) Li, Rb.

10. Өнеркəсіпте қандай металдарды балқымалы ортада электролизбен алады?

А) Sr, Ва;             В) Cu, Zn;            С) Ni, Pb;           D) Fe, Cr;           Е) Pb, Вi.

11. Жоғары тазалықтан металды алу үшін қандай өнеркəсіптік əдісті қолданады?

A) зоналық (аудандық) балқыту

B) гидроэлектрометаллургиялық

C) пироэлектрометаллургиялық

D) металлотермикалық

E) биометаллургиялық

12. Қандай  технологияда  химиялық  реакцияның  кинетикалық  мүмкіншіліктерімен

жылу жəне масса алмасу процестерін максималды пайдалануға болады

A) плазмалы металлургия

B) электрометаллургиялық

C) металлотермикалық

D) зоналық (аудандық) балқыту

E) биометаллургиялық

13. Балансталған шикізаттан металл алудың экономикалық тиімді тəсілі:

A) бактериалды сілтісіздендіру

B) əдеттегі жағдайда сілтісіздендіру

C) автоклавты сілтісіздендіру

D) плазмалы металлургия

E)  вакумды металлургия

14. Темір кендеріндегі қоңыр (железняктар) қандай металдардан түзіледі?

А) Fe

2

О

3

·nН

2

О;        В) Fe

2

О

3

;        С) Fe

3

О

4

;        D) FeСО

3

;       Е) Fe

3

О

4

·TiО

2

.

15. Темір кені шикізатының əлемдегі ең көп расталған қоры қай мемлекетте?

А) Ресей, Украина;

В) Канада, Бразилия;

С) Австралия, АҚШ;

D) Казахстан, Белорусь;

Е) Узбекистан, Грузия.

16. Қандай минералды арсенопирит деп атайды?

А) FeАsS;           В) СоАsS;           С) NiАsS;           D) Cu

3

АsS;          Е) NiАs

2

.

69

17. Марганец кенінің əлемдегі ең көп расталған қорына ие мемлекет?

А) Украина, ЮАР;

В) Казахстан, Грузия;

С) США, Германия;

D) Канада, Бразилия;

Е) Австралия, Намибия.

18. Қандай минералда пиролюзит деген атау бар?

А) MnО

2

;           В) Mn

3

О

4

;           С) MnСО

3

;           D) MnS;           Е) MnSiО

3

.

19. Хром кенінің əлемдегі ең көп расталған қоры бар мемлекет?

А) ЮАР, Казахстан;

В) Зимбабве, Үндістан;

С) Финляндия, Норвегия;

D) АҚШ, Канада;

Е) Германия, Франция.

20. Қандай минералда хромит деген атау бар?

А) Cr

2

О

3

·FeО;

В) (Mg, Fe)·Cr

2

О

4

;

С) (Mg, Fe)·(Cr, Al)О

4

;

D) PbCrО

4

;

Е) (Мg, Fe)·(Cr, Al)

2

О

4

.

21.  1 класс – аса қауіпті заттарға жататын металдар тобы

А) Be, V, Cd;

В) Mo, Fe, Zn;

С) Та, Тi, Sb;

D) Al, Ba, Sn;

Е) W, Bi, Nb.

22. «Парникті  эффект» жəне «қышқылды  жаңбыр» əкелетін  экологиялық  зиянды

заттар.

       А) SО

2

, СО

2

;       В) NО

2

, СО

2

;       С) Н

2

, СН

4

;       D) СF

4

, СS

2

;      Е) SO

3

, O

3

.

«А»-индексінің  астыда берілген 1,2,3 модулдері бойынша дұрыс жауаптары

2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары

1. Гидросферада көрсетілген ең төменгі массалық үлесі бар элементті атаныз.

2. Темір кенін өндіруде екінші орын алатын əлемде қандай мемлекет.

3. Мына элементтер He, Xe, Rn, Az химиялық қаситтері бойынша қандай

бейорганикалық заттарға жатады.

4. Қандай металл өнімділігі жəне қолданылуы бойынша əлемде бірінші орында.

5. Темір шикізатын өндіруде қай мемлекет бірінші орын алады.

6. Асыл металдар тобына жататын түсты металдарды атаныз.

7. Қорғасын концентратында қандай сульфидті минералдар көп кездеседі.

8. Минерал КОВЕЛЛИНГЕ сəйкес келетін химиялық формуланы жасыңыз.

9. Қазақстандағы қорғасын-мырш өнідірістеріндегі негізгі мырш кеңдерін өңдеу

əдісін атаныз.

10. Тек қана конверттірлеу нəтижесінде қандай топтағы өнімдер алынады.

11. Шойынды болатқа тотықтыру процесі қандай металлургиялық қондырғыда

жүргізіледі.

70

12. Арсенитер жəне антимонидтер негізінде, қорғасынды агломератты шахтада

балқыту процесі кезінде балқыма түрінде алынатын аралық өнімді атаныз.

13. Қалыпты жағдайдағы 100л оттегінің массасын есептеңіз.

14. Өндірістік тəсілмен өндеуге ыңгайлы минералды түріндегі немесе металдар

қоспалары бар тау жынысы қалай аталады.

15. Ауыр металдар тобына жататын түсты металдарды атаныз.

16. Қазақстандағы титан шикізатын өндіретін кен орындарын атаныз.

17. Мыс-мырыш концентраттарында қандай сульфидтер көп кездеседі.

18. Шойынды болаты өңдеу кезінде қандай металлургиялық жабдық қолднылады.

19. Солтүстік  Батыс  Қазақстан  пайдалы  қазбаны  өнеркəсіптік  игеру  келешегі  мен

зерттелу жағдайын сипатта.

20.  Қазақстан  Республикасында  қара  металлургияны  дамыту  үшін  ұстап  отырған

стратегиясы қандай?

21.  Қазақстандағы  негізгі  қара  металлургия  өнеркəсіптерін  ата,  олардың

технологиялық бағыттарын сипатта.

22. Металды терең тазалау – аймақтақ балқыту əдісінің мəні неде?

23. Металл алудың арнайы əдістерін атап шық.

24. Плазмалық  технологияның  əмбебалығы  неде? Плазмалық  металлургия  процесінің

сызбасын көрсет.

25. Ғарыштық металлургияның негізгі артықшылығын атап шық.

26. Биометаллургияның мəнін аш, оның артықшылығы мен кемшіліктерін атап шық.

27. Металлургия дегеніміз не?

28. Метамикалық кеннен металды алу тəсілдерін ата.

29. Металл алудағы пирометаллургиялық əдістің мəні.

30. Металл алудағы гидрометаллургиялық əдістің мəні.

31. Жердің  қатты қыртысы тереңіне 17 км, массалық 93% жердің  массасынан қандай

деп аталады.

32. Құрамынмен жəне химиялық қаситтерімен  CuFeS

2

; Cu

3

 FeS

5

, FeS

2

 бейорганикалық

заттардың қайсысына жатады.

33. ZnCO

3

 химиялық формуладан тұратын минералдың атаныз.

34. Мыс-никель концентратта орында қандай сульфидтер басымды.

35. Өндірістік  тəсілмен  өндеуге  ыңғайлы  минералды  түріндегі  немесе  металдар

қоспалары бар тау жынысы қалай аталады.

36. 0,25 моль заттағы халькопириттің массасын анықтаныз.

37. Қалыпты жағдайдағы 100л оттегінің массасын есептеңіз.

38. Жер қыртысының 6,9% қамтып, тереңіне 10 км созылатын мүхиттык қалдық қалай

аталады.

39. Қандай  элеметтердің массалық %  үлесі атмосферада көбірек кездеседі.

40. 280г көміртегінің тотығында қанша моль бар.

41. Шойынды болаты өңдеу кезінде қандай металлургиялық жабдық қолданылады.

42. Мысты  өңдеудің  қай  сатысында:1)  конверттірлеу;  2)  отпен  тазалау;  3)

электролитпен тазалау; 4) балқыманы карусельді машинаға құю – қара мыс алады.

43. 1) шихталы  балқыту ; 2) қайнаған  қабаттағы  пеш; 3) айнамалы  трубалы  пеш; 4)

агломераттың машина,-Сульфидті шихтаның тотыға күйдіру  кезінде қай процесте

автогенді жылу шығынынан жүреді.

44. Осмий, рутений, рубидий, алюминийдің ашылуы  химиялық дамудың қай дəуіріне

байланысты.

      45. Жер қыртысының 0,03%  жалпы массасын құрайтын, 15 км  биіктіктегі ауа қабаты

қалай  аталады.

46. Көрсетілген  реакциялардың  қайсысында  жылу  шығару  қосақталып  жүреді:

1)СаO

к

+ СО

2г

=

Са  СО

3(к)

 ;2)CaO

3к

=СаO

(к)

+СО

2(г)

  ;  3)FeS

2

=FeS

к

+0,5S

2

; 4)ZnO

+С

к

=Zn

к

+СО

(г)

-

71

      

47.  Реакция  бойынша  кадмий  сульфидінің  тотығуы  кезінде  бөлінетін  жылуды

есептеңіз.

                                         СdS

(к)

+1,5 O

2(к)

 =СdO

(к)

+SO

2(г)

  егер

D

H

0

(CdO

к

)= -258 кДж:

D

H

0

(SO

2г

)= -258 кДж/моль;

D

H

0

(CdS

к

)= -149,5

кДж/моль

D

H

0

(O

к

)= 0   кДж/моль.

    

48.  Құрамында  қиын  балқитын  металдары  бар  молибден,  вольфрам  легирленген

болаттарды   балқыту үшін қандай əдіс қолданады.

     49. Массасы 12 г  күкірт (VI)  тотығында қанша қоспа бар.

     50.  Fe

2

O

3

+2AI= 2 Fe+AI

3

O

3

  реакция  бойынша 100 г  темірді  өндіру  үшін  алюминииді

қандай    массасын  алу керек.

    51. Борпылдақ тау жыныстарын шаймалаганда шығатын өнімнің аты қалай аталады.

    52.  PbS  химиялық формуласы бар минералды зат қалай аталады.

    

53.  Мына  бейорганикалық  заттар  Со,  No,  N

2

O, SiO

2

  құрамы  жəне  химиялық

қасиеттеріне байланысты қай топқа жатады.

   54. Қарапайым бейорганикалық заттар:As, Se, Te, O

2

,S химиялық құрамына қарай  қай

топқа жатады.

   55. AI

2

O

3

·3H

2

O  берілген минерал қалай аталады.

   56. Қазақстанда қорғасын-мырыш шикізатын кен орындарының атаныз.

   57. Гидрометаллургиялық өндеуде,  суытқанда жəне фильтрлегенде қатты күйде қалдық

ретінде  бөлінетін затты қалай атайды.

   58. Қанша  массалы  оксид  хромын (III) алу  керек  мына  реакция  бойынша 100г  хром

шығару үшін  Cr

2

O

3

+2AI=2Cr+AI

2

O

3

.

   59. каустикалық сода; 2) кальцийлендірілген сода; 3) натрийдің сульфаты; 4) натрий

силитра-қорғасынды сілтімен тазалау кезінде аталған реагенттердің қайсысы

қолданылады.

   60. 1) Газтаратқыш сопло; 2)Бүйірдегі фурма; 3)Сводты фурм; 4)Шихто-газды шілтер-

Мартен пешнің жұмыс кеңстігіне оттегімен байытылған ауаны немесе техникалық оттегін

жіберуге арналған қондырғының қай түрі жарайды.

Глоссарий

1. Анализ (талдау)-заттың  құрамын, құрылымын  жəне  физика-химиялық  қасиетін

зертейтін əдіс.

2. Аморфты заттар-кристалды құрылымы жоқ заттар.

3. Химиялық  талдау-зерттеліп  отырған  заттың  құрамына  кіріп, пайызда  немесе

грамда  көрсетілген  химиялық  элементтерді  немесе  олардың  қосылыстарын

анықтау.

4. Алхимия-химия ортағасырдағы атауы; химияның ғылымға дейінгі даму кезеңі, бұл

кезде ең негізгі мақсат асыл емес металдарды (мыс, қорғасын) асыл металға (алтын,

күміс) айналдыру болды.

5. Атом-химиялық элементтің барлық қасиеттерін көрсететін өте ұсақ бөлшектері

6. Атомды-  молекулалық  оқұ (атомистика) –атомдар  мен  молекулалардан  алынған

материяның үзік-түйіршікті

7. Атомдық байланыс (гомеполярлы  немесе ковалентті байланыс) күрделі жəне жай

заттардың  молдекулалардағы негізгі  химиялық байланыстың бір  түрі; əр атомның

электрондарының өзера əрекеттесуіне себепші болатын жəне екі атомға да жататын

жұп электрондар жасайтын байланыс түрі.

8. Аллотропия-  бірнеше  жай  заттар  жасайтын  химиялық  элементтің  қасиеті

(аллотропты түр өзгеру).

9. Амфортерлі  зат-жағдай  мен  негізге  қышқылдық  қасиетке  байланысты  пайда

болатын қосылыс; мысалы алюминидің оксиді жəне гидроксиді (сулы тотығы)

10. Алюминотермия-алюминий 

мен

қышқылданған

қосылыстары 

мен

тотықсыздандыруға негізделіп металдар, бейметалдар жəне құймалар алу тəсілі.

72

11. Ангстрем-сантиметрдің бір жүзмиллион үлесіне тең ұзындық бірлігі; А-белгісімен

белгіленеді.

12. Валенттілік-берілген элемент атомының басқа элемент атомның белгілі бір саның

араластыра алу қасиеті.

13. Гидролиз-сумен  өзера  əркеттесу  кезінде  түрлі  қосылыстардың  алмаса  ыдырау

реакциясы.

14. Диссоциация-молекуланың  қарапайым  молекулаға, атомға  жəне  ионға  қайтымды

ыдырауы

15. Термикалық диссоциация-қыздырудың əсерімен затты қайта ыдырататын химиялық

реакция.

16. Электролитті  диссоциация-қышқыл, сілті  жəне  тұз  молекулаларының  еріткенде

толығымен немесе жартылай ионға ыдырауы.

17. Ингибаторлар-коррозия  тудыратын  ортада  металдың  бұзылуын  ақырындататын,

баяулататын зат.

18. Катализ-катализдар  ықпалымен  химиялық  реакция  жылдамдығын  өзгертетін

процесс.

19. Коррозия- əртүрлі  физика-химиялық  əсерлердің  əрекетінен  қатты  денелердің

(металдардың) бұзылуы.

20. Минерал- жер қыртысында түзілетін табиғи химиялық индивид.

21. Молекула-химиялық қасиеттерін сақтайтын заттың өте ұсақ бөлшектері.

22. Тотығу-  тотыққан атомдар немесе иондардың электроваленттілігін жоғарлататын

реакция; тотықсызданатын  процесі; басқа  сөзбен  айтқанда- қандай  да  бір  заттың

оттекпен əрекеттесу реакциясы

23. Тотығу-тотықсыздану- өзера  əсер  ететін  құрамына  кіретін  бір  немесе  бірнеше

атомдар  немесе  иондар  электрондарын  беріп, басқалары  оны  өздеріне  қосатын

химиялық реакция.

24. Радикал – бір  химиялық  қосылыстан  басқа  қосылысқа  өзгеріссіз  өтетін

молекуладағы атомдар тобы.

25. Радиоактивтік-  қарапайым  бөлшектер  бөліп, кейбір  элементтер  атом

ядроларының өз бетімен ыдырауы.

26. Химиялық  реакция- химиялық  құрылысының  өзгергенін  көрсететін  заттын  немесе

заттардың айналуы.

27. Синтез- химиялық реакциямен қарапайым (жай) заттардан қүрделі зат алу.

28. Трансмутация-термоядролық синтезбен элемент атомдарының басқаға айналуы.

29. Флотация- қатты заттарды түрлі сұйықтармен сулау негізінде пайдалы қазбаларды

байыту тəсілі.

30. Химиялық  формула-атаулар  мен  заттың  құрамын  сандық  индекспен  жəне  латын

алфавиті əріптерімен шартты халықаралық жазуы.

31. Химия-химиялық 

элементтер 

мен 

олардың 

қосылыстарын 

зерттейтін

жаратылыстану саласындағы пəн.

32. Электролиз- электрот  тұздары  балқымасы  арқылы  немесе  сулы  ерітінді  арқылы

электр тоғы өткен кездегі электродта жүретін химиялық процестердің жиынтығы.

33. Электрометаллургия  –жылу  көзі  ретінде  электр  энергиясын  пайдаланып  өз

оксидтерінен  металдарды  тотықсыздандыратын  жəне  түрлі  құрамдағы  құймалар

алатын техниканың саласы.

34. Электрохимия –физика-химиялық  жүйелерге  электрлік  əсер  етуді  зерттеумен

айналысатын  жəне  химиялық  процесс  кезіндегі  электр  энергиясы  пайда  болатын

құбылысты зерттеумен айналысатын физикалық химияның бөлімі.

35.  Кəсіби  улар- өндіріс  жағдайында  кездесетін  жəне  ағзаға  түскен  жағдайда  оның

қалыпты өмір сүруін бұзатын заттар.

73

Шығу туралы мəліметтер

СП            ОƏК

Түсті металдар металлургия

кафедрасының мəжілісінде

талқылынған

2008ж.   «__» ______ №__ хаттамасы

Металургия жəне полиграфия институтының

əдістемелік кеңесінде мақұлданған

2008ж. «_»_________ №_ хаттамасы

СТУДЕНТТІҢ ПƏНДІК ОҚУ ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

 «

Металдар жəне оның қосылыстары » пəні бойынша

050709-«Металлургия» мамандығына арналған

Ақылбекова  Шолпан Қалықул-қызы

Плахин Геннадий Александрович

Басуға ____ 200__ж. қол қойылды.Пішімі 60х841/16. Кітап-журнал  қағазы

Көлемі _____ес.-б.т Таралымы____ дана     Тапсырыс№__

Қазақ ұлттық техникалық университетінің басылымы

ҚазҰТУ баспа орталығы,

Алматы, Ладыгин к-сі, 32