Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

                                                                                                           
 
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
212 
этикеттерін  дұрыс  түсінуге  жол  ашу  және  бұл  жазуды  білмегендіктен  дінге 
қатысты  мәселелерді  бұрмалайтын  түрлі  құйтырқы  ағымдар  жетегіндегі  бүгінгі 
ұрпақтың  сауатсыздығын  жою  мақсаты  көзделді.  Ең  болмағанда,  Ахмет 
Байтұрсынов  ұсынған  жеңілдетілген  төте  жазуды  меңгеру  арқылы  Шығыс 
мәдениеті  мен  әдебиетіне  тіс  бататындай  білім  көзін  жаңғырту  секілді 
талпынысты білдіру болатын. 
ІХ  ғасырдың  басында  осы  күнгі  Орта  Азия  мен  Қазақстан  жерлерін 
арабтар жаулап ала бастады. Араб билеушілері жергілікті халықтардың ғасырлар 
қойнауынан  келе  жатқан  көне  әдебиеті  мен  мәдениетінің  көзін  түгел  жойды. 
Бұдан  былайғы кезеңдерде  адамзаттың  араб  мәдениеті мен  руханиятын  бойына 
жиған, бірақ өз туған халқының пайдасына жарата білген классик ғұламалар легі 
тарих сахынасына шыға бастады. Қазақстан мен Орта Азия  көлемінде ондаған, 
жүздеген оқымыстылар арабтың ең жоғары мәдениетін талғаммен бойға  сіңірді. 
Басқыншылардың  ішіндегі  монғолдар  мен  жоңғарларға  қарағанда  арабтар 
әлдеқайда  сауатты,  мәдениеті  жоғары  болатын.  Себебі  олар  саф  тазалығынан 
айырылмаған,  жалпы  адамзаттың  алғашқы  жұмысы  -  Құраннан  барлық 
субстанциялық негіздерді қабылдаған бірден-бір озық ойлы ел болатын. 
Арабтардың өзі Құранды ғылыми тұрғыда даму мен жетілудің төте жолы 
деп    түсінді.  Себебі  Құран  белгілі  бір  идеологиялық  діни  ағымға  иліктірудің 
құралы  емес,  ол  жер  бетіндегі  адамзаттың  дұрыс  өмір  сүру  этикеттері  мен  сан 
салалы даму институттарының жанды жол сілтеушісі болды.  
Құран  -  синтезді  құндылық  болғандықтан,  оның  өзегі  жекелеген 
ғылымдардың  жиынтығынан,  нақты  машықтық  үлгі  тағылымдардан,  жарқын 
көзқарастар  мен  жағымды  іс-әрекеттерге  бастайтын  этнологиялық  шығарма 
болды. Осыны жақсы түсінген қазақ елі секілді барша түркі тектес халықтардың 
рухани әлемі араб мәдениетін тез қабылдады. Әсіресе, қазақ топырағы Құранның 
теңдесі  жоқ  маңызын  арабтардан  да  артығырақ  жақсы  түсінді.  Соның 
нәтижесінде,  азиялықтар  ХХ  ғасырдың  І  жартысына  дейін  арабтың,  ең 
болмағанда,  әр  түркілік  өлкеде  жаңаша  қалыптаса  бастаған  жадиттік  мектебін 
сақтап қалуға тырысты. Содан келіп жаңа төте жазудың түрі пайда болды. Төте 
жазу өзбекше де, түрікменше де, түрікше де, тәжікше де, қазақша да сөйлей білді. 
Х-ХІ  ғасырлардағы  ғұламалар  руханият  таңдауда  ешқашан  қателесіп 
көрмеген  талғампаздар  болатын.  Мысалы,  Мұхаммед  Хорезми,  Әбу  Насыр  әл-
Фараби  және  Фараб  өлкесінен  шыққан  32  Фарабилер,  Әбу  Райхан  әл-Бируни, 
Әбуғали    ибн-Сина,  Рабғузи,  Махмуд  Қаши,  Қожа  Ахмет  Йассауи,  Жүсіп 
Баласағұн,  әл-Сақаки,  әл-Түркістани,  әл-Қыпшаки,  Бин-Түрік  сынды  Орта 
Азиялық  ғұламалар  өз  шығармаларын  классикалық  араб  жазуымен  көркейтті. 
Аталмыш  оқымыстылардан  сусындаған  Ахмет  Иүгінеки,  Дүрбек,  Құтыб,  Әбу 
Хаян,  Сайф  Сараи,  Хұсам  Хатиб,  Сүлеймен  Бақырғани  сынды  көптеген  ежелгі 
дәуір перзенттері көне түркі әлемінің тарихи, әдеби, саяси, әлеуметтік жайларын 
сөз етті. Осылар салған жалпытүркілік руханияттың қайнар көзінен сусындаған 
қазақ  мәдениеті  мен  әдебиетінің  көшбасшылары  саналатын:  Қыдан  тайшы, 
Кетбұға,  Сыпыра,  Асан  Қайғы,    Қазтуған,  Доспамбет,  Шалкиіз,  Жиембет, 
Ақтамберді, Тәтіқара, Есет, Үмбетей, Шал, Бұқар, Қожаберген, Өтебойдақ сынды 
айтқыштардың өміршеңдік идеалдары да гуманистік бағытта сомдалды. 
ХХ  ғасырдың  І  жартысына  дейін  жарық  көріп  келген  кітаптар  мен  газет 
журналдар,  ең  болмағанда,  сол  төте  жазудың  қалпында  қалғанда  бүгінгі  жас 
ұрпақ  өз  түйсігімен  көзі  жетіп,  жалпы  адамзаттық  білімді  бүгінгідей  құйтырқы 
ағымдардың  өзегінен  арашалап  алып,  Құран  тініндегі  теңдесі  жоқ  ғылыми 
танымдарды меңгеріп, әлемдегі ең мәдениетті, зайырлы қоғамды қолмен жасауға 

                                                                                                           
 
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
213 
мүмкіндік  алар  еді.  Бүгінгі  бізді  арабтар  емес,  араб  графикасымен  жеткен 
Құранның  терең  семантикасы  мен  ғылыми  танымы  ғана  еліктіруі  керек  еді. 
Сондықтан  араб  графикасының  қазақы  идеяға  жеңілдетіп  негіздеген  «төте 
жазуының»  маңызы  жаңа  мұсылмандар  үшін  өте  жоғары  деуге  болады. 
Атышулы  жүздеген  ғұламалардың  соңғы  легін  іліп  әкеткен:  Абай  мен 
Шәкәрімдер, олардың өкшесін басқан: Ахмет, Міржақып, Мағжан, Ғұмар Қараш, 
Әлихан  Бөкейханов,  Сұлтанмахмұт  Торайғыров,  Спандияр  Көбеев,  Бақытжан 
Қаратаев  сынды  тағы  да  басқа  ондаған  ізбасарлардың  түркілік  руханиятқа 
құштарлығы  төте  жазу  арқылы  келген.  Бұл  жазуды  білу  арқылы  түркі    тектес 
халықтардың Шығыс мәдениетіне тікелей шығуы мүмкін болатын. Ұзақ жылдар 
бойы  тоталитарлық жүйенің мақсатты  түрде  бізден айырған  төте жазу  мәселесі 
үлкен  саясаттың  ұшығын  білдірді.  Құран  тілін  білу,  оның  ішкі  тінін  терең 
түсініп, талдай білудің арқасында бұратана халықтардың әлемдік аренаға Шығыс 
арқылы  шығып  кетуінің  қорқынышы  алыс-жақын  елдерді  маза  таптырмады. 
Себебі  араб  графикасын  білген  ел,  бара-бара  классикалық  араб  тілін  меңгеру 
арқылы Құран тініндегі ғылыми-танымдық ілім-білім көздерін терең меңгеретіні 
белгілі болды. Құранның маңыздылығы мен оның ішкі тініндегі сан-салалы білім 
көздерінің    шексіздігін  бүгінде  Шығыс  түгіл  Батыс  та  әлдеқашан  мойындап 
болған. 
Араб жазуының ең көне түрі «қадим» деп аталса, оңайлатылған жаңа түрі 
«жадит» деп аталады. Бұл жазудың өзі қараханидтер заманында қолданған жаңа 
жазу түріне ұқсайды. Оған  дәлел ретінде біз С.Е. Маловтың сөзін келтірейік: «К 
этому же «переходому» времени в Средней и Центральной Азии надо отнести и 
несколько  сочинений,  которык  дошли  до  нас  в  двух  редакциях,  т.е.они  писаны 
одновременно  и  уже  старым  отживающим  уйгурским  алфавитам  и  новым  - 
арабским,  -  со  сложивщейся  уже  мусыльманской  идеологией»?-дей  отырып, 
кітабында екі алфавитпен жеткен «Құтадғу білік» поэмасынан араб алфавитімен 
жазылған  вариантынан  үзінділер  береді.  Қарап  отырсақ,  бұл  дидактикалық 
шығарманың  текстері  араб  алфавитінің  жадит  түрімен  жазылған.  Сол  кездегі 
бүкіл  рухани  ізденістер  мен  шығармашылықтар  осы  әліпби  негізінде  жазылды. 
Ғылымның  барлық  саласын  қамтыған  екінші  Аристотель  әл-Фараби  бабамыз 
еңбектерінің бәрін классикалық араб жазуымен хатқа түсірген. 
Бұл  жазумен  жеткен  деректер  «  Құтадғу  біліг»  (араб  жазуымен  жеткен 
варианты  -  1069  ж.  (дастаны)  шамамен  ХІІ-ХІІІ  ғ.  көшірілген  делініп  жүр). 
Махмұт  Қашқаридың  ХІ  ғ.  жазуы  деп жүрген  «Дивани  лұғати  ат-түрік»  сөздігі 
(түркі  тілдеріне  қатысты  арабша  жазылған  атақты  3  томдық  салыстырмалы-
тарихи  сөздігі),  ХІІ-ХІҮ  ғ.ғ.  араб  графикасымен  жазылған  түркі  халықтарының 
көне ескерткіштері - Ахмед Югнакидің «Хабат алхақаиқ» («Ақиқаттар тарауы»), 
Рабғұзидың  «Қиса  сул  ал-анбия»  («Әулие-әнбиелер  қиссасы»)  еңбектері.  Бұлар 
тілі жағынан V-VIII, XI ғ.ғ. жататын ескерткіштердің жалғасы болып есептеледі. 
[1, 121 б.]. 
Олардың  тілін  зерттеу  (ХІІ-ХІҮ  ғ.)  бір  ғана  тілдің  емес,  бүкіл 
түркологияның  алдында  тұрған  күрделі,  ортақ  міндет  екенін  профессор  А.  К. 
Боровков  айтып  кеткен  болатын.  Себебі,  бұл  көне  түркі  ескерткіштері  -  түркі 
тектес  халықтардың  ерте  кездегі  ортақ  мұрасы.  Сондықтан  да  Орта  Азия 
халықтарының,  қазақтардың  қазіргі  әдеби  тілі  мен  сөйлеу  тілінің  арасында 
байланыс бола тұра, елеулі айырмашылықтары да бар. Ол түптей келгенде, сонау 
көне  дәуірден  келе  жатқан  «кітаби  тіл»  (жазба  тіл)  мен  «шағатай»  әдеби  тілі 
(орта  түркі)  бір-бірінің  жалғасы  екенін  дұрыс  түсінуді  қажет  етеді.  Тіпті  сонау 

                                                                                                           
 
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
214 
ру-тайпа  тілі,  халық  тілі,  ұлт  тілі,  сөйлеу  тілі,  жазба  тілі,  әдеби  тіл  деген 
ұғымдарды дұрыс түсінудің негізі соларда жатқандығын аңғартады. [1, 15 б.]. 
Араб  алфавиті  Кеңес  одағының  алғашқы  жылдарында  қазақ  тілі 
дыбыстарын дәл бере алу жағын көздеп, арнайы өзгеріске  түскен. 4291 жылдан 
бастап  бастауыш  мектептерде  оқу  процесін,  халықты  жалпы  сауаттандыру  ісін 
дұрыс  жолға  қою  мақсатында  дыбыстарды тура  таңбалау  әдісіне  көшкен.  Араб 
графикасының  негізінде    жасалған  бұл  жазуды,  Ахмет  Байтұрсынұлының 
реформасымен  «төте  жазу»  деген  атқа  ие  болған.  Ел  арасында  «Байтұрсынов 
жазуы»  деген  атпен  сақталып  келеді..  Жиырма  тоғыз  таңба.  Төте  деп  аталуы 
оңнан солға қарай жазылуына байланысты. [1, 126 б.]. 
Араб  графикасын
  реформалау  идеясы  ХІХ  ғасырдың  80-90  жылдарында 
әлеумет  назарына ұсынылса  да, оның жүзеге  асырылуы  ХХ  ғасырдың алғашқы 
10-15  жылының  үлесіне  тигені  белгілі.  Бұл  идеяны  дұрыс  түсініп,  нақты  іске 
кіріскен ұлы ағартушы, қоғам қайраткері 
Ахмет Байтұрсынов
 болды. 
А.  Байтұрсынов  оқыту  ісінде  ең  басты  құрал  –  оқулық  екенін  айтып,  ал 
оқулық бойынша балалар сауаттарын қиналмай тез ашуы үшін жазу тәртібі болу 
керек дейді 
[2]. 
Ахмет  Байтұрсынов  енгізген  «Жазу  тәртібі»  термині  «Қазақ  жазба 
дүниесіне  қажет  алфавит»  деген  ұғымды  береді,  яғни  қазақ  тілінің  табиғи 
фонетикалық  құрылымына  сәйкес  тілде  бар  дыбыстардың  жеке  таңбасы  (әрпі) 
болуы,  сондай-ақ  жазуда  қазақ  тілінің  үндестік  заңдарының  сақталуы  қажет 
екендігін  ескертті.  Бұл  пікір-ұсынысқа қарсы шыққандар да  болды, олар  «түркі 
тілдеріне  ортақ»  бұрынғы  жазу  (емлеге  қатысты)  үлгісін  сақтауды  ұсынды. 
Демек,  А.  Байтұрсынов  және  бірқатар  зиялылар  қолданып  келе  жатқан  араб 
әліпбиіне  қазақ  жазбалары  үшін  өзгеріс  енгізу,  яғни  реформалау  принципін 
ұсынды.  Ол:  «бір  жөнменен  жазылатұғын  жазу  жоқ»,  жазғанымыздың  қате, 
дұрыстығын  айтарлық  емле  жоқ,  оның  жоқтығы  қазақ  тіліндегі  дыбыстарға 
ашып-арнаған  әріптер  жоқ»  -  деп  жазғанда,  қазақтарға  қажет  тек  алфавит 
мәселесі  ғана  емес,  соған  тікелей  қатысты  емле  мәселесін  де  көтерді,  оның  әлі 
күнге  жоқтығын  айтты.  Бұл  пікірсайысты  «Айқап»  журналынан  «Қазақ»  газеті 
іліп  әкетті.  А.  Байтұрсынов  қазақ  жазуы  үшін  жасаған  әліпби  жобасын  қостай 
отырып, Міржақып Дулатов (Азамат Алашұлы деген лақап атпен) жаңа әліпбиге 
ф мен х таңбаларын енгізуді ұсынады 
[3]. 
Бұл да тұңғыш пікілердің бірі болды. 
Қазақ  жазуының  орфографиясы  ХХ  ғасырдың  басында  Ахмет  Байтұрсыновтың 
мақалаларында тұңғыш рет сөз болды. А.Байтұрсынов 1895-1909 жылдары ауыл 
мектептерінде бала оқытып жүрген кездерінде оны араб әліпбиінің қазақ сөздерін 
дұрыс жазуға келгенде үйлесімсіздігін, онда қазақ тілі үшін қажетсіз, яғни қазақ 
сөздерінде  келмейтін  дыбыстардың  әріптері  бар,  бірақ  қазақ  тілінің  дыбыстық 
жүйесіне  қажет  ерекше  дыбыс  таңбаларының  жоқ  екендігі,  олардың  қажеттігі 
ойландырады.  Ойлана  жүріп  қолданыстағы 
араб  графикасын
  қазақ  тілінің 
фонетикалық қалыбына салып, реформалайды. Қазақ тілі үшін қажеті жоқ артық 
таңбаларды  ығыстырады,  олар  жуан  дауыссыз  деп  аталатын  араб  тіліне  тән 
дыбыс  таңбалары  болатын,  кейбір  таңбалардың  жуан-жіңішкелік  оппозиттерін 
білдіретін  тәсілді  ұсынады,  ол  үшін  дәйекші  деген  белгіні  ойлап  табады. 
Байтұрсынов  бұл  проектісін  «Жазу  тәртібі»  деген  көлемді мақала етіп  «Айқап» 
журналының 1912 жылғы 4-5 сандарында жариялайды [4]. 1929 жылы 1 мамырда 
өз қолымен жазған (орыс тілінде) өмірбаянында «4901  жылдардан бастап, бала 
оқытқан  кездерде  бос  уақыттарымда  өз  бетіммен  білімімді  толықтырдым, 
әдебиетпен  шұғылдандым.  Ал  Орынборға  келгеннен  кейін,  ең  алдымен,  қазақ 
тілінің  дыбыстық  жүйесі  мен  грамматикалық  құрылысын  зерттеуге  кірістім. 

                                                                                                           
 
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
215 
Одан  кейін  қазақ  алфавитін  және  емлесін  ретке  салып,  жеңілдету  жолында 
жұмыс  істедім.  Үшіншіден,  қазақ  жазба  жұмысын  бөгде  тілдік  қажетсіз 
сөздерден арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің  жағымсыз әсерінен 
тазартуға  әрекеттендім.  Төртіншіден,  қазақ  прозасын  (яғни  іс  қағаздар  тілін, 
публицистика  мен  ғылыми  тілін)  жасанды  кітаби  сипаттан  арылтып,  халықтың 
сөйлеу  тәжірибесіне  икемдеу  үшін,  ғылыми  терминдерді  жасауға  кірістім  және 
стильдік өңдеу үлгілерін көрсетумен шұғылдандым» деп жазады 
[5, 16 б.].
 
Қазақ  тілінің  әліпбиін  түзу  үшін  алдымен  оның  фонетикалық  жүйесін 
талдап береді. А.Байтұрсынов мұрасын тарихи-лингвистикалық зерттеушілердің 
пікірлеріне қарағанда, оның бұл жұмысы – нағыз ғылыми, ғылыми аргументтері 
күшті,  тіпті  бүгінгі  күннің  талабын  да  өтейтін  еңбек  болып  табылады. 
А.Байтұрсынов  бұл  ізденістерінде  қазақ  тілінің  фонологиялық  табиғи  белгісі  – 
сингармония 
заңдылықтарына 
сүйенеді. 
Бүгінгі 
фонетист 
ғалымдар 
А.Байтұрсынов  дыбыстар  жүйесін  сингармофонемалар  ретінде  дұрыс  таныды 
дейді.  Сондай-ақ  қазақ  алфавитін  түзуде  (жасауда)  болсын,  грамматикалық 
(морфологиялық)  категорияларын  зерделеуде  болсын,  А.Байтұрсынов  тіл 
біліміндегі  парадигмалық  жүйені  ұстады.  Парадигмалық  жүйе  дегеніміз  –  тіл 
бірліктерінің 
(дыбыстардың, 
морфологиялық 
көрсеткіштердің, 
емлелік 
тәртіптердің  т.б.)  екі  түрлі  типін  бір-бірінің  қарсысына  қойып  жүйелеу. 
Сондықтан  қазақ  әліпбиін  түзуде  дыбыстардың  дауысты-дауыссыз,  жуан-
жіңішке,  қатаң-ұяң  сияқты  оппозиттерін  негізге  алған.  Бұл  бүгінгі  ғылым 
биігінен  (жетістіктерінен)  қарағанда  өте  дәлелді,  дұрыс  ұстаным  болып 
саналады. Ғалым араб жазулы (таңбалы) қазақтың өз алфавитін (әліпбиін) жасап, 
ғылым-білім  дүниесіне  ұсынады.  Жүйелілікпен  түзілген  бұл  әліпбиін  Ахмет 
Байтұрсынов  тәртіпті жазу  деп  атаймыз  деді:  «Тәртіпті жазу  дегеніміз  -  тілдегі 
бар дыбыстың бас-басына арналған белгісі (әрпі) бар болса» деп анықтайды. 1912 
жылғы  «Айқаптың»  9,  10,  11-сандарында  «Шахзаман  мырзаға»  деген  көлемді 
мақала жариялап, өзі көп ізденіп, іс жүзінде, мектепте балалардың сауатын ашу 
процесінде  тәжірибеден  өткізіп  түзген  алфавитін  нағыз  ғылыми-теориялық 
негізде дәлелдейді 
[4]. 
Араб  жазуы  (әріп  таңбалары)  – 
Құран
  қолданған  әліпби,  сондықтан  оған 
өзгерістер  енгізуге,  қысқартуға,  өзге  таңбаларды қосуға  болмайды деген  діндар 
догматиктердің қарсы пікірлері де (мақалалары да) болғанына қарамастан, ауыл 
мұғалімдері, озат ойлы, білімді адамдар тарапынан Байтұрсынұлы әліпбиі батыл 
қолдау табады. 
А.Байтұрсынов  қазақ  мұғалімдеріне  арналған  «Баяншы»  атты  кітабында: 
«Қазақ  тілінде  24  түрлі  дыбыс  бар.  Оның  бесеуі  дауысты,  он  жетісі  дауыссыз, 
екеуі  жарты  дауысты.  Дауысты  дыбыстар:      ا  (а),  ﻭ  (о),  ﺆ  (у),  ﻯ  (ы),  ﻩ,ﻪ  (е). 
Дауыссыз дыбыстар мынау: ﺐ (б), ﭗ (п), ﺖ (т), ﺝ (ж), ﭺ (ш), ﺪ (д), ﺭ (р), ﺯ (з), ﺱ (с), 
  ,(г) ﮔ ,(к) ﻚ ,(қ) ﻖ ,(ғ) ﻉﯔ (ң), ﻞ (л),  қалош :ратсыбыд ытсыуад ытраЖ .(н) ﻥ ,(м) ﻡﯟ 
(у), һәм шолақ ﻱ (й). 
Бұл  дыбыстардың  ішінде  «қ»  һәм  «ғ»  дыбыстары  ылғи  жуан  айтылады. 
«Қ»,  «г»,  һәм  «е»  ылғи  жіңішке  айтылады.  Өзге  19  дыбыстардың  һәр  қайсысы 
бірде  жуан,  бірде  жіңішке  айтылады.  Егерде  бұл  19  дыбыстың  жуан  айтылуы 
үшін бір белгі, жіңішке айтылуы үшін бір белгі керек десек, мысалы ﺖ (т), ﺱ (с) 
(Араб  тіліндегі  жуан  с,  т  таңбалары  қатар  тұруы  керек  еді,  көрсете  алмадық) 
сықылды,  онда  19  дыбысқа  38  белгі  керек  болар  еді.  Бұған  дайым  жуан 
айтылатын  «қ»  мен  «ғ»-ны  қосқанда,  дайым  жіңішке  айтылатын  «к»,  «г»,  «е»-
лерді қосқанда, бәріне 43 белгі (харіп) керек. 

                                                                                                           
 
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
216 
Араб  әліппесінде  43-ке  жететін  харіп  жоқ.  Өзге  әліппелерді  қазақ  қабыл 
алмайды.  Араб  әліппесі  қазақ  арасына  дінмен  бірге  жайылған.  Дінмен 
байланысқан  әліппені  тастап,  қазаққа  басқа  әліппені  алдыру  –  қиын  жұмыс. 
Бұлай болған соң, араб харіптерін қазақ дыбыстарына жеткізу амалын табу керек. 
Араб  харіптерінде  түрін  тым  бұзып  жіберсек,  халық  тағы  қабылдамайды.  Араб 
харіптері қазақ дыбыстарына жетпесе, түрін тым өзгертіп бұзуға болмаса, қалай 
амалын  таппақ  керек.  Мұның  амалы  менің  ойымша  мынау:  дауысты  дыбыстар 
сөздің жаны есебінде, дауыссыз дыбыстар һәм жарты дауысты дыбыстар сөздің 
тәні  есебінде.  Тәнді  қалай  жан  билесе,  дауысты  дыбыстар  басқа  дыбыстарды 
солай  билейді;  яғни  дауысты  дыбыстар  жуан  айтылса,  дауыссыз  я  жарты 
дауысты  дыбыстар  да  жуан  айтылады.  Дауысты  дыбыстар  жіңішке  айтылса, 
басқа  дыбыстар  да  жіңішке  айтылады.  Сөздің  тұтас  жіңішкелігін  білдіру  үшін 
оның алдына дәйекші дейтін таңба (ﱢ ) қою керек 
[5, 324-325 бб.]. 
Ахмет  Байтұрсынов  айқындап  беріп  кеткен  әліпбидің  қазақ  даласындағы 
ғұмыры  ұзақ  болмады.  1912  жылы  қолданысқа  еніп,  1929  жылы  өз  қызметін 
аяқтады.  Себебі,  кең  байтақ  қазақ  даласын  қызыл  империяның  құшығына 
қалдырып, өзі шекара асып кете барды. Бұл жазудың көзін құрту әрекеті Патша 
ағзамның заманында-ақ басталған еді. 
Дәлірек айтсақ, 1876 жылы ақ патша қазақтардың арабша әліпбиін жойып, 
орыс жазуына көшіру туралы жарлыққа қол қойды. Жарлықты іске асыру үшін 
Ағарту  министрі  граф  Толстой  қазақтардың  араб  әліпбиін  орыс  графикасына 
көшіру  үшін  Орынбор  қаласында  арнайы  мәжіліс  шақырып,  нұсқаулар  беріп, 
қазақ  ағартушысы  Ыбырай  Алтынсаринді  осы  іске  пайдалануды  тапсырды. 
Нәтижесінде ұлы ағартушы 1883 жылы кирилге негізделген әліпбимен қазақтың 
қара домалақ балаларына дәріс беруді бастап кетті. Десе де, қалыптасып қалған 
дала  халқының  хаткерлігін  бірден  өзгертуге  отаршының  шамасы  жетпеді. 
Сондықтан  біршама  уақыт  қазақтарды  өзге  харіпке  үйретіп,  артынан  орыс 
жазуына  көшіру  үшін  өтпелі  әліпбидің  рөліне  латын  жазуы  таңдалып  алынған 
еді. 
Төте  жазу  араб  әрпінің  қазақтағы  баламасы  екенін  айттық,  саны  100 
миллионнан асатын Араб халқы араб қарпімен өркениетін дамытып отыр. Түрік 
жұртының  90  %-і  баяғыдан  бері  араб  әрпін  пайдаланып  келеді.  Әрқайсысының 
араб әрпімен жасалған хат мәдениеті бар (хат мәдениеті деп әріпке қатысы бар 
нәрсенің  бәрі  айтылады,  мәселен:  сауаттылық,  оның  жүзіндегі  дағдылы  өнер-
білім,  ілім,  емле  үйрету  әдісі,  баспа  істері,  баспа мамандары, жазба мамандары 
жазылған,  басылған  барша  сөздер,  т.т.с.).  Төте  жазу  −  оңынан  жазылатын  оң 
жазу, компьютерде мүлде таңбаланбайды деп айта алмайсыз. Біздің қазақ тілдің 
фонетикасына,  ыңғайына  келтіріп  жасады.  Кейбір  дыбыстардың  таңбасы  жоқ 
болса, таңба салды, таңбасы жоқтарға дыбыс келтірді. Сол сияқты жіңішкертуге 
дәйекше  белгісін  ойлап  шығарды.  Айтуымызға  ыңғайлы,  жазуымызға  ыңғайлы 
және  біздің  барлық  нәрсе  оңнан  басталады ғой.  Сол  сияқты  бұл  араб жазуы  да 
оңнан  бастап  солға  қарай  жазылады.  Ыңғайлы,  тез  жазылады.  Салыстырып 
қарағанда  да,  мынау  қытай  жақтан  келген  ағайындардың  жазуын  қарасаңыз 
кирилше  жазып  отырған  бізбен  салыстырғанда,    өте  жылдам  жазады.  Бүгінде  
Қытай Халық Республикасында 1 миллион 300 мыңнан астам қазақ ұлты ғұмыр 
кешуде.  Олар  Алаштың  ағартушы  ұстазы  А.  Байтұрсынұлы  негіздеп 
қалыптастырған  төте  жазуды  қолданады  екен  [6].  В.В.  Радлов  айтқандай,  түркі 
тілдерінің (ХІІІ-ХҮІ ғ.ғ.) даму дәрежесін танытатын материалдар өте көп, бірақ 
оны тілдік тұрғыдан жан-жақты зерттеу қажырлылықты талап етеді. Сол себепті 
филология  факультетінің  қазақ,  орыс  бөлімдерін  бітіретін  жас  мамандар  түркі 

                                                                                                           
 
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
217 
туыстас  тілдерге  ортақ  көне  жазба  мұраларын  түпнұсқа  бойынша  оқи  алатын, 
тілдік  талдау  жасап,  қазіргі  тілімізбен  салыстыра  зерттей  алатын  болулары 
қажет.  Ол  үшін  Орхон-Енисей,  ұйғыр,  араб,  латын  алфавиттерін,  олардың 
графикасын жете меңгерулері керек. Соның ішінде араб графикасына негізделген 
төл  жазуымызды  игерсек,  мұрағатта  жатқан  небір  жақұт-жауһарларды 
бұзылмаған таза қалпында оқи алар едік. 

жүктеу/скачать 3,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: