Қазақстан республикасы білім және ғылым минстрлігі
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
аза стан республикасы білім ж не ылым минстрлігі
| (Кесте 2).
Кесте 2 - Әлем және қазақ елінің ғұламаларының ой тұжырымдары
Жоғарыда берілген ой-тұжырымдар жаһандану заманында әлемдік өркениет пен ұлттық мәдениет кірігіп жатқан тұста тұлғаның рухани құндылықтарын қалыптастыруда негізгі орын алады. Өзін-өзі тануда адамның дүниеге келгендегі темпараментімен бірге қалыптасқан мінез-құлқы да аса үлкен рөл атқарады. Ұлы Абайдың «Жетінші қара сөзінде» «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар – тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді; қуат таппайды. Біреуі білсем екен демек. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?», «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, қүлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі –жан құмары, білсем екен, көрсем екен; үйренсем екен деген. Дүниенің көрінген, һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене, ол немене?» деп, бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз? Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, еш нәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен қарамадық, көңіл айтып тұрса сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп көңілге салмадық, оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Біреу айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: «Өз білгенің–өзіңе, өз білгенім–өзіме», «кісі ақылымен бай болғанша, өз ақылыңмен жарлы бол» деген дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз, - деп атап көрсетеді. Сонымен қатар, Ш.Құдайбердіұлының еңбектері де тұлғаның бойындағы рухани адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда негізгі орын алады. Оның «Ұждан» атты мақаласында «... Жан жоқ деушілер: жан-миға біткен бір сипат, онан бөлінетін нәрсе емес дейді. Бұл сөз жанды таба алмай, орнын сипалаған сияқты. Себебі ми, жұлын, электрия қуаттарын жинайтын лао бөтелкесі, батарея сауыттары сияқты, жанның тұрағы, ол бұзылса, электрия кеткен сияқты, жан да кетеді Жан адам өлген соң бір хайуанға кіріп, ол өлсе тағы бір хайуанға кіріп жүреді деген сөздің дәлелі не екен?Ғ.Есімнің философиялық толғаныстарында1«Өзім туралы не білем? Аз білем. Көп білгім келеді, бірақ оның тәсілі қандай? Сірә, өзіңді білу өзгені қабылдай алудан басталса керек. Өзге өзім үшін–айна. Адам айнадан өзін көрмей ме? Демек, өзге деген бөгде емес, өзім болып шықты. Өзгесіз мен жоқпын. Осылай ойлай берсек, қандай нәтижеге келмекпіз? Жеке адамның өзге адамдармен қарым-қатынасын зерттейтін арнайы білім саласы – социология бар. Адамдардың қарым-қатынасы болмаса, тіптен адамның өзі болмайды деген де қағида бар. Адамдар қоғамдық қатынастар жиынтығы деген маркстік ілім бар. Адамдарды тегі (сословиесі), қызметі, дәулетіне қатысты анықтайтын түрлі страттық теориялар да баршылық. Қалай болғанда да адам өзін өзгелермен теңдестіріп, салыстырып, соған орай пікірлерін, іс, әрекет, харакеттерін жасауды дағдыға айналдырғаны шындық. “Адамдар сыртқы көрінісі арқылы емес,ішкі жан дүниесі арқылы бағаланады",-деп Ы.Алтынсарин жас балаға адамдықтың негізі кішіпейшілікте екеңдігін қарапайым түрде жеткізе білген. Ы.Алтынсарин өзінің “Қазақ хрестоматиясы” атты еңбегіне халық әндері, жұмбақтар, жаңылпаштар, ертегілер, батырлар жыры үзінділерінің көптеген түрлерін енгізген. Ол үшін фольклор келешек ұрпақты тәрбиелеу құралы қызметін атқарды. Өзінің педагогикалық теориясында, жас жеткіншектердің адамгершілік тәрбиесін қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар бойы тәрбие саласында жиған бай тәжірибиесін негізге алу қажет деген пікірді ұстағандардың бірі–Ы.Алтынсарин. Ол бала жасынан бастап халықтық педагогикадан алған тәлім-тәрбиесін, үлгі-өнегесін, көніліне түйгендерін оқу-ағарту ісі арқылы қазақ балаларының бойына сіңіре білді. Балаларды халық ауызекі шығармашылығын қадірлеуге, ондағы халықтың басынан өткен қилы-қилы тарихи кезеңдерге әділ баға беруге үйретті. Оның “Қазақ хрестоматиясы” еңбегіне енгізілген ауыз әдебиетіне жинаған материалдарының мазмұны танымдық-адамгершілік, өнегелілік және ақылгөйлік сипатқа ие болды. Ы.Алтынсарин хрестоматияда халықтың ауызекі шығармашылығының негізгі салаларын (ертегілер, эпос, аңыз-адамгершілік, танымдық, дидактикалық бағытты) ұстайды. Бұлардың бәрінде автор достыққа шыншылдыққа, ұстамдылыққа, адал еңбек етуге, туған жерін, елін сүюге, ұлттық дәстүрлер тағылымын дұрыс түсініп, қадірлеуге, ата-ананың ақыл-кеңесін тыңдай білуге, үлкендерге құрмет көрсетіп, кішілерге көмектесуге шақырады. Ш.Уәлиханов үшін фольклор–халықтың поэтикалық тарих, «халықтың жаны, ұғымы, салты мен әдебі, өмір бейнесін бейнелеуі». Ш.Уәлиханов қазақ және қырғыз фольклорын алғаш рет қазақ және қырғыз тілдерінде жазып алып, жариялаған.”Қалай дегенмен де өмірдің, өз қоғамының ұғымдары мен қатынастарының бейнесі ретінде қазақтар поэзиясының өте-мөте қызықты және көңіл аударатын жақтары бар”, - деп атап көрсетеді ғалым. Ш.Уәлиханов ауыз әдебиеті үлгілерінің ішінде адамгершілік –эстетикалық тәрбиенің таптырмас құралы-ертегілер жайлы құнды пікірлер айтқан. Ертегілердің мазмұнының бай екенін ескертіп, ондағы батыр, жезтырнақ алып секілді кейіп-керлерді көрсету арқылы адам баласының жағымды-жағымсыз моральдық қасиеттерін (кішіпейілділік, әділеттілік, қарапайымдылық, шыншылдық, ізеттілік т.б) ажырата білуге шақырады. Мақал–мәтелдер жинақтау арқылы халықтың балалар тәрбиесінің әлеуметтік-тарихи тәжірибесін көрсете білді. Ғалымның жинақтаған мұралары бүгінгі ұрпақтың жетілуіне және өзін жетілдіруге негіз болады. Зерттеуші ғалымдар тұлғаның өзін тану үдерісінде өзін-өзі көрсетуі, өзін-өзі белгілеуі, өзін-өзі бекітуі, өзін-өзі жетілдіруі, өзін-өзі танытуы, өзін-өзі жүзеге асыруына аса мән берген. Өзін-өзі бекіту тұлға ретінде өзі туралы толық шамада мәлімдеуге мүмкіндік береді; өзін-өзі жетілдіру қандай да бір идеалға жақындау ұмтылысын көрсетеді; өзін-өзі таныту-өз бойынан белгілі бір потенциалды айқындау және оны өмірде пайдалану. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|