Әдебиет:
1.
Сүлейменов Ж. «Мағжан: Бұйырса, шырақ сөнбес, ұзақ жанар...»// Дала мен қала. – 2008. №42.
2.
Қазақ әдебиетінің тарихы, 7-том. Алматы: ҚАЗақпарат, 2004. – 462 бет.
3.
Ысқақұлы Д. Әдебиет алыптары. – Астана: Фолиант, 2004. – 304 бет.
4.
Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті: Оқулық. Алматы, 2012. – 408 бет.
ӘӨЖ 802.0. 378 147
LEXICAL AND GRAMMATICAL PECULIARITIES
OF SCIENTIFIC-TECHNICAL TEXTS
Рысбекова Н.Е, Замишева Г.А.
(М.Х.Дулати атындағы ТарМУ)
In any scientific and technical text, irrespective of its contents and character, can be
completely precisely translated from one language to other, even if in an artwork such branch
of knowledge is required, for which in language of translation there is no appropriate
nomenclature. In such cases the interpreter more often resorts to interpretation, but becoming
of a necessary nomenclature of a realization in a sphere of production or those scientific
circles, which are engaged in data by problems. To ensure valuable translation, it is necessary
to an interpreter to present the following requests:
1. The substantial acquaintance to a subject, which is treated in the original text.2. Good
enough knowledge of language of an artwork and its lexical and grammatical features in
comparison to the native language.
3. Knowledge of the bases' theory of translation, and also receptions of technical
translation and skill to use them.
4. Legible introducing about the character of scientific and technical functional style
both in language of the original, and in the native language.
5. Acquaintance to accepted conventional signs, abbreviations (cuttings), systems of
measures and weights, both in language of the original and in the native language. Good
possession of the native language and the right use of a nomenclature.
So, here we gave some characteristic features of scientific-technical texts:
1. The absence of emotional colouring. This feature basically also causes absolute
convertibility of the scientific and technical texts, as the reader should not have stranger
associations, he should not read between lines, be admired by the game of words and
calamburs. The writer's purpose of the text is to describe either or other phenomenon or
operation, this or that subject or process.
If to translate literally, it will sound so:"Компания мать родила на Дальнем Востоке
дочь, дала ей приданное в 2 млн. фунтов стерлингов и окрестила ее…"
268
After processing is obtained:"Эта компания организовала на Дальнем Востоке
дочернюю компанию и выделила ей капитал в 2 млн. фунтов стерлингов; новая
компания стала именоваться…"
2. Rushing to clearness and shortness. The rushing to clearness discovers expression in
application of legible grammar constructions and lexical units, and also in the wide use of a
nomenclature. As a rule, the placed terms will be utilized conventional,, though meet and
terminoids (terms, having circulation in a narrow orb), which considerably hamper
translation. The rushing to a multiplicity expresses in wide application of infinitive, gerundial
and subordinate clauses, abbreviations (cuttings) and conventional signs.
3. The special semantic load of some words of ordinary colloquial speech. The
rethinking of words of ordinary speech is one of productive methods of the new terms'
construction.
E. g. to put out - in ordinary speech "гасить огонь", but for sailors - "выходить в
море"Stroke - in ordinary speech "удар", but for mechanic - "ход поршня"
4. Rate, distinct from literary language, of the words' use of the basic dictionary fund.
The lexicon of the scientific and technical literature is much poorer than lexicon of art
products. Therefore rate of separate elements of common lexicon of the scientific and
technical literature is higher than rate of elements of lexicon of art products, thus the literary -
book words and expressions, foreign drawings, scarcity of portable and contextual meanings
treat to characteristic features of scientific and technical style.
5. Distinction from the literary language rate of the use and relative importance of some
grammar shapes and constructions. In the engineering literature Passive Voice is used in 16
times more often, than in art. The definition in the engineering literature is used in 3 times
more often, than in art.
6. Scarcity of the idioms' use. The idiomatic word collocations are original irresolvable
expressions having particular sense, frequently independent from elements, included in them.
The idioms always have some emotional colouring and consequently are not entered in the
scientific and technical texts.
7. Application of abbreviations (cuttings) and conventional signs. About some features
of language of the scientific and technical literature and technique of tutoring translation.
Concept "the scientific and technical literature" combines, as is known different kinds of
literature; the monographs, different textbooks, journal papers, descriptions, quick references.
The lexicon of the scientific and technical literature consists of common words and
great many of the special terms. One part of common words such as to work, to know, place,
new is known for the pupil from school or other original course of the English language.
To same group it is necessary to refer and some auxiliary words such as for, as, since,
after. A feature of these words is that they can execute functions of different parts of speech.
For example word for can be a preposition and conjunction, and is translated as "для", "в
течение", and as a conjunction "так как".
Words, which on the first stage of tutoring usually are not studied.
E. g. to regard - рассматривать, считать, to design - конструировать. Here it is
necessary to refer a great many of auxiliary words, not studied before, "on account of" - из-за,
“due to “ - благодаря. Words and word-combinations providing logical connections between
separate parts of the text and providing the logic of an account.E. g. to begin with - прежде
всего
Furthermore - кроме того, Summing up - говоря вкратце
Word and word combinations serving for relational expression of the writer to the stated
facts or for clarification of these facts. E. g. needless to say - не вызывает сомнения
strictly speaking - строго говоряThe meanings of such words should be learnt.
Phraseological word combinations. The feature of phraseological word combinations
used in the scientific and technical literature is that they more or less neutral on colouring.
269
E. g. to be in a position - быть в состоянии, to be under way - осуществляться
The second stratum of the scientific and technical literature are the terms.
E. g. guidance – наведение, combustion chamber - камера сгорания, force of gravity -
сила тяжести
If the expert well knows Russian nomenclature, having met in the text the unfamiliar
term, he can guess without the dictionary by what appropriate Russian term is necessary to
translate. The greatest difficulty for understanding and translation is represented by the terms
consisting not of one word, but from group of words. It is possible to recommend to start
translation from the last word. Then under the order on the right to the left to translate words,
facing to it, taking into account the semantic relations between the components.
E. g. If we translate the term "liquid-propellant power plant" - first of all it should be
translated "power plant" - силовая установка, and then “propellant" - топливо, and the last
word is “liquid" - жидкий. And we can easily translate the whole word
combination:"Силовая установка на жидком топливе"
It is necessary to take into account that many terms are polysemantic.
E. g. stage - in radiotechnics has several meanings: 1. Каскад; 2. Фаза, стадия
Thus summing up, it is necessary to underscore, that the mastering of a strictly select
and rather restricted amount of words enables the specialist to read the scientific and technical
literature, not reverting to common English-Russian language and using only by special
dictionaries.
The purpose of science as a branch of human activity is to disclose by research the inner
substance of things and phenomena of objective reality and find out the laws regulating them,
thus enabling man to predict, control and direct their future development in order to improve
the material and social life of mankind. The style of scientific prose is therefore mainly
characterized by an arrangement of language means which will bring proofs to clinch a
theory. The main function of scientific prose is proof. The genre of scientific works is mostly
characteristic of the written form of language (scientific articles, monographs or textbooks),
but it may also be found in its oral form (in scientific reports, lectures, discussions at
conferences, etc); in the latter case this style has some features of colloquial speech.
The language of science is governed by the aim of the functional style of scientific
prose, which is to prove a hypothesis, to create new concepts, to disclose the internal laws of
existence, development, relations between different phenomena, etc. The most frequently
words used in scientific text are functional words; conjunctions and prepositions.
The first 100 most frequent words of this style comprises the following units:
a) prepositions: of, to, in, for, with, on, at, by, from, out, about, down;
b) prepositional phrases: in terms of; in view of, in spite of, in common with, on behalf
of, as a result of; by means of, on the ground of, in case of;
c) conjunctional phrases: in order that, in case that, in spite of the fact that, on the
ground that, for fear that;
d) pronouns: one, it, we, they;
e) notional words: people, time, two, like, man, made, years.
As scientific text is restricted to formal situations and, consequently, to formal style, it
employs a special vocabulary which consists of two main groups: words associated with
professional communication and a less exclusive group of so-called learned words. Here one
can find numerous words that are used in scientific text and can be identified by their dry,
matter-of-fact flavour, for example, comprise, compile, experimental, heterogeneous,
homogeneous, conclusive, divergent, etc.
Verbs of warning and advising: avoid, check, ensure, notice, prevent, remember, take
care; also several negative items: not drop, not spill. Verbs of manipulation: adjust, align,
assemble, begin, boil, clamp, connect, cover, decrease, dilute, extract, fill, immerse, mix,
prepare, release, rotate, switch on, take, weigh.
270
Adjectival modifiers and their related adverbs: careful (y), clockwise, continuous (ly),
final (ly), gradual (ly), moderate (ly), periodic (ally), secure (ly), subsequent (ly), vertical (ly)
(see Appendix 1).The general vocabulary employed in scientific text bears its direct
referential meaning, that is, words used in scientific text will always tend to be used in their
primary logical meaning. Hardly a single word will be found here which is used in more than
one meaning. Nor will there be any words with contextual meaning. Even the possibility of
ambiguity is avoided.
Likewise neutral and common literary words used in scientific text will be explained,
even if their meaning is slightly modified, either in the context or in a foot-note by a
parenthesis, or an attributive phrase. A second and no less important feature and, probably,
the most conspicuous, is the use of terms specific to each given branch of science. Due to the
rapid dissemination of scientific and technical ideas, particularly in the exact sciences, some
scientific and technical terms begin to circulate outside the narrow field they belong to and
eventually begin to develop new meanings. But the overwhelming majority of terms do not
undergo this process of de-terminization and remain the property of scientific text. There they
are born, develop new terminological meanings and there they die. No other field of human
activity is so prolific in coining new words as science is. The necessity to penetrate deeper
into the essence of things and phenomena gives rise to new concepts, which require new
words to name them. A term will make more direct reference to something than a descriptive
explanation, non-term. Furthermore, terms are coined so as to be self-explanatory to the
greatest possible degree.
During the research it also can be revealed that common features of scientific-technical
texts are:
1) saturation with specific terms and terminology units;
2) presence of grammatical and lexical structures;
3) difference in use of analogue stylistic features in SL and TL;
4) different use frequency of certain speech parts.
All terms are united into terminology systems that express notions of techniques and
science. All of this leads to the approach of context translation that is: identifying of the word
meaning due to its context; selection of the proper context equivalent term; creation of
adequate text by means of selected context equivalent term. The translation of scientific-
technical texts shall give an exact meaning of the source text. Some deviations can be made
due to the peculiarities of target language or stylistic issue. It is very important to prevent the
loss of meaningful information contained in the source text.
Literature:
1.
Appolova M. A. Grammatical difficulties of translation. - М.: 1977.
2.
Zrazhevskaya Т.А., Belyaeva L. M. Difficulties of translation. - М.: 1972.
3.
Nida Yu. N. Translation theory. - M.: 1969
4.
Pumpyanskiy A. L. Introduction into practice of English scientific-technical literature translation. -
М.: 1965, 1981.
271
ӘӨЖ 802.0. 378 147
БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ШЕТ ТІЛДЕРІН
КРЕДИТТІК ТЕХНОЛОГИЯ БОЙЫНША ОҚЫТУ
Рысбекова Н.Е., Кульбекова К.А.
(М.Х.Дулати атындағы ТарМУ)
Мақалада білім беру жүйесінде шет тілін кредиттік технология бойынша оқыту
факторлары қарастырылған.
Егеменді Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жетістіктері, халықаралық
қарым-қатынасының кеңеюі экономиканың қай саласында болсын жұмыс пен қызметті
ұйымдастыруды әлемдік талаптармен үйлестіруді қажет етеді. Елімізде жұмыс істейтін
көптеген шетелдік және отандық компаниялар экономикалық, сауда және мәдени
қатынастарының ұлғаюы салдарынан шетел тілін еркін меңгеріп, әлемдік стандарттарға
сай қызмет көрсете алатын мамандарды қарастырады. Бұл кең етек алып келе жатқан
еңбек нарығындағы құбылыстың бір көрінісі. Бұл үздіксіз процесс, оны тоқтату мүмкін
емес. Сондықтан білім саласын қоғамның осы ерекшеліктеріне қарай бейімдеу қажет.
Бәсекеге қабілетті, дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін ең алдымен
еліміздегі білім беру саласына көңіл бөлуіміз керек. Елбасымыздың жолдауында білім
саласын әлемдік стандартқа сай дамыту жайы ерекше аталып көрсетілген.
Мемлекетімізде бұл мәселе «Қазақстанның 2030 жылдарға дейінгі дамуының
президенттік стратегиясында» және «Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік білім беруді дамыту бағдарламасында» ерекше айтылып
көрсетілген. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық
деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі
жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім
ордаларын қалыптастыру. Осы мақсатқа қол жеткізудің бір жолы әлемнің алдыңғы
елдерінде қалыптасқан білім берудің мол тәжірибесін зерттеу арқылы ұтымды
жақтарын алу болды. Сол ұтымды жақтардың бірі - оқытудың кредиттік жүйеге көшуі.
ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдары Қазақстанда білім берудің кредиттік жүйесі
қалыптаса бастады. Мемлекетіміздің даму барысындағы жаңа талаптары, халықаралық
қатынастар мен байланыстардың дамуы, әр түрлі саладағы адамның қызметіне
байланысты жоғары білімді мамандарды дайындап шығару алдыңғы мақсаттардың бірі
болып табылады. Осыған орай техниканың қарыштап дамуына байланысты көптеген
жоғары оқу орындары, оның ішінде ҚазБСҚА да, оқу процесінде технологиялық
ақпараттардың барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып отыр. Қоршаған ортаны тану
барысында компьютерлік технологияны және оқытудың жаңа тәсілдерін пайдалану өз
септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының білім беру саясаты жастарға заман талаптары
деңгейінде білім беруді қамтамасыз етуге бағытталған. Осы ізгілікті мемлекеттік
саясаттың бір айқын көрінісі - елбасы Н. Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы Жолдауында
білім беруді әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру, жастардың рухани дамуын
қамтамасыз ету міндеттері қойылған. Қазақстандық қоғамның дамуының жаңа саяси-
экономикалық шарттары, экономиканың ғылымдану үдерісіне енуі, өмірдің сан
саласындағы интеграциялануы жас ұрпақтын мәдениаралық іскерлік және қарым-
қатынас құралы ретінде шетел тілдерін де меңгеруін қажет етуде.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев осы орайда да еліміздің мектептерінде үш тілді-қазақ
тілін, орыс тілін, шетел тілін шәкірттерге меңгертуге күш салуды әр кезде ескеріп
272
отыруы да осындай қажеттіліктерден туындаған деп түсінген дұрыс. Оның өзі әлемдік
білім кеңістігіндегі көптілдік үрдістерімен үндеседі. Мәселен, Еуропалық Кеңес Еуропа
азаматтарына ана тілінен басқа екі шетел тілін жетік меңгеруді ұсынады.
Біз өмір сүріп отырған ортада еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін шет тілін
үйренуге көп көңіл бөлуде. Әсіресе, балалар өз тілінен басқа шет тілін білуге,
болашақта шет тілі маманы болуға, шет елдерге саяхат жасауға құмар. Бұл көптеген тіл
үйренушілердің арманы. Шет тілін оқып үйрену – ден қойып, шын ықыласымен
еңбектенгендерге қиын емес. Әрине, ол тіл үйренушілердің қабілеті мен дарынына да
байланысты болады. [1;36]
Кредиттік жүйе — білім алудың жаңаша бір әдісі. Мақсаты — студенттің білім
сапасының жоғары болуы. Бұл – студенттің өз мамандығын толық игеруіне мүмкіндік
беретін батыстық демократиялық жүйе. Әсілі, еліміздегі оқу орындары осынау
батыстық технология, яғни кредиттік жүйемен білім беру ісіне көшкеніне де біраз жыл
болды.
Жалпы білім беру жүйесінде кредиттік технология бойынша негізінен алға
қойылатын мақсат - студенттер мен оқушыларды белгілі бір мамандықта оқытып
шығарудың тиімді жақтарын қарастыру. Кредиттік технология жүйесінің тиімділігі -
белгілі бір пәнді оқытудағы жұмыс бағдарламасының, активті үлестірмелі
материалдардың,
студенттердің
(оқушылардың)
өз
бетінше
орындайтын
жұмыстарының, оқытушының жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстардың
(СРСП) тапсырмаларының тиянақтылығымен, мазмұнымен, көлемімен ерекшеленеді.
Білім берудің кредиттік жүйесіндегі шет тілі сабағындағы өтілетін тақырыптар
оқушыларды сөйлету мақсатында құрылады. Өтілетін сабақтардың мазмұны ауызекі
сөйлеуге арналған лексикалық тақырыптардан тұрады. Сағаттың 60 пайыздан астамы
оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмыстарына арналғандықтан, аудиториялы
сабақта оқушыларға таратылып берілетін активті үлестірмелі материалдарда
лексикалық тақырып бойынша мәтіннің мазмұны, мәтін бойынша тапсырмалар
беріледі. Әрбір өтілетін жаңа тақырып бойынша төрт тілдік элемент (тыңдау, оқу,
сөйлеу, жазу) қамтылады. Оқушылардың орындайтын жұмыстары оқушылардың шет
тілін білу деңгейіне байланысты болады. Оқушыларға арналған оқу бағдарламасында
деңгейлік тақырыптардың мазмұны көрсетіледі. Сабақтың негізгі мақсаты –
оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру, сөздік қорын байыту, кез келген
тақырып бойынша өз ойын толық жеткізе білуге үйрету. Ал оқытушының
жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстың (СРСП) мақсаты – оқушыларды өз
бетінше ізденуге, берілген тапсырмаларды мұқият орындауға, тақырыптар бойынша
пікір айта білуге, жазба жұмыстары арқылы өздерінің сауаттылығын арттыру, дұрыс
жаза білуге үйрету болып табылады. Оқушыларға таратылып берілетін активті
үлестірмелі материалдардың соңында тақырып бойынша пайдаланылатын әдебиеттер
тізімі беріледі, сонымен қатар өз бетінше орындайтын жұмыстардың тапсырылатын
уақыты, бақылау формасы белгіленеді.
Шет тілі пәні бойынша оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмыстарына
ерекше көңіл бөлінеді. Өздігінен орындалатын жұмыстың мақсаты – студенттердің ой
белсенділігін арттыру. Өздік жұмыстың мазмұны да оқу бағдарламасында қамтылады.
Өздік жұмыстың тапсырмаларын оқушылар ауызша және жазбаша орындайды. Өздік
жұмыс тапсырудың мақсаты – оқулықтан өзіне қажетті материалды іздеп, таба білуге
міндеттеу, оның эстетикалық және дүниетанымдық ізденістерін қолдау, ой қорыта
білуге, реферат жазып оны қорғай білуге үйрету болып табылады. Әрбір сабақта
өтілетін белгілі бір тақырыптың видеопрезентациясы оқушылардың оқуға деген
қызуғушылығын арттырады.
273
Оқытушы оқушылардың білімін, дағдысын, сөйлеу әрекетін белгілі бір жүйемен
бағалайды. Білім берудің кредиттік жүйесінің негізгі принципі – оқушының алған
білімі мен дағдысын еңбегіне қарай бағалау.
Тілді үйретудегі деңгей бастапқы, орташадан төмен, орташа, жоғары,
тереңдетілген болып бөлінеді. Оқушылардың қазақ тілін меңгеруге байланысты
деңгейлері анықталынып, осыған сәйкес берілетін тапсырмалар да оңайдан қиынға
қарай сатыланып күрделене береді. Білім берудің кредиттік жүйесінің арқасында
оқушылрдың білімді меңгерудегі өзіндік ерекшеліктері қалыптасады.
Білімгердің оқу жылы бойы әр пән бойынша меңгеретін оқу жүктемесінің көлемі
кредиттермен өлшенеді. Әр пән бойынша студент оқу жұмысының көлемі 1-ден 6-ға
дейінгі кредитті құрайды. Тәртіп бойынша әр пән бір семестр бойы оқытылады.
Білімгер өзінің білім бағдарламасын жеке оқу жоспары - ЖОЖ түрінде өз бетімен
құрастырады. Басты міндеті студенттің оқу траекториясын таңдауына жәрдем көрсету
болып табылатын ЖОЖ эдвайзердің көмегімен әрбір академиялық кезеңге арналып
құрылады. ЖОЖ - ды құрастыру кезінде білімгерді тіркеу мен алдын ала тіркеудің
белгіленген мерзімін сақтауға тиіс.
Білімгердің білімін бағалау балдық - рейтингтік әріптік жүйе бойынша жүзеге
асырылады. Ол білімді бағалау межесінің дәстүрлі жүйесімен сәйкес келеді.
Білімгердің оқудағы жетістіктерін бақылау ағымдық, аралық және қорытынды
бақылау болып үшке бөлінеді. Ағымдық бақылау – Білімгердің мұғаліммен өткізген
сабақтардағы оқу жетістіктерін жүйелі тексеру.
Аралық бақылау - семестрдің бірінші және екінші жартысында жүзеге
асырылатын бақылау. Аралық бақылау міндетті болып табылады. Білімгердің білімін
аралық (рейтингтік) бақылау әр семестрдің 7-ші (Р1) және 15-ші (Р2) апталарында
өткізіледі. Студент емтиханға екі аралық бақылау рейтингінің әрқайсысы бойынша
шектік мәнді алғанда ғана жіберіледі: Р1≥ 50, Р2≥ 50.
Қорытынды бақылау – пәнді оқып аяқтағаннан кейін өткізілетін білімгердің
оқудағы жетістіктерін тексеру ( емтихан сессиясы).
Ағылшын тілінде сөйлеуді қалыптастырудың маңызы Тіл – қарым-қатынас
құралы. Тіл сөйлеу арқылы жүзеге асады, сөйлеу арқылы ғана дамып, өмір сүреді. Біз
шет тілін оқыту туралы айтқанда, оны ең алдымен қатынас құралы ретінде оқимыз.
Оқытушының міндеті – оқушыларға тілдік дағдыларды меңгеруге көмектесу.
Жаңа ақпаратты білім беру технологияларына (интернет, электронды пошта,
электронды оқулықтар) көп көңіл бөлген орынды. Технологияның жаңа мүмкіндіктері
оқушының ой-өрісі кеңеюіне, жан-жақты білім алуына зор ықпалын тигізеді. Кредиттік
білім беру жүйесі оқушылар мен оқытушылардан көп ізденуді талап етеді. Соған сәйкес
тілді үйренушіге қойылатын талап – тілге қызығушылық болса, оқытушыға қойылатын
талап – тілді үйретуге деген шығармашылық қызығушылық болып табылады.
Достарыңызбен бөлісу: |